Pełny tekst orzeczenia

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 23 maja 2001 r.
III ZP 17/00
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza (współsprawozdawca), Józef Iwulski, Kazimierz Jaśkowski,
Roman Kuczyński (sprawozdawca), Zbigniew Myszka, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, w sprawie z powództwa Zarządu K. „F.” Spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością przeciwko Komisji Zakładowej Niezależnego Samorządnego Związku
Zawodowego „Solidarność” w K. „F.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o
ustalenie nieobowiązywania Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy, po rozpoznaniu
w dniu 23 maja 2001 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sę-
dziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 26 maja 2000 r. [...]:
„Czy jest dopuszczalna droga sądowa o ustalenie nieważności zakładowego
układu zbiorowego pracy po jego rejestracji ?”
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Droga sądowa o ustalenie nieważności zakładowego układu zbiorowego
pracy po jego rejestracji jest niedopuszczalna.
U z a s a d n i e n i e
Na podstawie art. 39314
KPC Sąd Najwyższy przedstawił powiększonemu
składowi tego Sądu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątp-
liwości, sformułowane w postanowieniu z dnia 26 maja 2000 r., I PKN 678/99. Wątp-
liwości te wystąpiły przy rozpoznawaniu kasacji w sprawie, w której powództwo wyto-
czył Zarząd K. „F.” – Spółki z o.o. w Ł. przeciwko Komisji Zakładowej Niezależnego
Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w K. „F.”. Strony zawarły zakła-
dowy układ zbiorowy pracy, który w dniu 4 października 1996 r. został wpisany do
2
rejestru zakładowych układów zbiorowych pracy. Strona powodowa pozwem z dnia
25 marca 1998 r. domagała się „ustalenia nieistnienia stosunku prawnego” zarzuca-
jąc, że układ nie został podpisany przez członka zarządu Spółki, ponieważ Leszek S.
w dacie podpisania układu nie był nim, a nadto Zarząd nie został umocowany do za-
warcia układu przez Radę Nadzorczą. Brak było też uchwały Zarządu co do zawarcia
układu, wobec czego jest on pozbawiony skutków prawnych. Żądanie pozwu uza-
sadniono interesem prawnym wynikającym z tego, iż część postanowień układu ma
charakter obligacyjny i bez ustalenia nieważności układu powód jest narażony na
procesy pracownicze oraz akcje protestacyjne. Strona pozwana wniosła o oddalenie
powództwa, wskazując, że układ zbiorowy pracy jest aktem normatywnym, wobec
czego powództwo z art. 189 KPC jest niedopuszczalne, sprawa nie ma więc charak-
teru sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 KPC, oraz podnosiła, że Zarząd Spółki
działał w granicach umocowania.
Wyrokiem z dnia 12 marca 1999 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi oddalił powództwo, uznając, że „strona powodowa nie ma inte-
resu prawnego w rozumieniu art. 189 KPC ani też interesu faktycznego”. Ustalenie
nieważności układu zbiorowego pracy nie ograniczy bowiem ani prawa do akcji straj-
kowej, ani procesów sądowych, a sporne świadczenia będą i tak wynikać z zarzą-
dzeń Zarządu, załączonych do pierwotnego tekstu układu. Poza tym układ zbiorowy
pracy ma charakter aktu normatywnego i z tego względu nie można ustalić jego nie-
ważności na podstawie art. 189 KPC. Niezależnie od takiego stanowiska Sąd Okrę-
gowy uznał, iż wbrew twierdzeniom pozwu, pracodawca jako strona układu był nale-
życie reprezentowany, tak w zakresie podpisania układu, jak i zgłoszenia go (po po-
prawieniu) do rejestracji. Powołując się na zasady doświadczenia życiowego Sąd
Okręgowy poddał w wątpliwość brak akceptacji działań zarządu przez Radę Nadzor-
