Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 marca 2001 r.
I PKN 315/00
Minimalna kwota odszkodowania z art. 1012
§ 3 KP nie może być niższa
niż 25% wynagrodzenia pracownika otrzymanego za cały okres zatrudnienia,
nie więcej jednak niż za okres równy okresowi trwania zakazu konkurencji.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 21 marca 2001 r. sprawy z powództwa
Grzegorza A. przeciwko „V.C.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K. o od-
szkodowanie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z dnia 22 lutego 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Grzegorz A. wniósł o zasądzenie od pozwanej „V.C.” Spółki z ograni-
czoną odpowiedzialnością w K. kwoty 5 552,82 zł tytułem odszkodowania wynikają-
cego z umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy.
Wyrokiem z dnia 5 listopada 1999 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gdyni
uwzględnił powództwo i zasądził na rzecz powoda kwotę 5.628,90 zł. Sąd pierwszej
instancji ustalił, że powód został zatrudniony w pozwanej spółce na podstawie
umowy o pracę zawartej na czas nie określony na stanowisku pracownika działu
handlowego. Wysokość wynagrodzenia za pracę powoda wynosiła miesięcznie
1.321,43 zł brutto, to jest 1.070,36 zł netto. W dniu 1 marca 1997 r. strony zawarły
umowę o zakazie konkurencji w czasie trwania zatrudnienia i przez okres dwóch lat
po ustaniu stosunku pracy, bez możliwości wypowiedzenia tej umowy. Umowa prze-
widuje obowiązek wypłaty odszkodowania w wysokości 25% wynagrodzenia pobie-
2
ranego w ostatnim roku trwania umowy o pracę, chyba że pracownik naruszy zakaz
konkurencji. Pismem z 29 kwietnia 1997 r. powód wypowiedział umowę o pracę z
dniem 30 kwietnia 1997 r., ze skutkiem na dzień 17 maja 1997 r. Następnie pismem z
dnia 24 maja 1999 r. powód zwrócił się do pozwanego o wypłatę odszkodowania,
powołując się na upływ terminu obowiązywania zakazu konkurencji. W odpowiedzi
pozwany wyliczył wysokość należnego powodowi odszkodowania z tego tytułu na
kwotę 793,26 zł i taką sumę przelał na konto bankowe powoda w dniu 15 czerwca
1999 r. Sąd pierwszej instancji uznał, iż powód na skutek wywiązania się z obowiąz-
ków nałożonych umową o zakazie konkurencji nabył prawo do otrzymania odszko-
dowania z tego tytułu. Analizując postanowienia umowy, Sąd doszedł do przekona-
nia, iż § 2 ust. 2 tej umowy z mocy art. 18 § 1 KP jest nieważny z uwagi na sprzecz-
ność z art. 1012
§ 3 KP. W ocenie Sądu powoduje to, że w miejsce nieważnego pos-
tanowienia ma zastosowanie obowiązujący przepis prawa pracy. Minimalna wyso-
kość odszkodowania wynosić może 25% miesięcznego wynagrodzenia pracownika
objętego zakazem, za każdy miesiąc obowiązywania zakazu. Zdaniem tego Sądu z
brzmienia art. 1012
§ 3 KP wynika, iż określenie „otrzymanego” wskazuje na sposób
obliczania podstawy odszkodowania, nie ma zaś na celu ograniczania okresu z ja-
kiego tę podstawę się wylicza. Przepis ten stanowi ponadto, iż istotny jest czas trwa-
nia zakazu konkurencji, nie zaś czas trwania stosunku pracy. W konsekwencji Sąd
pierwszej instancji obliczył kwotę należną powodowi, dokonując operacji matema-
tycznej 25% x 24 miesiące x 1.070,36 zł, co w wyniku dało kwotę 6.422,16 zł, od któ-
rej należało odjąć wypłaconą już część w kwocie 793,26 zł.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 22 lutego 2000 r. [...] oddalił apelację strony pozwanej. W
ocenie Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji prawidłowo przeprowadził postę-
powanie dowodowe i dokonał oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodo-
wego, nie naruszając w tym zakresie art. 233 § 1 KPC. Sąd Rejonowy prawidłowo
odczytał § 2 ust. 2 umowy. Stanowi on o wynagrodzeniu faktycznie otrzymanym. Nie
sposób się jednak zgodzić z tezą postawioną przez pozwaną, iż jest on zgodny z art.
