Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 października 2000 r.
II UKN 36/00
Wynagrodzenie przyznane biegłemu przez sąd za sporządzenie opinii nie
stanowi wynagrodzenia lub dochodu z tytułu wykonywania zatrudnienia lub
innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej, powo-
dującego zawieszenie prawa do świadczeń na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy z
dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustala-
nia emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 11 października 2000 r. sprawy z
wniosku Bernarda D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
Ł. o rozliczenie dochodu, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Ape-
lacyjnego w Łodzi z dnia19 października 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Łodzi do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosz-
tach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Ł. stwierdził na skutek informa-
cji Urzędu Skarbowego w P., że Bernard D., pobierający emeryturę z tytułu prowa-
dzonej działalności gospodarczej w roku 1996 r. uzyskał dochód w kwocie 30.214,80
zł. Kwota tego dochodu przekraczała wyższą kwotę graniczną (18.279,10 zł), zatem
decyzją z dnia 16 marca 1998 r., opartą na przepisie art. 24 ustawy z dnia 17 paź-
dziernika 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), zobowiązał ubez-
2
pieczonego do zwrotu kwoty 5310,54 zł jako nienależnie pobranej emerytury od 1
stycznia do 31 grudnia 1996 r.
W odwołaniu od tej decyzji ubezpieczony wskazywał, że wprawdzie wykonuje
usługi z zakresu geodezji na podstawie umów o dzieło, a także sporządza opinie jako
biegły sądowy, ale - będąc emerytem - traktuje tę działalność jako uboczną. Podno-
sił, że nie podlega wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej, a w konsekwencji
również ubezpieczeniu społecznemu z tego tytułu. W tej sytuacji - twierdził - dochód
z jego ubocznego zajęcia zarobkowego nie wpływa na zmniejszenie lub zawieszenie
wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego, a w konsekwencji pobrana przez
niego emerytura nie stanowi świadczenia nienależnego i nie powinien być zobowią-
zywany do jej zwrotu.
Po rozpoznaniu odwołania Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Łodzi wyrokiem z dnia 8 lutego 1999 r. odwołanie to oddalił. Sąd pierwszej
instancji nie potraktował działalności gospodarczej ubezpieczonego jako zajęcia
ubocznego w rozumieniu art. 9 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gos-
podarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.); natomiast uznał ją za rodzącą obowiązek
ubezpieczenia społecznego również po stronie emerytów. Przy objęciu ubezpiecze-
niem społecznym emeryci zwolnieni są tylko od opłacania składek (art. 2 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin, jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm.), co nie ma znaczenia przy ocenie prawa do pobierania przez nich
świadczeń.
W apelacji ubezpieczony zarzucił naruszenie prawa materialnego przez
błędne przyjęcie, że uboczne wykonywanie usług geodezyjnych, traktowane jako do-
datkowe źródło dochodu, wymaga zgłoszenia do ewidencji. Na dowód, że organy
administracyjne wpisu takiego nie żądają przedstawił odpisy pism Urzędu Miasta P.
oraz Ministra Finansów z dnia 17 lutego 1995 r., stwierdzających, że przychody z
osobiście (bez zatrudniania innych osób) wykonywanej działalności przez geodetów
traktowane są w myśl przepisów podatkowych jako dochody uzyskane z wykonywa-
nia wolnego zawodu.
Sąd Apelacyjny przyjął za bezsporne, że ubezpieczony mający stałe źródło
dochodu w postaci emerytury, wykonuje osobiście, stosownie do swych kwalifikacji,
usługi geodezyjne i z tytułu prowadzenia tej działalności nie figuruje w ewidencji
działalności gospodarczej z mocy art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o
3
działalności gospodarczej, gdyż taka działalność stanowi dodatkowe, nieregularne
źródło jego dochodów w stosunku do głównego źródła utrzymania, jakim jest emery-
tura. Stwierdziwszy, że dochód uzyskiwany z tytułu tej działalności (nie objętej obo-
wiązkiem ubezpieczenia społecznego), bez względu na swą wysokość nie wpływa -
w myśl art. 24 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent,
o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104,
poz. 450 ze. zm.) - na zmniejszenie lub zawieszenie prawa do emerytury, wyrokiem z
dnia 19 października 1999 r. zmienił zaskarżony wyrok oraz decyzję Oddziału Zakła-
du Ubezpieczeń Społecznych w Ł. z dnia 16 marca 1998 r. i uznał, że Bernard D. nie
jest zobowiązany do zwrotu świadczeń.