czą, skoro w październiku 1996 r. rejestrowano aneks do układu zbiorowego pracy,
zaś wniosek o anulowanie rejestracji złożono w Państwowej Inspekcji Pracy w maju
1998 r., tj. po dwóch latach od rejestracji.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 1999 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi, oddalił apelację strony powodowej. Sąd drugiej instancji ocenił
wprawdzie, iż powód miał interes prawny w dochodzeniu ustalenia nieistnienia
układu zbiorowego pracy, jednakże jego realizacja nie może następować na podsta-
wie art. 189 KPC. Uznał bowiem, akceptując poglądy W. Sanetry przedstawione w
artykule „W sprawie niezgodnego z prawem układu zbiorowego pracy” (PiZS z 1996
3
r. nr 2, s.38), że „wadliwości w zakresie zdolności układowej stron podpisujących
układ, polegające na uchybieniach w zakresie reprezentacji podmiotów uprawnio-
nych do zawierania układów zbiorowych pracy przez właściwe ich organy, mogą być
wykreślone w drodze czynności porządkowej przed organem rejestrującym. Tak więc
tylko w drodze czynności podejmowanych przed organem rejestrującym można wy-
kazywać uchybienia, które doprowadziły do rejestracji układu niezgodnego z pra-
wem”. Sąd Apelacyjny zauważył, że skoro jest bezsporne zarejestrowanie układu
przez właściwy organ, to bezprzedmiotowe jest ustalanie i rozważanie, czy przy jego
podpisywaniu strony były prawidłowo reprezentowane oraz w jakiej dacie układ zo-
stał podpisany. Zdaniem Sądu drugiej instancji, przepisy Kodeksu pracy wyczerpują-
co regulują problematykę układów zbiorowych pracy i poza sytuacjami w nich okre-
ślonymi nie przewidują możliwości podważenia układu przez jedną z jego stron w
drodze procesu sądowego. Nie ma także podstawy do zastosowania przepisów Ko-
deksu cywilnego, gdyż odesłanie wynikające z art. 300 KP dotyczy stosunku pracy
(art. 22 § 1 KP), gdy tymczasem treść relacji zachodzącej między stronami układu
zbiorowego pracy nie da się utożsamić, czy choćby porównać, z relacją zachodzącą
między pracownikiem a pracodawcą w związku z łączącym ich stosunkiem pracy.
Zgadzając się ze stroną powodową, iż układ zbiorowy jest umową, Sąd Apelacyjny
stwierdził, że okoliczność ta nie uruchamia możliwości zastosowania dla oceny jej
ważności przepisów Kodeksu cywilnego. Jest to bowiem umowa szczególnego ro-
dzaju, której stronami są podmioty działające w szczególnym, ustanowionym przez
Kodeks pracy trybie, a postanowienia układu stanowią źródło prawa pracy w rozu-
mieniu art. 9 KP.
Kasacja strony powodowej od powyższego wyroku zarzuciła błędną wykładnię
art. 300 KP przez przyjęcie, iż ważność układu zbiorowego pracy nie może być oce-
niana poprzez przepisy Kodeksu cywilnego, niewłaściwe zastosowanie art. 45 Kons-
tytucji RP przez pozbawienie strony prawa do sądu, błędną wykładnię art. 189 KPC
przez odmowę ustalenia, czy strony łączy stosunek prawny w postaci układu zbioro-
wego pracy, a nadto naruszenie przepisów postępowania – art. 233 § 1, art. 316 § 1,
art. 328 § 2 i art. 382 KPC. Zdaniem strony powodowej do oceny ważności układu
zbiorowego pracy dopuszczalne jest stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego, gdyż
przez stosunki pracy, o których mowa w art. 300 KP należy rozumieć także zbiorowe
stosunki pracy, ponieważ prawo pracy wywodzi się z prawa cywilnego. Według kasa-
cji co do skutków rejestracji układu, tylko zarejestrowanie układu zgodnego z prawem
4
powoduje jego normatywną skuteczność, natomiast zarejestrowanie aktu wadliwego
prowadzi do konieczności ustalenia, że jest to akt nieistniejący, który nie wywołuje
skutków prawnych. Ustalenie to należy wyłącznie do sądu na podstawie art. 189
KPC, a wykluczenie drogi sądowej rażąco narusza art. 45 Konstytucji.
