Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 30 sierpnia 2001 r.
III ZP 11/01
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie: SN
Zbigniew Myszka, SA Bogumiła Blok.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z wniosku Haliny D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w R. o zasiłek chorobowy i rodzinny, po rozpoznaniu na
rozprawie w dniu 30 sierpnia 2001 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Rzeszowie postanowieniem z dnia 9 marca 2001 r. [...] do rozstrzyg-
nięcia w trybie art. 390 § 1 KPC
„Czy własność lub posiadanie gruntu podlegającego opodatkowaniu podat-
kiem rolnym stosownie do przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku
rolnym (tj. z 1993 r. Dz.U. Nr 94, poz. 431) - lecz nie stanowiącego obszaru użytków
rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego wedle ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (tj. Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) - jest
równoznaczne z „kontynuowaniem” lub „podjęciem działalności zarobkowej” w rozu-
mieniu art. 13 ust 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pienięż-
nych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60,
poz. 636 ze zm.) ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Prowadzenie na własny rachunek działalności rolniczej, która nie stano-
wi tytułu podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu na podstawie
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst
jednolity: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) nie oznacza kontynuowania lub
podjęcia działalności zarobkowej w rozumieniu art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.).
2
U z a s a d n i e n i e
Halina D. była zatrudniona w Przedsiębiorstwie Produkcji Lodów „K.” w R. do
dnia 31 lipca 2000 r. Po ustaniu tego zatrudnienia, w dniu 1 sierpnia 2000 r. zacho-
rowała, a zaświadczeniem lekarskim stwierdzono jej niezdolność do pracy na czas
do dnia 20 sierpnia 2000 r. Okres objęty zwolnieniem został następnie przedłużony
do dnia 18 września 2000 r. Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w R. w de-
cyzji z dnia 31 sierpnia 2000 r. stwierdził, że nie nabyła prawa do zasiłku chorobowe-
go z tytułu niezdolności do pracy powstałej po ustaniu zatrudnienia, bowiem jako po-
siadaczka 1,30 ha gruntu opodatkowanego podatkiem rolnym, stanowiącego gospo-
darstwo rolne obejmujące 0,5 ha przeliczeniowego użytków rolnych, kontynuuje
działalność zarobkową w pojęciu art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999
r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie w razie choro-
by i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.).
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie uwzględ-
nił odwołanie, w którym ubezpieczona podniosła, że nie uzyskuje dochodu z gospo-
darstwa, nie prowadzi w nim działalności zarobkowej, a uprawy służą wyłącznie jej
potrzebom domowym. Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2000 r. Sąd pierwszej instancji
zmienił decyzję i przyznał wnioskodawczyni zasiłek chorobowy od dnia 1 sierpnia
2000 r. Sąd stanął na stanowisku, że w odniesieniu do osób prowadzących gospo-
darstwa rolne podstawę odmowy prawa do zasiłku chorobowego może stanowić
tylko działalność rolnicza, podlegająca obowiązkowemu rolniczemu ubezpieczeniu
chorobowemu, a w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy ubezpieczona nie
spełniła warunków objęcia tym ubezpieczeniem na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity: Dz.U.
z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), jak też nie złożyła wniosku o objęcie jej ubezpiecze-
niem dobrowolnym.
W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego organ ubezpieczeń społecznych po-
nowił argument, że opłacanie podatku rolnego, będące wystarczającym dowodem
kontynuowania lub podjęcia działalności zarobkowej, stanowi przeszkodę nabycia
prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu tytułu ubezpieczenia.