1012
§ 3 KP. Przepis ten określa wysokość minimalnego odszkodowania należnego
pracownikowi, którego dotyczy zakaz konkurencji i działanie tego przepisu ma na
celu ochronę pracownika. Użycie przez ustawodawcę sformułowania odwołującego
się do „wynagrodzenia otrzymanego” ma na celu jednoznaczne wskazanie samoist-
nej podstawy obliczania odszkodowania. Z uwagi na to uregulowanie podstawę sta-
3
nowi kwota wynagrodzenia netto, nie zaś kwota brutto. Celem tego przepisu jest za-
pewnienie pracownikowi odszkodowania za cały okres, podczas którego zobowiąza-
ny jest do powstrzymywania się od podejmowania czynności konkurencyjnych wobec
byłego pracodawcy. Przyjęcie przeciwnego poglądu stałoby zdaniem Sądu w rażącej
sprzeczności z ratio legis art. 1012
§ 3 KP. Wywodzenie z tego przepisu wniosku, że
ustawodawca dopuścił sytuację, iż pracownik zatrudniony przez krótki okres (kilku-
krotnie krótszy niż okres obowiązywania zakazu konkurencji), otrzymuje odszkodo-
wanie uzależnione od czasu trwania zatrudnienia, jest zdaniem Sądu Okręgowego,
wnioskiem contra legem. Możliwość określenia przez strony innego sposobu wypła-
cania odszkodowania niż comiesięczny, nie przekreśla powyższego wniosku. Prze-
ciwnie, wskazanie przez ustawodawcę jako zasady, wypłaty kwoty odszkodowania
comiesięcznie, wskazuje na słuszność postawionej tezy, iż odszkodowanie ma obej-
mować cały okres obowiązywania zakazu, zaś minimalna jego wysokość, to 25%
wynagrodzenia netto. Umowa o zakazie konkurencji, która ma chronić interes praco-
dawcy doznaje ograniczeń ustanowionych z uwagi na konieczność ochrony intere-
sów pracownika. Sąd drugiej instancji uznał zarzut niewłaściwego zastosowania art.
18 KP za niezasadny. Zdaniem tego Sądu umowa o zakazie konkurencji, choć obo-
wiązuje osobę niepozostającą w stosunku pracy, to jednakże nie ma charakteru
umowy cywilnoprawnej zawieranej zgodnie z wyrażoną w art. 3531
KC zasadą swo-
body umów. Umowa o zakazie konkurencji jest umową, której postanowienia nie
mogą być sprzeczne z postanowieniami przepisów prawa pracy, gdyż jest umową o
charakterze towarzyszącym łączącemu strony stosunkowi pracy. Umowa ta powstaje
na gruncie przepisów Kodeksu pracy i ma do niej zastosowanie zasada ochrony
uprawnień pracowniczych wyrażona w art. 18 KP. Zdaniem Sądu drugiej instancji,
proponowana przez pozwaną interpretacja prowadziłaby do rażącego pokrzywdzenia
pracownika, który zachowywał się zgodnie z postanowieniami umowy o zakazie kon-
kurencji. W szczególności sytuacja taka miałaby miejsce, gdy płatność odszkodowa-
nia następuje jednorazowo po ustaniu zakazu konkurencji. Gdyby przyjąć, iż umowa
jest nieważna, pracownik, który zachowywał się zgodnie z zakazem, pozbawiony
byłby odszkodowania.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją strona pozwana. Zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 18 i art. 1012
§ 3 KP. W uzasadnieniu ka-
sacji strona pozwana wywiodła, że stosując wykładnię językową klauzuli umownej,
nie ulega wątpliwości, iż przy wymiarze odszkodowania chodzi o wynagrodzenie za
4
pracę, które powód faktycznie otrzymał. Wynagrodzenie „pobierane” to wynagrodze-
nie faktycznie „wypłacone”, a nie „należne”. Pozwany wypłacił powodowi odszkodo-
wanie stanowiące 25% wynagrodzenia pobieranego przez powoda w ostatnim roku
umowy o pracę. Odszkodowanie to zamknęło się kwotą 793,26 zł. Natomiast powód
domaga się odszkodowania wielokrotnie wyższego niż łączna wysokość wynagro-
dzenia otrzymanego przez niego przez cały czas świadczenia pracy na rzecz pozwa-