Sąd Najwyższy, przedstawiając zagadnienie prawne w trybie art. 39314
§ 1
KPC miał na uwadze, że: 1) w sprawie chodzi o zakładowy układ zbiorowy pracy,
zarejestrowany według procedury z art. 24111
§ 1-3 KP i wpisany do odpowiedniego
rejestru przez właściwy organ, co zgodnie z art. 24112
§ 1 KP konstytuuje jego nor-
matywne znaczenie jako źródła prawa pracy (art. 9 § 1 KP); 2) poza przedstawionym
problemem pozostają sposoby rozwiązania (art. 2417
KP), modyfikacji (art. 2419
KP) i
rozszerzenia układu (art. 24118
KP); 3) weryfikacja układu zbiorowego pracy nie jest
przesłanką rozstrzygnięcia sporu dotyczącego treści konkretnego stosunku pracy ani
też zgodności całego układu, bądź jego postanowień z przepisami prawa pracy, lecz
określony układ zbiorowy pracy jako bezpośredni przedmiot postępowania. Zgodnie
z żądaniem pozwu sąd miałby rozstrzygnąć o tym, że wskazany układ nie obowią-
zuje (lub jest nieważny, nie istniejący, nie wywołujący skutków prawnych). Sąd Naj-
wyższy rozważa zatem, czy sąd (powszechny) jest właściwy do rozpoznawania takiej
sprawy i w przypadku braku podstaw do potraktowania jej jako sprawy cywilnej w
rozumieniu art. 1 KPC, udziela na tak postawioną kwestię odpowiedzi negatywnej.
Nabiera jednak wątpliwości: 1) czy ze względu na specyfikę układu zbiorowego jako
źródła prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 in fine KP, a więc zawierającego obok
postanowień normatywnych (art. 240 § 1 pkt 1 KP) także postanowienia obligacyjne
(art. 240 § 1 pkt 2 KP i art. 2411
KP) oraz inne spoza zakresu praw i obowiązków
stron stosunku pracy (art. 240 § 2 KP), nie byłoby dopuszczalne, odnośnie do części
zobowiązaniowej układu, „postępowanie na zasadzie sprawy cywilnej z art. 1 KPC o
stwierdzenie nieważności układu?”, 2) czy dopuszczalne byłoby zastosowanie prze-
pisów Kodeksu cywilnego w odniesieniu do zawarcia układu, reprezentacji jego stron
i wad oświadczeń woli (z zastrzeżeniem kontekstu rozpatrywanej sprawy, w której
zarzucone zostały wadliwości układu zarejestrowanego z naruszeniem prawa)?, 3)
czy mimo braku wyraźnej podstawy prawnej do zastosowania przepisów Kodeksu
cywilnego do układów zbiorowych pracy, ze względu na zależność zawarcia, treści i
okresu obowiązywania układu od woli stron nie byłoby usprawiedliwione wykorzysta-
nie przepisów Kodeksu cywilnego do kwalifikacji czynności prawnej (z zastrzeżeniem
ich niesprzeczności z zasadami prawa pracy i przepisami Kodeksu pracy) i czy ze
5
względu na ówczesne nierozróżnianie przy konstruowaniu odesłania do Kodeksu
cywilnego w art. 300 KP, indywidualnych i zbiorowych stosunków pracy (z odwoła-
niem się do artykułu L.Florka „Umowny charakter układu zbiorowego pracy”, PiP z
1997 r. nr 7, poz. 15) nie należałoby uznać, że pojęcie „stosunek pracy” z art. 300 KP
może się obecnie odnosić także do zbiorowych stosunków pracy ?.
Zdaniem Sądu Najwyższego przedstawiającego zagadnienie na uwagę zasłu-
gują konsekwencje wyrażonej w zaskarżonym wyroku koncepcji, zgodnie z którą na-
leży uznać, iż układ zbiorowy pomimo jego rejestracji nie wywołuje skutków praw-
nych, jeżeli rażąco narusza prawo, ale strona nie może tego ustalić w postępowaniu
sądowym i żadnym innym, skoro do postępowania rejestracyjnego nie stosuje się
przepisów o postępowaniu administracyjnym.
