Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 27 LUTEGO 2001 R.
I KZP 48/00
Przepis art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. może mieć zastosowanie do uchy-
bień postępowania przygotowawczego jedynie w wyjątkowych wypadkach,
gdy w postępowaniu sądowym uchybienie w zakresie zapewnienia obrony
obligatoryjnej nie zostało konwalidowane.
Przewodniczący: sędzia SN J. Bratoszewski.
Sędziowie SN: J. Szewczyk (sprawozdawca), F. Tarnowski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Witolda K., po rozpoznaniu, przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., przez Sąd Okręgowy w K., postanowie-
niem z dnia 21 listopada 2000 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy nieuczestniczenie równoczesne obligatoryjnego obrońcy w
czynnościach zaznajomienia podejrzanego z materiałami dochodze-
nia w sytuacji, gdy oskarżony zaznajomił się osobno, a obrońca
osobno z materiałami dochodzenia niezgodnie z dyspozycją art. 321
§ 3 k.p.k. i mimo braku takiej równoczesności prokurator wniesie akt
oskarżenia do sądu, sąd zaś rozpozna sprawę, to czy postępowanie
sądowe dotknięte jest bezwzględną przyczyną odwoławczą z art. 439
§ 1 pkt 6 k.p.k. i musi skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku i
zwrotem sprawy prokuratorowi celem usunięcia istotnego braku po-
stępowania przygotowawczego?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało
w następującej sytuacji procesowej.
W toku dochodzenia prowadzonego przeciwko Witoldowi K., któremu
zarzucono popełnienie przestępstwa opisanego w art. 13 § 1 k.k. w zw. z
art. 279 § 1 k.k. i art. 64 § 1 k.k. - z uwagi na wymogi art. 79 § 1 pkt 3
k.p.k. - podejrzanemu wyznaczono obrońcę z urzędu. Po przeprowadzeniu
stosownego badania, biegli lekarze psychiatrzy zaopiniowali, że nie ma
podstaw do kwestionowania poczytalności podejrzanego. Następnie Witold
K. został zaznajomiony z materiałami dochodzenia. W czynnościach za-
znajomienia podejrzanego z materiałami postępowania nie brał udziału
obrońca z urzędu, który zapoznał się z zebranymi w sprawie dowodami
tego samego dnia co podejrzany, jednakże w późniejszym czasie.
Sąd Rejonowy w K. po przeprowadzeniu rozprawy, w której uczestni-
czył obrońca z urzędu Witolda K., uznał oskarżonego za winnego i wydał
wyrok skazujący.
Od wyroku tego apelację wywiódł obrońca oskarżonego, który zarzu-
cił rażącą niewspółmierność kary pozbawienia wolności wymierzonej Wi-
toldowi K.
W toku rozpoznawania apelacji, Sąd Okręgowy w K. uznał, że wyło-
niło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, któ-
re na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przekazał do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie stwierdzić należy, iż na podstawie z art. 441 § 1 k.p.k.,
sąd odwoławczy może przekazać Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
3
jedynie zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy.
Wynika z tego, iż formułując pytanie prawne sąd odwoławczy powinien
wskazać, który konkretnie przepis nasuwa wątpliwości interpretacyjne, i to
tego rodzaju, że wymaga zasadniczej wykładni ustawy. W treści zagad-
nienia przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K. opisano sytuację proce-
sową, a następnie Sąd ten zapytał, czy takie postępowanie sądowe do-
tknięte jest bezwzględną przyczyną odwoławczą określoną w art. 439 § 1
pkt 6 k.p.k., czyli wprost poprosił o udzielenie odpowiedzi na pytanie: jak
należy postąpić w określonej sytuacji procesowej, a nie jak należy rozu-
mieć określony przepis.
Oczywiście, do uprawnień Sądu Najwyższego przewidzianych w art.