Kasację od tego wyroku wniósł organ rentowy. Oparł ją na naruszeniu prawa
materialnego, zarzucając, że Sąd drugiej instancji, który prawidłowo uznał wykony-
wanie prac geodezyjnych i kartograficznych za przedmiot działalności gospodarczej
zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. - Prawo geodezyjne i kartograficzne
(Dz.U. Nr 46, poz. 250 ze zm.), nieprawidłowo zakwalifikował tę działalność jako
“uboczne zajęcie zarobkowe” ujęte w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
jako nie wymagające wypisu do ewidencji. Według skarżącego organu rentowego
przyjęcie, że dochód uzyskiwany przez ubezpieczonego nie ma wypływu na prawo
ubezpieczonego do emerytury narusza przepis art. 24 ustawy o rewaloryzacji eme-
rytur i rent.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
stanowi, że prawo do emerytury i renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają
zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-6 tego przepisu, w razie osiągania
dochodu z tytułu wykonywania zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo
pozarolniczej działalności gospodarczej, której wykonywanie podlega obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego. Obowiązek ubezpieczenia społecznego z tytułu prowa-
dzenia działalności wynika z art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin, który stanowi, że podlegają mu osoby fizyczne prowadzące na własny rachu-
nek działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospo-
4
darczej lub koncesji, określonych w przepisach o działalności gospodarczej. Odwoła-
nie się do przepisów ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej
oznacza, że ubezpieczeniu społecznemu podlegają osoby wykonujące działalność
określoną w art. 2 tej ustawy, która podlega obowiązkowi wpisu do ewidencji z mocy
art. 8 ust. 1. Wykonywanie usług geodezyjnych przez osoby fizyczne następuje - we-
dług art. 11 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U.
Nr 30, poz. 183 ze zm.) - w ramach działalności gospodarczej, a art. 49 tej ustawy
(jako przejściowy) zobowiązuje nawet organy prowadzące ewidencję działalności
gospodarczej do dokonania z urzędu wpisu do ewidencji podmiotów wykonujących
takie usługi. Jest to więc działalność ewidencjonowana i brak wpisu może wynikać
tylko z niedopełnienia obowiązku zgłoszenia przez osobę prowadzącą działalność
albo z zaniedbania organu prowadzącego ewidencję. Prowadzenie działalności gos-
podarczej jest faktem o znaczeniu prawnym, zatem nie ma i nie może mieć wpływu
na podleganie z tego tytułu ubezpieczeniu społecznemu faktyczne dokonanie jej
wpisu, ale wyłącznie istnienie obowiązku wpisu do ewidencji. Nie było intencją usta-
wodawcy określającego obowiązek ubezpieczenia społecznego uzależnienie tego
obowiązku od dopełnienia czysto technicznej czynności przez osobę zainteresowaną
lub urzędnika i gdyby nawet wpisu zaniechano, to - jak stwierdził Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 4 lutego 1999 r., II UKN 435/99 (OSNAPiUS 2000 nr 6, poz. 244) - nie
jest wyłączony obowiązek ubezpieczenia społecznego z tytułu tej działalności i nie
następuje zwolnienie od zapłaty należnych składek.
Wyłączenie z obowiązku dokonania wpisu w ewidencji działalności gospodar-
czej (ergo niepodleganie ubezpieczeniu) przewidziane jest w art. 9 ust. 1 ustawy o
działalności gospodarczej, który stanowi, że nie wymaga zgłoszenia do ewidencji
działalność gospodarcza prowadzona przez osobę fizyczną osobiście, w zakresie
określonym w ust. 2, z której zarobek stanowi dodatkowe źródło dochodu tej osoby,
czyli uboczne zajęcie zarobkowe. Ustawodawca wymienia szereg warunków, od któ-
rych uzależnione jest wyłączenie z obowiązku ewidencjonowania, a przede wszyst-
kim wymaga, aby zarobek z prowadzonej działalności stanowił dodatkowe źródło do-
chodów. Nie poprzestając na tym, w sposób kazuistyczny określa rodzaje działal-
ności nie podlegające ewidencjonowaniu. W ustępie 2 tego przepisu posługuje się
nie przykładowym, lecz wyczerpującym wyliczeniem, według którego przedmiotem
działalności gospodarczej, o której mowa w ust. 1, mogą być: 1) wytwarzanie przed-
miotów użytku osobistego, domowego i gospodarczego oraz rękodzieła ludowego i
5
artystycznego, 2) naprawy i konserwacje przedmiotów użytku osobistego, domowego
i gospodarskiego oraz mieszkań, a także wykonywanie innych usług z użyciem ma-
teriałów i narzędzi własnych lub powierzonych, z wyjątkiem zarobkowego przewozu
osób, 3) czynności handlowe polegające na sprzedaży nie przetworzonych produk-
tów rolnych, ogrodniczych, sadowniczych, hodowlanych, w tym mięsa z uboju gos-
podarczego, runa leśnego, owoców leśnych, posiłków domowych, a także przed-
miotów określonych w pkt 1, oraz 4) wynajmowanie turystom przez rolników pokoi
lub miejsc na ustawienie namiotów w obrębie gospodarstwa, sprzedaż posiłków i
świadczenie usług z tym związanych.