Prokurator wniósł o udzielenie odpowiedzi przeczącej z uzasadnieniem, iż
sprawa o ustalenie nieważności zakładowego układu zbiorowego pracy nie jest
sprawą z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 KPC, a tym samym sprawą
cywilną w rozumieniu art. 1 KPC. Ze względu na normatywny charakter układu zbio-
rowego pracy (art. 9 § 1 KP) nie jest dopuszczalne badanie jego ważności w postę-
powaniu cywilnym, bowiem sąd nie jest właściwy do rozpoznania żądania ustalenia
nieważności źródła prawa, natomiast zobowiązania zamieszczone w części obliga-
cyjnej układu zbiorowego pracy nie mają charakteru roszczeniowego i nie są zobo-
wiązaniami w rozumieniu prawa cywilnego. Odnośnie do zawarcia układu zbiorowe-
go pracy stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego z mocy art. 300 KP jest niemoż-
liwe, gdyż przepis ten dotyczy stosunku pracy w rozumieniu art. 22 § 1 KP, a nie
zbiorowych stosunków pracy.
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym rozważył, co następuje:
I. Zarówno zakładowy układ zbiorowy pracy dla firmy „F.” Spółka z o.o., jak i
protokół dodatkowy nr 1 do tego układu zostały zarejestrowane i zaczęły obowiązy-
wać pod rządem Kodeksu pracy w brzmieniu ustalonym przepisami ustawy z dnia 2
lutego 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), obowiązującym od dnia 2 czerwca 1996 r. Przepis
art. 9 KP uwzględniał już zatem specyficzne dla prawa pracy rozumienie źródeł tego
prawa, do którego zaliczył nie tylko akty prawne stanowione przez upoważnione do
tego organy państwowe, lecz także tzw. porozumienia normatywne, zawierane po-
6
między partnerami socjalnymi, tj. układy zbiorowe pracy i inne porozumienia zbioro-
we, przy czym, z uwagi na rozszerzenie kompetencji tych partnerów w zakresie
kształtowania w układach zbiorowych pracy treści stosunków pracy, układy te stały
się równoprawnymi z aktami prawa ustawowego źródłami regulacji praw i obowiąz-
ków podmiotów prawa pracy. Przedmiotowy układ zbiorowy pracy, jako układ zakła-
dowy, został zarejestrowany w trybie przewidzianym w art. 24111
KP, a więc podlegał
kontroli inspektora pracy i należy mniemać, że odpowiadał wymaganiom z art. 240 §
1 pkt 1 i 2 KP. Postawiona kwestia dopuszczalności stosowania do części zobowią-
zaniowej układu zbiorowego pracy „postępowania na zasadzie sprawy cywilnej z art.
1 KPC o stwierdzenie nieważności układu” podnoszona była już w literaturze („Ko-
mentarz do Kodeksu pracy” J. Iwulski, W. Sanetra, Warszawa 1996 r., s. 36). Miano-
wicie, przedstawiono pogląd, że pojmowanie prawa pracy, w tym zwłaszcza jego za-
kresu, na gruncie art. 9 KP, wyraźnie nie pokrywa się (jest szersze) z rozumieniem
tego prawa, jakie wynika z Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 1 KPC,
Kodeks ten normuje postępowanie sądowe, między innymi w sprawach ze stosun-
ków z zakresu prawa pracy, a dokładniej zakres tych stosunków wyznaczony został
w art. 476 KPC, według którego przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się
sprawy o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane, o ustalenie istnienia sto-
sunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny wbrew zawartej między nimi
umowie ma cechy stosunku pracy, o roszczenia z innych stosunków prawnych, do
których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy oraz o odsz-
kodowania dochodzone od pracodawcy na podstawie przepisów o świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Do zakresu tak rozumianego
prawa pracy należą sprawy o roszczenia posiadające naturę zobowiązaniową. Cha-
rakteru takiego nie mają jednak z reguły stosunki zachodzące w obszarze zbiorowe-
go prawa pracy. Postanowienia normatywne układu zbiorowego pracy, a więc doty-
czące głównie treści stosunku pracy i adresowane do jego stron (pracodawcy i pra-
cowników) mogą być realizowane w drodze indywidualnych roszczeń ze stosunków
pracy (tak z powództwa pracownika, jak i pracodawcy). Natomiast postanowienia
obligacyjne układu zbiorowego pracy nie mają tak rozumianego charakteru roszcze-
niowego i nie mogą być uznane za zobowiązania w rozumieniu prawa cywilnego,
których wykonanie mogłoby być dochodzone na drodze postępowania przed sądami
powszechnymi. Nie oznacza to jednak, iż uchybienie wzajemnym zobowiązaniom
układowym pozbawione jest sankcji. Sankcje takie właściwe są zbiorowemu prawu
7
pracy, w szczególności zaś wynikają z przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.).