441 § 1 k.p.k. należy dokonywanie zasadniczej wykładni ustawy, a nie
udzielanie odpowiedzi na pytanie sądu, w jaki sposób rozstrzygnąć okre-
śloną sprawę, a przez to wyręczanie go w wyrokowaniu.
Mimo opisanej niezręczności w sformułowaniu pytania prawnego,
Sąd Najwyższy po przeanalizowaniu uzasadnienia postanowienia Sądu
Okręgowego w K., doszedł do przekonania, że w sprawie występuje za-
gadnienie o charakterze ogólnym, wymagające zasadniczej wykładni
ustawy, a mianowicie: czy stanowi przyczynę odwoławczą opisaną w art.
439 § 1 pkt 6 k.p.k. brak niezbędnego obrońcy w toku postępowania przy-
gotowawczego bądź nieuczestniczenie takiego obrońcy w dokonywanej w
toku postępowania przygotowawczego czynności, w której jego udział był
obowiązkowy, jeżeli obrońca ten uczestniczył następnie w rozprawie.
W procesie wykładni prawa podstawowe znaczenie ma wykładnia ję-
zykowa. Stosując reguły znaczeniowe języka polskiego, w tym zasady in-
terpunkcji, ustalamy, co ustawodawca powiedział. Dopiero w sytuacji, w
której wynik interpretacji językowej byłby niedorzeczny, należy taką wy-
kładnię odrzucić (por. J. Wróblewski. Sądowe stosowanie prawa, Warsza-
wa 1972, s. 124 i nast.). Wykładnia językowa art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. nie
4
pozostawia wątpliwości, iż niezależnie od wpływu uchybienia na treść
orzeczenia oraz stadium postępowania karnego (przygotowawcze, sądo-
we), w którym uchybienie zaistniało, sąd odwoławczy uchyla zaskarżone
orzeczenie, gdy oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w
art. 79 § 1 i 2 k.p.k. oraz art. 80 k.p.k. lub niezbędny obrońca nie brał
udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy. Nie doty-
czy to jednak uchylenia orzeczenia jedynie z tego powodu na niekorzyść
oskarżonego (art. 439 § 2 k.p.k.). Stosownie do treści art. 321 § 3 i 4 k.p.k.,
w wypadkach określonych w art. 79 k.p.k., obowiązkowy jest udział obroń-
cy w czynności zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania.
W wypadku niestawiennictwa obrońcy, czynności nie przeprowadza się.
Sprzeczne z treścią art. 321 § 3 k.p.k. jest odrębne zaznajomienie się z
materiałami postępowania przez podejrzanego i jego obligatoryjnego
obrońcę.
Dotychczasowe wywody zdają się wskazywać na to, że przepis art.
439 § 1 pkt 6 k.p.k. jest jednoznaczny i nie ma potrzeby dokonywania jego
wykładni, a w konsekwencji Sąd Najwyższy nie powinien wypowiadać się
w tym zakresie w trybie przewidzianym w art. 441 § 1 k.p.k. Jednakże w
sytuacji, gdy omawiane uchybienie zaistniałe w toku postępowania przygo-
towawczego zostało konwalidowane w postępowaniu jurysdykcyjnym,
przedstawiony wynik wykładni językowej jest nonsensowny. Przykłado-
wo, byłoby tak w niniejszej sprawie, gdyby Sąd Odwoławczy uchylił zaskar-
żony wyrok i zwrócił sprawę do fazy postępowania przygotowawczego w
celu usunięcia istotnego braku tego postępowania przez zapoznanie podej-
rzanego w obecności obrońcy z materiałami postępowania, które zarówno
podejrzany, jak i jego obrońca już poznali w toku wadliwie przeprowadzo-
nej czynności odrębnego zapoznawania się z dowodami postępowania
przygotowawczego, a następnie podczas kontradyktoryjnej rozprawy. Tak
więc zalecana przez Sąd Odwoławczy czynność nie miałaby żadnego zna-
5
czenia dla podejrzanego i jego obrońcy. Jeszcze bardziej rażącym przy-
kładem byłoby uchylenie wyroku przez sąd odwoławczy z uwagi na to, że
w toku śledztwa lub dochodzenia podejrzany nie miał obligatoryjnego
obrońcy, w konsekwencji obrońca nie brał udziału w czynnościach, których
nie można powtórzyć. Wyrok zostałby uchylony, ale oczywiście czynności
niepowtarzalnej nie można by nadal przeprowadzić. Opisane sytuacje pro-
cesowe dowodzą dobitnie, że językowa wykładnia przepisu art. 439 § 1 pkt
6 k.p.k. w zakresie uchybień zaistniałych w postępowaniu przygotowaw-
czym prowadzi nie tylko do nadmiernego formalizmu i zbędnej przewlekło-
ści postępowania, ale w określonych wypadkach do absurdu, wobec cze-
go konieczne jest sięgnięcie do innych metod wykładni.