nego, stojąc na stanowisku, iż podstawą ustalenia wysokości odszkodowania nie
powinno być wynagrodzenie „pobierane” tylko hipotetyczne, to jest takie jakie powód
ewentualnie otrzymałby, gdyby przepracował u pozwanego pełne dwa lata. Gdyby
przyjąć tak jak to uczyniły Sądy obu instancji, to postanowienie § 2 ust. 2 umowy o
zakazie konkurencji jest nieważne, albowiem jest sprzeczne z art. 1012
§ 3 KP. Z
przepisu tego wynika, że odszkodowanie z umowy o zakazie konkurencji nie może
być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem
stosunku pracy. Jeżeli pracownik pracował przez okres dłuższy niż ustalony okres
zakazu konkurencji, to za podstawę ustalenia odszkodowania przyjmuje się okres
pracy odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Zdaniem strony
pozwanej, intencją ustawodawcy było uzależnienie wysokości odszkodowania od
wysokości wynagrodzenia pracownika, przy czym odszkodowanie to powinno być
odpowiednie do wynagrodzenia faktycznie otrzymanego do momentu ustania sto-
sunku pracy, a nie do wynagrodzenia hipotetycznego. Sądy obu instancji nieprawi-
dłowo zdaniem strony pozwanej przyjęły, iż w sprawie może mieć zastosowanie art.
18 KP w ten sposób, że zakładając nieważność klauzuli zawartej w § 2 ust. 2 umowy
o zakazie konkurencji w jej miejsce wchodzi treść art. 1012
§ 3 KP. Przepis art. 18 KP
dotyczy wyłącznie umów o pracę i innych aktów, na podstawie których powstaje sto-
sunek pracy, zaś umowa o zakazie konkurencji nie jest takim aktem. Jednocześnie
ustawodawca nie przewiduje zastąpienia przepisami ustawy nieważnych postano-
wień umowy o zakazie konkurencji, które dotyczą odszkodowania. Tak więc, uznając
sprzeczność § 2 ust. 2 umowy o zakazie konkurencji z art. 1012
§ 3 KP, należy przy-
jąć nieważność całej umowy i z tego tytułu powództwo oddalić w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec braku zarzutów naruszenia prawa procesowego Sąd Najwyższy zwią-
zany jest stanem faktycznym sprawy stanowiącym podstawę rozstrzygnięcia Sądu
5
drugiej instancji w odniesieniu do treści oświadczeń woli wyrażonych przez strony w
umowie o zakazie konkurencji. Treść tych oświadczeń nie była jednoznaczna, ale
równocześnie w kasacji nie podniesiono zarzutu naruszenia przepisów prawa mate-
rialnego w zakresie dotyczącym wykładni oświadczeń woli. Sąd Najwyższy nie ma
więc podstaw do przyjęcia innej wykładni tych oświadczeń niż uczynił to Sąd drugiej
instancji. Należy więc przyjąć, że strony umówiły się, iż wysokość odszkodowania
przysługującego powodowi będzie wynosić sumę wynagrodzenia za pracę pobrane-
go przez niego w okresie zatrudnienia (trzy miesiące), nie więcej niż za rok, a czas
trwania zakazu konkurencji strony określiły na dwa lata. Wobec tego powstaje pod-
stawowy problem oceny zgodności takiego postanowienia umowy z prawidłowo zin-
terpretowanym art. 1012
§ 3 KP. Sądy obu instancji przyjęły, że przepis ten oznacza,
iż minimalna kwota odszkodowania powinna odpowiadać wynagrodzeniu pobierane-
mu przez pracownika w okresie trwania zakazu konkurencji (w tym przypadku przez
dwa lata). Sądy więc odczytały przepis w ten sposób, że minimalne odszkodowanie
wynosi 25% wynagrodzenia jakie pracownik pobierałby (pobrałby) w okresie trwania
zakazu konkurencji, gdyby w tym czasie pracował (oczywiste jest, że z istoty umowy
o zakazie konkurencji z art. 1012
KP wynika, iż trwa on po zakończeniu stosunku
pracy, a więc w okresie, gdy były pracownik nie pobiera już żadnego wynagrodzenia