Ranga układu zbiorowego pracy jako źródła prawa pracy w rozumieniu art. 9
KP uległa dalszemu wzmocnieniu w art. 59 ust. 2 Konstytucji RP, według którego
związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w
szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych oraz do zawierania układów
zbiorowych pracy i innych porozumień. Przepis ten zamieszczony jest w dziale Kons-
tytucji zatytułowanym „Wolności i Prawa Polityczne”, co dowodzi znaczenia jakie
ustawodawca konstytucyjny przywiązuje do zasady kształtowania zbiorowych sto-
sunków pracy w drodze rokowań, nie zaś w art. 87 Konstytucji, który, będąc usytu-
owany w Rozdziale III, zatytułowanym „Źródła Prawa”, nie wymienia układu zbioro-
wego pracy jako źródła prawa. W piśmiennictwie wyrażono różnorodne poglądy: od
zakwestionowania stosowania art. 9 KP jako sprzecznego z art. 87 Konstytucji, do
uznania układu zbiorowego pracy jako wymienionego w art. 59 ust. 2 Konstytucji i
opartego na ustawie zwykłej, niesprzecznej z Konstytucją, źródła prawa w rozumie-
niu art. 9 KP, wprawdzie nie będącego źródłem powszechnie obowiązującym, ale
konstytucyjnym (por.: L. Kaczyński „Wpływ Konstytucji na swoiste źródła prawa pracy
(uwagi wstępne), PiP 1997 r. nr 8, s. 61; L. Kaczyński „Układ zbiorowy pracy – pro-
blem konstytucyjny”, PiP z 1999 r. nr 8, s. 11; W. Sanetra „Konstytucyjne prawo do
rokowań”, PiZS 1998 r. nr 12, s. 3).
Nadanie takiego waloru układowi zbiorowemu pracy uprawnia do wniosku, że
ze względu na swoją treść i sposób powstania, układ zbiorowy bliższy jest źródłom
prawa wymienionym w art. 87 Konstytucji, niż umowie cywilnoprawnej, do której mają
zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego. Stawia to pod znakiem zapytania do-
puszczalność ingerencji sądu w proces tworzenia układu zbiorowego poza granice
wyznaczone art. 24111
§ 5 pkt 1 i 2 KP (odwołanie do sądu od odmowy rejestracji
układu przez uprawniony organ). Niedopuszczalność takiej ingerencji nie jest obca
orzecznictwu Sądu Najwyższego. Już w wyroku z dnia 13 stycznia 1971 r., III PRN
114/70 (OSNC 1971 z. 9, poz. 156) Sąd Najwyższy stwierdził, iż sąd nie jest upraw-
niony do badania słuszności zakwalifikowania w układzie zbiorowym pracy poszcze-
gólnych stanowisk pracy do takich, na których wypłaca się wynagrodzenie dodatko-
we za pracę szkodliwą dla zdrowia. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy
wyłączył stosowanie do kwestionowanej przez stronę powodową treści układu zbio-
rowego (a właściwie braku oczekiwanego uregulowania) przepisów art. 5 i 58 § 2 KC.
8
W uzasadnieniu uchwały z dnia 19 lutego 1992 r., I PZP 10/92 (OSNC 1992 z.
9, poz. 155) Sąd Najwyższy, ustosunkowując się do zarzutu prawidłowości zawarcia
protokołu dodatkowego do zakładowego porozumienia płacowego (art. 6 ust. 5
ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wy-
nagradzania – jednolity tekst: Dz.U. z 1990 r. Nr 69, poz. 407 ze zm.), stwierdził, że
zakładowe porozumienie płacowe jest jednym ze źródeł prawa pracy, nosi ono
wprawdzie w sobie cechy umowy, jednakże przepisy prawa cywilnego dotyczące
czynności prawnych nie mogą mieć do niego bezpośredniego zastosowania, nie
mamy bowiem do czynienia z problemem ważności lub skuteczności czynności
prawnej, lecz z problemem prawidłowego, a co za tym idzie – skutecznego ustano-
wienia prawa. W wyroku z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 732/99 (dotąd niepublikowa-
nym) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli przedmiotem sporu jest ustalenie kompetencji
strony powodowej w zakresie zawieszenia (dokonywania zmian) zakładowego
układu zbiorowego pracy, co do pewnego stopnia może przypominać spór dotyczący
uczestniczenia związku zawodowego np. w wydaniu aktu wykonawczego do ustawy,
to trudno uważać taki spór za nadający się do rozstrzygnięcia w drodze sądowej.