Zagadnienie stosowania art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. do uchybień zaist-
niałych w postępowaniu przygotowawczym należy do spornych w doktry-
nie.
Prezentowane są poglądy, iż uchybieniem opisanym w art. 439 § 1
pkt 6 k.p.k. jest nieposiadanie przez podejrzanego niezbędnego obrońcy w
toku postępowania przygotowawczego oraz przeprowadzenie czynności
zapoznania podejrzanego z materiałami śledztwa lub dochodzenia bez
udziału niezbędnego obrońcy, gdyż art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. nie wymaga
wpływu uchybienia na treść orzeczenia oraz nie rozróżnia, czy uchybienie
to powstało w przygotowawczej, czy jurysdykcyjnej fazie procesu (por.
P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Ko-
mentarz. Warszawa 1999, t. II, s. 568; J. Grajewski, L. K. Paprzycki: Ko-
deks postępowania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 655; T. Grze-
gorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Kraków 1998, s. 883-
884; M. Cieślak, Z. Doda: Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w za-
kresie postępowania karnego za rok 1973, Pal. 1974, z. 12, s. 82, oraz za
I półrocze 1975. Pal. 1976, z. 2, s. 41; Z. Doda, A. Gaberle: Kontrola odwo-
ławcza w procesie karnym, Warszawa 1997, s. 202).
6
W piśmiennictwie wyrażone jest jednak także odmienne stanowisko,
iż art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. w odniesieniu do uchybienia postępowania przy-
gotowawczego może mieć zastosowanie w wyjątkowych wypadkach, gdy w
postępowaniu sądowym uchybienie to nie zostało konwalidowane (por.
S. Zabłocki, w: J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjem-
ski, R.A. Stefański, S. Zabłocki: Kodeks postępowania karnego. Komen-
tarz. Warszawa 1998, t. II, s. 479; W. Daszkiewicz: Przegląd orzecznictwa
Sądu Najwyższego w zakresie prawa procesowego za I półrocze 1975. P.
i P. 1976, z. 4, s. 126; A. Kaszycki, S. Mendyka: Przegląd orzecznictwa
Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego za I półrocze 1975.
WPP 1975, z. 4, s. 457).
Obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego w art. 439 § 1
pkt 6 k.p.k., podobnie jak kodeks postępowania karnego z 1969 r. w art.
388 pkt 6, ujmuje przyczynę odwoławczą, polegającą na braku niezbęd-
nego obrońcy, ale statuuje też czynność postępowania przygotowawcze-
go, w której udział niezbędnego obrońcy jest obowiązkowy (art. 321 § 3
k.p.k.). Pod rządem kodeksu postępowania karnego z 1969 r. Sąd Najwyż-
szy prawie jednolicie przyjmował, że „przez uchybienia określone w art.