Sąd Apelacyjny powziął istotną wątpliwość co do treści określenia „kontynua-
cja (lub podjęcie) działalności zarobkowej”, użytego w przepisie art. 13 ust. 1 pkt 2
powołanej ustawy i przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
3
prawne, ujęte w postanowieniu z dnia 9 marca 2001 r. Zaprezentował równocześnie
pogląd, że wobec rozszerzenia możliwości dobrowolnego podlegania ubezpieczeniu
społecznemu, określenie to nie może być już rozumiane jako „działalność zarobkowa
stanowiąca tytuł podlegania obowiązkowi ubezpieczenia chorobowego”, czyli w spo-
sób, w jaki wyłożył je Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN
68/99 (OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 726). Wywodził, że decydujące dla ustalenia
prawa do zasiłku chorobowego, przy uwzględnieniu jego alimentacyjnego charakteru,
powinno być nieprowadzenie działalności zarobkowej i że do odmowy tego prawa nie
wystarczy - jak uważa ZUS - wykazanie posiadania lub własności gospodarstwa rol-
nego opodatkowanego podatkiem rolnym, lecz konieczne jest udowodnienie, że pro-
wadzona jest w nim działalność zarobkowa. Sąd Apelacyjny wskazał również, że na-
wet rolnik posiadający gospodarstwo o powierzchni większej od 1 hektara przelicze-
niowego, objęty rolniczym ubezpieczeniem społecznym, mógłby nabyć prawo do za-
siłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy powstałej po ustaniu pracownicze-
go tytułu ubezpieczenia społecznego, gdyby obalił domniemanie płynące z art. 6 pkt
3 i 7 ust. 2 rolniczej ustawy ubezpieczeniowej przez wykazanie, że w rzeczywistości
gospodarstwa nie prowadzi i nie uzyskuje z niego stałego dochodu. Dowód taki -
zdaniem Sądu Apelacyjnego - mógłby być przeprowadzony w toku sądowego postę-
powania wszczętego odwołaniem od odmownej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego, o którym mowa w art. 1 pkt 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.), regulowane w ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świad-
czeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
(Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.), przysługują wówczas, gdy spełni się ryzyko czasowej
niezdolności do pracy spowodowanej chorobą lub innymi przeszkodami biologicz-
nymi przewidzianymi w ustawie, wywołujące niemożność uzyskania dochodu. Zgod-
nie z art. 6 tej ustawy, zasadą jest, że prawo do zasiłku chorobowego przysługuje z
tytułu niezdolności do pracy powstałej w czasie trwania ubezpieczenia, co oznacza,
że zasiłek chorobowy zastępuje utracony zarobek. Według art. 7 ustawy - prawo do
tego zasiłku przysługuje również wyjątkowo osobie, która stała się niezdolna do
4
pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, pod warunkiem jednak, że nie-
zdolność do pracy była długotrwała (co najmniej 30 dni) i powstała nie później niż w
ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia lub w ciągu 3 miesięcy w wypadku cho-
roby, której objawy ujawniają się po dłuższym czasie. Mimo niezdolności do pracy,
prawa do tego zasiłku nie nabywa - z mocy art. 13 ustawy - ten, kto ma ustalone
prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, kontynuuje działalność
zarobkową lub podjął działalność zarobkową, nie nabył prawa do zasiłku w czasie
ubezpieczenia (w przypadkach określonych w art. 4 ust. 1) albo jest uprawniony do
zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemery-
talnego. Zasiłek chorobowy nie przysługuje również za okres niezdolności do pracy
po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało po wy-
czerpaniu prawa do zasiłku chorobowego.
W zagadnieniu przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, za-
rysowała się wątpliwość, czy przyczynę wyłączenia prawa do zasiłku, opisaną w art.
13 ust. 1 pkt 2 ustawy jako “kontynuowanie lub podjęcie działalności zarobkowej”,
można odnieść do rolniczki, która jest właścicielką gospodarstwa rolnego w pojęciu
prawa podatkowego (art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rol-
nym - jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431), a mówiąc inaczej, czy prowa-
dzenie działalności zarobkowej w rozumieniu tego przepisu można identyfikować z
posiadaniem lub własnością gospodarstwa rolnego. Stawiając je, Sąd Apelacyjny z
konieczności zestawił pojęcie “prowadzenie (kontynuowanie lub podjęcie) działalno-
ści zarobkowej” z pojęciem “własności lub posiadania gruntu”, choć są to pojęcia nie-
przystawalne. Nie jest bowiem możliwe porównywanie przejawu działalności ludzkiej
z prawnym lub faktycznym odniesieniem człowieka do przedmiotu, będącego tylko
potencjalnym polem dla tej działalności. Poszukiwanie podobieństw lub różnic mię-
dzy tymi pojęciami, konieczne do orzeczenia o ich równoznaczności lub wyłączaniu,
jest - ze względów metodologicznych - niemożliwe, a to wyklucza udzielenie na za-
dane pytanie odpowiedzi wprost. Sąd Najwyższy zatem, nadając tym pojęciom sens
prawny, przyjął jako oczywiste, że właśnie z ich niespójności wynika wniosek, iż w
istocie rzeczy zadano pytanie o możliwość nabycia prawa do świadczeń z ubezpie-
czenia chorobowego przez osobę posiadającą majątek nieruchomy w postaci gospo-
darstwa rolnego i uznał, że ustawodawca, wskazując w art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy na
działalność zarobkową, celowo pominął okoliczności związane ze stanem majątko-
wym osoby starającej się o zasiłek chorobowy po ustaniu tytułu ubezpieczenia. To
5
pominięcie znajduje zresztą usprawiedliwienie w fakcie, że prawo do świadczeń z
ubezpieczenia społecznego nie poddaje się metodzie subsydiarności, charaktery-
stycznej dla pomocy społecznej, polegającej na przyznawaniu świadczeń tylko oso-
bom znajdującym się w niedostatku, czyli tym, które nie mogą uzyskać środków
utrzymania z innych źródeł. W ubezpieczeniu społecznym warunki nabycia świad-
czeń określają bezwzględnie obowiązujące przepisy prawne, a świadczenia indywi-
dualizowane są tylko przez dostosowanie ich rodzaju i wysokości do konkretnych
sytuacji, natomiast w pomocy społecznej tej konkretyzacji dokonuje instytucja, oce-
niając rozmiar i rodzaj potrzeb zasługujących na zaspokojenie.