Wymierzanie sprawiedliwości, do czego zgodnie z Konstytucją RP (art. 175 ust. 1)
powołane są sądy, polega na stosowaniu normy prawnej do określonych stanów
faktycznych, nie zaś na badaniu prawidłowości ustanowienia aktów normatywnych, a
więc kontrolowaniu źródeł prawa i ich tworzenia. Spór dotyczący kompetencji strony
do kształtowania treści układu zbiorowego pracy nie jest sprawą z zakresu prawa
pracy w pojęciu art. 476 § 1 KPC. Przepis ten bowiem dotyczy roszczeń typu cywil-
noprawnego (zobowiązaniowego), a nie wszelkich innych możliwych roszczeń, któ-
rych źródłem są stosunki organizacyjne, administracyjnoprawne, czy wynikające z
upoważnienia do uczestniczenia w tworzeniu aktów prawnych (stosunki normodaw-
cze). Układ zbiorowy pracy jest źródłem prawa w całości i dotyczy to także tzw. pos-
tanowień obligacyjnych układu, które nie mogą być identyfikowane ze zobowiąza-
niami w rozumieniu cywilnoprawnym. Przykładowe wyliczenie tego rodzaju postano-
wień zawarte w art. 2411
KP wyraźnie na to wskazuje. Określenia sposobu publikacji
układu i rozpowszechniania jego treści, trybu dokonywania okresowych ocen funk-
cjonowania i wyjaśniania jego treści oraz rozstrzygania sporów o wykładnię, a także
określenie obowiązków (gwarancji) stron układu dotyczących przestrzegania posta-
nowień układu nie są postanowieniami umownymi tworzącymi zobowiązania cywil-
noprawne. Nie są to bowiem postanowienia, na podstawie których mogą powstać
9
roszczenia cywilnoprawne. Ich istnienie w układzie zbiorowym pracy nie może zatem
powodować, że strony układu łączy zobowiązanie o charakterze cywilnoprawnym.
Konkluzji tej nie zmienia też możliwość zawarcia w układzie innych postanowień, z
których część może mieć charakter umowy cywilnoprawnej. Strony układu zakłado-
wego mogą zawrzeć w nim na przykład umowę najmu lub użyczenia lokalu dla po-
trzeb działalności związkowej, która stanowiłaby realizację prawa i obowiązku wyni-
kających z art. 33 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. Nr
55, poz. 234 ze zm.), zgodnie z którym pracodawca zobowiązany jest na warunkach
określonych w umowie udostępnić zakładowej organizacji związkowej pomieszczenia
i urządzenia techniczne niezbędne do wykonywania działalności związkowej w za-
kładzie pracy. Włączenie umowy najmu lub użyczenia do zakładowego układu zbio-
rowego pracy nie ma jednak wpływu na ocenę jego charakteru. Jest to czysto for-
malne połączenie aktu prawnego z umową. Każda z tak połączonych części ma swój
odrębny byt prawny. Dopuszczalna byłaby droga sądowa dla dochodzenia roszczeń
z tej umowy, a także dla żądania ustalenia jej nieważności, co nie znaczy, że żądanie
ustalenia nieważności, mogłoby dotyczyć całego układu jako źródła prawa pracy.
Podzielając wywody Sądu Najwyższego zawarte w szeroko omówionym wyro-
ku należy zatem dojść do wniosku, iż nie ma uzasadnienia pogląd, że istnienie obli-
gacyjnej części układu zbiorowego pozwala na uznanie sporu o ustalenie jego nie-
ważności za sprawę cywilną w rozumieniu art. 1 KPC.