388 k.p.k. rozumieć należy przede wszystkim i z reguły uchybienia mogące
zachodzić w toku postępowania przed sądem. Uchybienia procesowe, któ-
re wystąpiły w postępowaniu przygotowawczym, w tych tylko wypadkach
wyjątkowych mogłyby być zakwalifikowane według art. 387 lub 388 k.p.k
(obecnie art. 438 i 439 k.p.k.), gdyby w postępowaniu sądowym nie uległy
właściwej dla nich konwalidacji” (wyrok z dnia 4 grudnia 1974 r, V KR
321/74, OSNKW 1975, z. 3, poz. 44; podobnie postanowienie z dnia 1
grudnia 1971 r., IV KZ 168/71, OSNPG 1972, z. 2, poz. 34; wyrok z dnia 5
stycznia 1973 r., III KR 269/72, OSNKW 1973, z. 5, poz. 60; wyrok z dnia
10 kwietnia 1980 r., I KR 56/80, OSNPG 1980, z.8-9, poz. 108). Wprawdzie
w wyroku z dnia 28 października 1987 r., V KRN 277/87 (OSNPG 1988, z.
7
7, poz. 70) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż bezwzględnym uchybieniem
opisanym w art. 388 pkt 6 d.k.p.k. jest przeprowadzenie czynności postę-
powania przygotowawczego bez udziału obligatoryjnego obrońcy, jednakże
w sprawie tej zarówno Sąd Rejonowy, a następnie Sąd Wojewódzki z ob-
razą art. 70 § 1 i 2 d. k.p.k. przeprowadziły postępowanie bez udziału
ustanowionego z urzędu niezbędnego obrońcy oskarżonego, przy czym w
obu wypadkach obrońca nie został nawet zawiadomiony o terminach roz-
praw i zapadłych rozstrzygnięciach. W myśl art. 388 pkt 6 k.p.k. z 1969 r.
Sąd Najwyższy uchylił wówczas wyroki sądów pierwszej i drugiej instancji i
przekazał sprawę prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygoto-
wawczego. Wydaje się, że gdyby w postępowaniu sądowym występował
obrońca z urzędu, Sąd Najwyższy także w tej sprawie uznałby, że uchybie-
nie powstałe w toku postępowania przygotowawczego zostało konwalido-
wane i nie ma podstaw do zwrotu sprawy oskarżycielowi publicznemu.
Wykładnia sądowa omawianego przepisu koresponduje z wcześniej
zaprezentowanymi poglądami części doktryny, a nadto znajduje wsparcie
w wykładni systemowej i funkcjonalnej.
Z treści art. 297 § 1 k.p.k. wynika, iż zasadniczym celem postępowa-
nia przygotowawczego jest wyjaśnienie okoliczności sprawy oraz zebranie,
zabezpieczenie i utrwalenie, w niezbędnym zakresie, dowodów. W odróż-
nieniu od kodeksu postępowania karnego z 1969 r., obecnie obowiązujący
kodeks nie wymaga już „wszechstronnego” wyjaśnienia okoliczności spra-
wy ani też „utrwalenia dowodów dla sądu” (por. art. 261 pkt 2 i 5 k.p.k. z
1969 r.). Okoliczności sprawy powinny więc być jedynie wyjaśnione w spo-
sób wystarczający do wniesienia aktu oskarżenia, a dowody utrwalone je-
dynie w zakresie niezbędnym. Regulacja taka uzasadniona jest względami
ekonomiki procesowej, gdyż oczywiste jest, że o winie i karze rozstrzyga
sąd po przeprowadzeniu kontradyktoryjnego postępowania. Zgodnie z za-
sadą bezpośredniości procesu karnego, podstawę wyroku mogą stanowić
8
t y l k o dowody przeprowadzone przed sądem. Dowody przeprowadzone
w toku postępowania przygotowawczego – jeżeli nie zostały ujawnione
przed sądem – nie mogą stanowić podstawy orzeczenia. W konsekwencji
udział obrońcy niezbędnego w rozprawie w pozwala zasadzie na przyjęcie,
że konwalidowane zostało uchybienie polegające na jego nieuczestnicze-
niu w postępowaniu przygotowawczym. Wyjątkowo, jeżeli w toku rozpra-
wy ujawnią się istotne braki postępowania przygotowawczego, między in-