Można wprawdzie, pamiętając o funkcji prawa do zasiłku po ustaniu ubezpie-
czenia, które - bez ekwiwalentu w składce - mieści się w szeroko pojętym zabezpie-
czeniu społecznym, założyć, że ustawodawca zamierzał rozciągnąć ochronę płynącą
z ubezpieczenia chorobowego na czas po jego ustaniu tylko na osoby o niskim cen-
zusie majątkowym, jednak założenie to sprawdziłoby się tylko wówczas, gdyby wśród
przepisów regulujących kwestie związane ze świadczeniami z ubezpieczenia choro-
bowego znalazł się przepis określający ten cenzus przez wskazanie wielkości obsza-
ru posiadanego gospodarstwa rolnego (por. np. art. 2 pkt 2 lit. d i e ustawy z dnia 14
grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu - tekst jednolity: Dz.U. z
2001 r. Nr 6, poz. 56, odnoszący status bezrobotnego tylko do osób nie będących
właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych
przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub gospodarstwa stanowiącego dział specjalny
produkcji rolnej). Takiego przepisu w ustawie zasiłkowej nie zamieszczono, a zatem
teza o jakimkolwiek wpływie posiadania (własności) gospodarstwa rolnego na prawo
do zasiłku chorobowego musi być odrzucona. Tym samym - wbrew odmiennym su-
gestiom Sądu Apelacyjnego, uwypuklającego wpływ osiągania dochodu z posiada-
nego gospodarstwa rolnego na prawo do zasiłku - uzasadniona jest konkluzja, że
świadczenia z ubezpieczenia chorobowego przysługują bez względu na sytuację
majątkową uprawnionych, co odnosi się wprost do zasiłku chorobowego z tytułu nie-
zdolności do pracy powstałej po ustaniu ubezpieczenia.
W konsekwencji, już w tym stanie rozważań należy wyrazić pogląd, że zarów-
no posiadanie gospodarstwa rolnego, jak i osiąganie dochodu z jego prowadzenia,
nie stanowią - co do zasady - okoliczności odpowiadających użytemu w przepisie art.
13 ust. 1 pkt 2 ustawy warunkowi wyłączającemu prawo do zasiłku, a ponadto że
przepis ten nie realizuje stosowanej w ubezpieczeniu emerytalno-rentowym reguły
6
braku prawa do pobierania świadczeń w zbiegu z prawem do wynagrodzenia, a na-
wet nie stwarza możliwości sięgania do niej. Odwołanie się do funkcji i celu prawa do
zasiłku chorobowego, udzielanego po przekroczeniu okresu objętego składką, po-
zwala na stwierdzenie, że w kontekście ogólnych zasad nabywania prawa do zasiłku
chorobowego, jest on świadczeniem wyjątkowym, przysługującym tylko osobom nie
podlegającym ubezpieczeniu, i to z tytułu zdarzeń nie objętych ryzykiem ubezpiecze-
nia chorobowego, skoro przyczyną utraty przez nie zarobków nie jest choroba, lecz
zaprzestanie wykonywania działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia. Zasiłek ten
różni się zatem od zasiłku przysługującego z art. 6 ustawy nie tylko pod względem
konstrukcyjnym (wymaganie wystąpienia co najmniej trzydziestodniowej niezdolności
do pracy w krótkim czasie od ustania tytułu ubezpieczenia), ale również co do cha-
rakteru tego świadczenia w systemie świadczeń na wypadek choroby.