za pracę). Takie odczytanie treści tego przepisu jest sprzeczne z jego językowym
sformułowaniem. Przepis art. 1012
§ 3 KP stanowi bowiem, że odszkodowanie nie
może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed usta-
niem stosunku pracy. Przepis odnosi więc wyraźnie wysokość odszkodowania do
wynagrodzenia otrzymanego, a nie wynagrodzenia jakie pracownik mógłby otrzymać
oraz do okresu trwania zatrudnienia, a więc od powstania do ustania stosunku pracy.
Minimalne odszkodowanie jest więc równe 25% kwoty rzeczywiście otrzymanego
wynagrodzenia w okresie trwania stosunku pracy. Z treści przepisu wynika więc jed-
noznacznie, że minimalne odszkodowanie oblicza się na podstawie wynagrodzenia
otrzymanego w czasie trwania zatrudnienia, a nie według wynagrodzenia, które pra-
cownik mógłby otrzymywać po zakończeniu trwania stosunku pracy w okresie zaka-
zu konkurencji. Ustalony umownie okres trwania zakazu konkurencji ma w tym prze-
pisie znaczenie ograniczające czas zatrudnienia, za który należy liczyć otrzymane
przez pracownika wynagrodzenie. Gdyby więc pracownik był zatrudniony przez okres
dłuższy niż czas trwania zakazu konkurencji, to okres zatrudnienia, z którego należy
obliczyć otrzymane wynagrodzenie stanowiące podstawę odszkodowania, należa-
6
łoby ograniczyć do wielkości równej okresowi trwania zakazu konkurencji. Wykładnia
językowa prowadzi więc do wniosku, że art. 1012
§ 3 KP należy odczytać w ten spo-
sób, iż minimalna kwota odszkodowania nie może być niższa niż 25% wynagrodze-
nia otrzymanego przez okres zatrudnienia, nie więcej jednak niż za okres równy
okresowi trwania zakazu konkurencji. Z treści tego przepisu nie można więc wypro-
wadzić wniosku, że minimalna kwota odszkodowania powinna być odniesiona do
wynagrodzenia jakie pracownik mógłby otrzymać w okresie trwania zakazu konku-
rencji. Okres zakazu konkurencji stanowi jedynie górną granicę okresu zatrudnienia,
za który można obliczać wynagrodzenie otrzymane przez pracownika. Wbrew wywo-
dom Sądów obu instancji taka wykładnia jest zgodna z funkcją tego przepisu (pomi-
jając już, że wykładnia funkcjonalna nie mogłaby prowadzić do interpretacji sprzecz-
nej z treścią przepisu). Zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy ustanawiany
jest bowiem w interesie, ale też na ryzyko pracodawcy. Zgodnie bowiem z utrwaloną
już wykładnią, pracodawcy z obowiązku zapłaty odszkodowania nie zwalnia ustanie
przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji lub niewywiązywanie się pracodawcy z
obowiązku wypłaty odszkodowania. Okoliczności te uzasadniają tylko zwolnienie by-
łego pracownika z zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej, a więc pra-
cownik może taką działalność podjąć, a pracodawca ma w dalszym ciągu obowiązek
zapłaty odszkodowania (wyrok z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 358/99, OSNAPiUS
2001 r. nr 7, poz. 217 i nie publikowana dotychczas uchwała z dnia 11 kwietnia 2001
r., III ZP 7/01, według której w razie niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku
wypłaty odszkodowania umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie
przestaje obowiązywać przed upływem terminu, na jaki została zawarta, a pracownik
zachowuje roszczenie o odszkodowanie z art. 1012
§ 2 KP). Takie ryzyko pracodaw-
cy jest w swoisty sposób tonowane przez możliwość ograniczenia jego odpowie-
dzialności odszkodowawczej i ustalania minimalnego poziomu odszkodowania w od-
niesieniu do wynagrodzenia pobranego przez pracownika w okresie zatrudnienia.