II. Konsekwencją powyższej konkluzji jest też niemożność twierdzącej odpo-
wiedzi na wątpliwość Sądu Najwyższego przedstawiającego zagadnienie prawne co
do stosowania przepisów Kodeksu cywilnego odnośnie do takich kwestii, jak repre-
zentacja stron układu zbiorowego pracy i wady oświadczeń woli. Należy opowiedzieć
się za stanowiskiem, że kwestia ta jest wyczerpująco uregulowana w przepisach
działu jedenastego Kodeksu pracy: są to w stosunku do zakładowego układu zbioro-
wego pracy, art. 24122
– 24130
KP i oczywiście przepisy ogólne tego działu (art. 238 –
24113
KP w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2001 r.).
Stronami układu zakładowego są pracodawca i związki zawodowe (tylko po
stronie pracowników). Związek zawodowy nabywa zdolność prawną z chwilą zareje-
strowania w Krajowym Rejestrze Sądowym (art. 14 i 15 ustawy z dnia 23 maja 1991
r. o związkach zawodowych, Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.), lecz już przez sam fakt
rejestracji nabywa ogólną zdolność układową, zaś staje się ona szczególną zdolno-
ścią układową, jeżeli bez względu na liczbę członków działa w zakładzie pracy jako
10
jedyny związek zawodowy. Jeżeli zaś w zakładzie pracy działa więcej niż jeden zwią-
zek zawodowy, to zdolność do zawarcia danego układu przed dniem 1 stycznia 2001
r. regulowały przepisy art. 24125
KP, a po tej dacie art. 24125
i art. 24125a
KP (w wyni-
ku nowelizacji działu jedenastego Kodeksu pracy ustawą z dnia 9 listopada 2000 r. o
zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych ustaw – Dz.U. Nr 107, poz. 1127).W
razie powstania sporu w trakcie rokowań strony mogą same określić tryb ich roz-
strzygania i w takim przypadku nie mają zastosowania przepisy o rozwiązywaniu
sporów zbiorowych, chyba że strony postanowią o ich stosowaniu w określonym za-
kresie (art. 2413
KP w takim samym brzmieniu przed i po nowelizacji). Uregulowanie
tego przepisu dowodzi, że jeżeli wolą ustawodawcy było pozostawienie stronom de-
cyzji w kwestii sposobu usuwania problemów spornych w procesie tworzenia układu
zbiorowego pracy, to nie jest uprawnione dopuszczenie do rozstrzygania sporu przez
sąd. Stwierdzenie powyższe nie stoi w sprzeczności z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP,
ustanawiającym prawo do sądu. Stosowanie tego przepisu nie może być oderwane
od treści art. 175 Konstytucji, a więc prawo do sądu należy rozumieć jako prawo do
rozpatrzenia sporów indywidualnych, nie zaś rozstrzyganie o ważności źródeł prawa.
Dlatego też art. 45 ust. 1 Konstytucji nie tworzy możliwości rozpoznania przez sąd
powszechny każdej sprawy, w oderwaniu od art. 176 ust. 2 Konstytucji, według któ-
rego ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 732/99, dotąd niepubli-
kowany). Taką ustawą jest Kodeks postępowania cywilnego z jego uregulowaniami w
art. 1 i art. 476 § 1 KPC, przy czym ten ostatni przepis należy uznać za definiujący
sprawy ze stosunku pracy, w której to definicji nie mieszczą się zbiorowe stosunki
pracy, do kategorii których należy zawarcie i obowiązywanie układu zbiorowego
pracy. Dopuszczalności drogi sądowej nie da się także uzasadnić istnieniem interesu
prawnego w ustaleniu, ponieważ „prawo” w rozumieniu art. 189 KPC, to prawo pod-
miotowe, nie zaś „prawo” jako źródło prawa.