Oznacza to, że wykonywanie przez emeryta lub rencistę innego zajęcia niż
wymienione w tym przepisie, nawet obok głównego zajęcia zarobkowego, i uzyski-
wanie z niego dochodu, wymaga wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Ist-
nienie takiego obowiązku uzasadnia - w zależności od kwoty osiąganego dochodu -
zawieszenie lub zmniejszenie emerytury z mocy art. 24 ust. 1 i 2 ustawy o rewalory-
zacji emerytur i rent (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2000 r., II UKN
439/99, nie publikowany).
Wobec twierdzenia ubezpieczonego, że na osiągane przez niego zyski skła-
dały się również należności za sporządzone na wezwanie sądów opinie, które wyda-
wał jako biegły geodeta, konieczne jest ich wydzielenie z ogólnej kwoty powodującej
przekroczenie dopuszczalnego w roku dochodu, albowiem wspomniane wypłaty nie
są wynagrodzeniem lub dochodem z tytułu wykonywania zatrudnienia lub innej pracy
zarobkowej, o których mowa w art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent.
Chociaż podstawowym celem procesu cywilnego jest strzeżenie oraz urzeczy-
wistnianie interesów wypływających z prawa prywatnego, to jednak sam proces -
jako zbiór norm formalnoprawnych – jest kategorią prawa publicznego. Taki sam
charakter mają zatem wszystkie instytucje tworzące jego strukturę, a także stosunki
powstające w trakcie postępowania, zarówno między sądem i stronami, jak i między
sądem a innymi uczestnikami procesu. W konsekwencji stosunek prawny łączący
sąd i biegłego zostaje zawiązany na skutek wezwania na podstawie art. 278 § 1 KPC
i jest stosunkiem publicznoprawnym. Biegły w zasadzie nie może odmówić
sporządzenia opinii, a jeśli odmówi lub gdy wykona zlecone mu zadanie z narusze-
niem wyznaczonego terminu, ponosi odpowiedzialność sankcjonowaną przepisami
prawa formalnego (art. 287 KPC), a nie prawa cywilnego materialnego. Oczywiście,
6
niczego nie zmienia w tej ocenie fakt, że za wykonaną pracę i stawiennictwo w są-
dzie biegły ma prawo żądać wynagrodzenia, gdyż w tym wypadku źródłem żądania
są przepisy prawa publicznego, nie prywatnego (nie art. 734 KPC, lecz art. 288 KPC,
art. 1 i 10 dekretu z dnia 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych
i stron w postępowaniu sądowym, Dz.U. Nr 48, poz. 445 ze zm. oraz przepisy rozpo-
rządzeń Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 1975 r. w sprawie kosztów prze-
prowadzenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym, Dz.U. Nr 46, poz.
254 ze zm. i z dnia 31 października 1983 r. w sprawie wynagradzania biegłych tłu-
maczy z zakresu daktylologii, Dz.U. Nr 64, poz. 292). W tym kierunku idzie judykatu-
ra Sądu Najwyższego, aprobowana w piśmiennictwie przez glosatorów i autorów
przeglądów orzecznictwa (por. np. motywy postanowienie z dnia 3 kwietnia 1974 r., II
CZ 39/74, OSNCP 1975 z. 6, poz. 93 z glosami E. Warzochy, OSPiKA 1976 nr 3,
poz. 59 i S. Dalki, Nowe Prawo 1976 nr 4, s. 673 oraz z aprobującymi uwagami W.
Siedleckiego i E. Wengerka, Państwo i Prawo 1976, nr 5, s. 122, Nowe Prawo 1976,
nr 7-8, s. 1134, a także uchwałę z dnia 28 listopada 1974 r., III CZP 76/74, OSNCP
1975 nr 7-8, poz. 108 z aprobującymi uwagami W. Siedleckiego i E. Wengerka, Pań-
stwo i Prawo 1976 nr 10, s. 116, Nowe Prawo 1976, nr 7-8, s. 1124). Wprawdzie po-
jawiło się także orzeczenie prezentujące odmienny pogląd (uchwała Sądu Najwyż-
szego z dnia 19 marca 1996 r., III CZP 22/96, Monitor Prawniczy 1996 nr 8, s. 290),
ale Sąd Najwyższy w składzie orzekającym go nie podziela; zostało również podda-
ne krytyce w piśmiennictwie fachowym (“Przegląd orzecznictwa w zakresie prawa
cywilnego procesowego za I półrocze 1996 r.”, PS 2000 z. 6, s. 104-105).
W konsekwencji Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39313
§ 1 KPC jak w
sentencji.
========================================