nymi w zakresie obrony obligatoryjnej, sąd z urzędu lub na wniosek obroń-
cy powinien zwrócić sprawę prokuratorowi do uzupełnienia postępowania
przygotowawczego (art. 397 § 1 k.p.k.). Nieuwzględnienie wniosku obrońcy
w tym zakresie, może stanowić podstawę zarzutu odwoławczego obrazy
przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia
(art. 438 pkt 2 k.p.k.). Ponadto bezwzględne przyczyny odwoławcze wy-
mienione w art. 439 § 1 k.p.k. dotyczą jedynie orzeczeń, gdyż tylko one
mogą być uchylone przez sąd odwoławczy. Czynności postępowania kar-
nego – w tym przygotowawczego – nie mogą być uchylone, z czego należy
wnioskować, iż można je sanować przez konwalidowanie. Podobne stano-
wisko zajął Sąd Najwyższy, rozstrzygając o wpływie uchybienia polegają-
cego na wydaniu orzeczenia w kwestii incydentalnej przez sąd nienależy-
cie obsadzony (art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. ) na orzeczenie kończące postę-
powanie sądowe (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 1999 r.,
V KKN 229/99, OSNKW 1999 r., z. 9-10, poz. 60, z aprobującą glosą E.
Wędrychowskiej, OSP 2000, z. 2, s. 93 – 96). Przedstawiona interpretacja
art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. w zakresie dotyczącym śledztwa i dochodzenia
zgodna jest nie tylko z zasadą bezpośredniości, ale także z zasadami roz-
działu funkcji ścigania i orzekania oraz koncentracji, według której postę-
powanie karne stanowić powinno, pozbawiony zbędnych przerw i zaha-
mowań, zwarty tok czynności i zdarzeń, prowadzących do sprawnego,
prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy.
9
Przechodząc na płaszczyznę wykładni funkcjonalnej, Sąd Najwyższy
zauważa, iż w toku wykładni należy uwzględnić poważne konsekwencje
procesowe ewentualnego uznania, że każde uchybienie wymogom obrony
obligatoryjnej w toku postępowania przygotowawczego – nawet konwali-
dowane podczas postępowania sądowego – prowadzi do uchylenia za-
skarżonego wyroku i przekazania sprawy do stadium postępowania przy-
gotowawczego. Jak już wspomniano, w zasadzie decyzja taka nie miałaby
znaczenia dla zabezpieczenia interesów uczestników procesu, a wręcz
odwrotnie, upływający czas mógłby spowodować ujemne dla nich skutki, a
także kolidować z celami procesu karnego określonymi w art. 2 k.p.k.
Biorąc powyższe rozważania pod uwagę, oraz stosując regułę, iż wy-
kładnia prawa procesowego nie może prowadzić ad absurdum, Sąd Naj-
wyższy uznał, iż przepis art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k. może mieć zastosowanie
do uchybień postępowania przygotowawczego jedynie w wyjątkowych wy-
padkach, gdy w postępowaniu sądowym uchybienie w zakresie zapewnie-
nia obrony obligatoryjnej nie zostało konwalidowane.
Zaprezentowany pogląd nie oznacza tolerancji dla uchybień wywoła-
nych niewłaściwym stosowaniem przepisów o obronie niezbędnej przez
organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie. Jednakże, jak już sygnali-
zowano, wadliwości te powinny być eliminowane przez sąd z urzędu lub na
wniosek obrony przed rozprawą, a wyjątkowo we wstępnej fazie rozprawy.
Natomiast przeprowadzenie całej rozprawy z udziałem obrońcy, w zasa-
dzie powoduje konwalidację omawianego uchybienia i przesądza o braku
bezwzględnej przyczyny odwoławczej, o której mowa w art. 439 § 1 pkt 6
k.p.k.