III. Sąd Najwyższy przedstawiający zagadnienie prawne rozważa, czy zasto-
sowanie do przedmiotu sporu przepisów Kodeksu cywilnego nie mogłoby mieć miej-
sca ze względu na przepis art. 300 KP. Na postawioną kwestię odpowiedzieć należy
przecząco. Kodeks pracy zrezygnował z normy zawartej w art. 1 ust. 3 ustawy z dnia
14 kwietnia 1937 r. o układach zbiorowych pracy (Dz.U. Nr 41, poz. 242 ze zm.),
który wprost odwoływał się do przepisów prawa cywilnego. Art. 300 KP dopuszcza
stosowanie przepisów KC „do stosunku pracy”, przez co należy rozumieć (indywi-
11
dualny) stosunek prawny łączący pracownika z pracodawcą, natomiast stosunki po-
między pracodawcami (lub ich organizacjami) a związkami zawodowymi są zaliczane
do zbiorowych stosunków pracy i tym samym nie zostały objęte dyspozycją z art. 300
KP. Zobowiązania w zbiorowym prawie pracy różnią się od zobowiązań w prawie
cywilnym tym, że mają charakter bezroszczeniowy i służą jedynie wzmocnieniu prze-
strzegania norm układowych. Materia zawarta w art. 240 § 1 pkt 2 KP odnosi się do
zbiorowych stosunków pracy i ewentualne spory jakie powstają na tle realizacji tych
stosunków, powinny być rozwiązywane według innych niż sądowe, procedur i przed
innymi organami (ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbioro-
wych, Dz.U. Nr 55, poz. 235 ze zm.). Wyjątkowe dopuszczenie w sprawach dotyczą-
cych zbiorowych stosunków pracy drogi sądowej lub stosowania przepisów Kodeksu
cywilnego w art. 26 ust. 3 wyżej wymienionej ustawy i w art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 4
marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (Dz.U. Nr 70, poz. 335
ze zm.) odnosi się do szczegółowych kwestii, co pozwala stwierdzić, że nie było wolą
ustawodawcy dopuszczenie stosowania prawa cywilnego w zbiorowych stosunkach
pracy związanych z rokowaniami i układami. Rozważania powyższe mają także
oparcie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 7 grud-
nia 1999 r., I PKN 438/99 (OSNAPiUS 2000 nr 12, poz. 475) Sąd Najwyższy, uzna-
jąc postanowienia układu zbiorowego pracy zmieniające na korzyść pracownika za-
sady szczególnej ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy za ważne, a przepis
art. 240 § 3 pkt 1 KP za sprzeczny z art. 59 Konstytucji i postanowieniami Konwencji
Nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy, dotyczącej wolności związkowej i ochrony
praw związkowych, przyjętej w San Francisco dnia 9 lipca 1948 r. (Dz.U. z 1958 r. Nr
29, poz. 125), wypowiedział pogląd, iż podstawy prawnej nieważności postanowienia
układu zbiorowego pracy nie może stanowić art. 58 KC w związku z art. 300 KP, po-
nieważ ten ostatni przepis stosuje się do oświadczeń woli (czynności prawnych) pra-
cownika i pracodawcy. „Postanowienia układu zbiorowego pracy – efekt uzgodnio-
nych oświadczeń woli kolektywnej podmiotów zbiorowych prawa pracy nie jest tym
samym czym postanowienie umowy dotyczącej stosunku pracy – rezultat złożenia
zgodnych oświadczeń woli pracownika i pracodawcy jako podmiotów stosunku
pracy”. W uzasadnieniu uchwały z dnia 29 czerwca 1995 r., I PZP 5/95, (OSNAPiUS
1996 nr 4, poz. 56), w której Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne waloryzowanie
na podstawie art. 3581
§ 3 KC w związku z art. 300 KP świadczenia pieniężnego, nie-
spełnionego w terminie, ustalonego kwotowo w zakładowym systemie wynagradza-
12
nia w zamian za deputat węglowy (niezależnie od zmiany wartości węgla), Sąd ten
jednocześnie zastrzegł, że nie można żądać sądowej waloryzacji świadczenia na
przyszłość. „Takie żądanie byłoby w istocie wprowadzaniem zmiany zakładowych
porozumień płacowych, do czego przewidziany jest inny tryb postępowania. Istnienie
tych innych mechanizmów zmiany porozumień płacowych prowadzi do wniosku, że w
tej sytuacji próba wykorzystania w tym celu sądowej waloryzacji z art. 3581
§ 3 KC
byłaby sprzeczna z zasadami prawa pracy, a wskutek tego niemożliwa ze względu
na art. 300 KP”. Powyższe stanowisko może mieć w całości odniesienie do układu
zbiorowego pracy. Konkluzja taka prowadzi do wniosku, że roszczenie o ustalenie
nieważności zakładowego układu zbiorowego pracy nie jest roszczeniem, o którym
mowa w art. 476 § 1 KPC, a tym samym nie należy do kategorii spraw cywilnych w
rozumieniu art. 1 KPC.
Ze wskazanych zatem względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przy-
toczonej w sentencji.
========================================