Inaczej mówiąc pracodawca może w umowie dążyć do ustalenia tym niższego od-
szkodowania, im krótszy będzie okres zatrudnienia pracownika. W razie zawarcia
umowy o zakazie konkurencji przy początku zatrudnienia trudno bowiem przewidzieć
jak długo będzie ono trwało. Przyjąć natomiast należy, że im dłuższy okres zatrud-
nienia pracownika, tym z reguły bardziej doniosły jest wzgląd na ochronę interesów
pracodawcy, gdyż tym większa możliwość dostępu pracownika do szczególnie waż-
nych dla pracodawcy informacji.
7
Rozstrzygnięcia wymagał więc problem, czy umowa zawarta między stronami
była zgodna z tak rozumianym art. 1012
§ 3 KP. W tym zakresie należy stwierdzić, że
umowa ta zawierała postanowienie rodzące możliwość powstania sprzeczności mię-
dzy nim a art. 1012
§ 3 KP. Wprowadzała ona bowiem ograniczenie okresu zatrud-
nienia stanowiącego podstawę obliczenia otrzymanego przez powoda wynagrodze-
nia stanowiącego podstawę wyliczenia odszkodowania w sposób dalej idący niż po-
zwala na to art. 1012
§ 3 KP. Strony ustaliły dwuletni okres trwania zakazu konkuren-
cji po ustaniu stosunku pracy, a równocześnie ograniczyły do roku okres zatrudnie-
nia, w którym otrzymane wynagrodzenie stanowiło podstawę obliczenia odszkodo-
wania. Należy jednak zważyć, że ewentualna sprzeczność umowy z treścią art. 1012
§ 3 KP powstałaby wówczas, gdyby okres zatrudnienia powoda był dłuższy niż rok.
Wtedy bowiem dopiero zadziałałoby ograniczenie umowne do roku, okresu zatrud-
nienia, z którego wynagrodzenie liczyłoby się jako podstawa obliczenia odszkodowa-
nia. Do takiej sytuacji nie doszło, gdyż powód był zatrudniony przez okres krótszy. W
stanie faktycznym sprawy nie doszło więc do sprzeczności postanowień umownych
zastosowanych do sytuacji faktycznej powoda z art. 1012
§ 3 KP, gdyż za podstawę
obliczenia należnego mu odszkodowania należało przyjąć okres rzeczywistego trwa-
nia zatrudnienia (trzy miesiące), który był krótszy niż okres trwania zakazu konkuren-
cji. Potencjalna możliwość doprowadzenia do sprzeczności między umową a art.
1012
§ 3 KP nie została zrealizowana. Skoro więc w stanie faktycznym sprawy nie
doszło do sprzeczności między umową, a art. 1012
§ 3 KP, to bezprzedmiotowe jest
rozważanie skutków takiej sprzeczności.
Uznanie zasadności kasacji w zakresie zarzutu naruszenia art. 1012
§ 3 KP
przez jego błędną wykładnię prowadzi do uwzględnienia kasacji i uchylenia zaskar-
żonego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji na podstawie art. 39313
§ 1 KPC.
========================================