Ryzyko, które ustawodawca zdecydował się finansować bez ekwiwalentu w
składce, zostało ogólnie ujęte jako niezdolność do pracy po ustaniu tytułu ubezpie-
czenia. Sąd Najwyższy uściślił ten ogólny opis uznając - na tle poprzednio obowią-
zującego przepisu art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity
tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.), dotyczącego wyłącznie pracowniczego
tytułu ubezpieczenia - że prawo do omawianych świadczeń dyktowane jest
koniecznością ochrony wytworzonej przez chorobę przerwy w pracy oraz przeszkodą
w znalezieniu i podjęciu nowego zatrudnienia (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia z dnia 10 grudnia 1984 r., III UZP 55/84, OSPiKA 1985 nr 7-8, poz. 154 oraz
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1996 r., II
UZP 23/95, OSNAPiUS 1996 nr 24, poz. 376). Obecnie nie chodzi jednak tylko o po-
szukiwanie nowej pracy czy niezdolność do jej podjęcia, gdyż w art. 13 ust. 1 pkt 2
ustawy zasiłkowej, będącym odpowiednikiem przepisu art. 6 ustawy z 1974 r., usta-
wodawca zrezygnował z określenia “podjęcie innej działalności zarobkowej” na rzecz
”podjęcia lub kontynuowania działalności zarobkowej”. Wynika z tego, że aktualnie
ryzykiem chronionym jest niemożność wykonywania (kontynuowania lub podjęcia)
każdej działalności zarobkowej, zarówno tej, której wykonywanie dawało tytuł do ob-
jęcia ubezpieczeniem, jak i wykonywanej równolegle z taką działalnością, a ponadto
jakiejkolwiek nowej działalności dającej źródło utrzymania. Odpowiada temu § 3 pkt 2
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie
określenia dochodów stanowiących podstawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubez-
7
pieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 65, poz. 742),
uznający za dowód przyznania prawa do omawianego zasiłku tylko oświadczenie
wnioskodawcy.
Przyjęcie, że właśnie wskazana niemożność stanowi przesłankę stosowania
art. 7 ustawy zasiłkowej pozwala na nadanie wszystkim ujętym w art. 13 ust. 1 i 2
ustawy przyczynom odmowy prawa do tego świadczenia charakteru jednorodnego
zbioru, którego poszczególne elementy opisują (przez negację) ryzyko chronione tym
świadczeniem. W takim ujęciu warunek z art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy ujawnia swój
ścisły i logiczny zawiązek z pozostałymi przeszkodami postawionymi przez ustawo-
dawcę w nabyciu prawa do zasiłku po ustaniu tytułu ubezpieczenia, objętymi katalo-
giem z art. 13, stając się jedną z okoliczności, w których nie dochodzi do spełnienia
się ryzyka ubezpieczenia. Możliwość podjęcia lub kontynuowania działalności zarob-
kowej wskazuje na to, że choroba nie ogranicza zdolności do pracy, a zatem nie za-
chodzą przesłanki przyznania prawa do zasiłku. Z drugiej strony, jeżeli po ustaniu
tytułu ubezpieczenia dojdzie do kontynuowania lub podjęcia działalności zarobkowej,
to - zależnie od jej rodzaju - zostanie ona objęta ubezpieczeniem chorobowym.
Wówczas zdarzenie ubezpieczeniowe (zachorowanie) będzie już pozostawać w
związku z nowym tytułem ubezpieczenia, a prawo do zasiłku przewidzianego w z art.
7 ustawy zasiłkowej, jako “słabsze” od prawa do innych świadczeń, mających tytuł
zakotwiczony w ubezpieczeniu, odpadnie wobec braku potrzeby wprowadzenia tej
szczególnej ochrony.
W przepisie art. 7 ustawy ustawodawca wyróżnił sytuacje “nadające się” do
ochrony ze względów społecznych i uznał, że - poza wypadkami opisanymi w art. 12
oraz 15 -16 ustawy - prawa do zasiłku nie można nabyć w okolicznościach opisanych
w art. 13, jako nie wymagających tej ochrony. Rolnik prowadzący na własny rachu-
nek działalność rolniczą, objęty ubezpieczeniem chorobowym z tego tytułu, nie wy-
maga ochrony w dotychczasowym, powszechnym (niegdyś pracowniczym) systemie
ubezpieczenia. Wprawdzie Sąd Apelacyjny w swoich rozważaniach dotknął kwestii
możliwości wykazania przez takiego rolnika, że w rzeczywistości nie prowadzi dzia-
łalności rolniczej, jednak kwestia ta wykracza poza stan faktyczny sprawy. Chodzi w
nim o szczególne gospodarstwo rolne, którego obszar nie stanowi 1 ha przeliczenio-
wego oraz nie obejmuje działu specjalnego i którego posiadanie nie stanowi tytułu
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu na podstawie art. 6 pkt 4 w
związku z art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo-
8
łecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342 ze zm.). Posiadacz
(właściciel) gospodarstwa rolnego, o którym mowa w pytaniu, nie jest objęty ubezpie-
czeniem chorobowym z mocy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i jego
sytuacja ujawnia potrzebę rozciągnięcia ochrony ubezpieczeniowej poza okres objęty
ubezpieczeniem chorobowym z tytułu, który ustał. W tym sensie pogląd wyrażony w
niniejszej uchwale stanowi kontynuację przywołanego w pytaniu prawnym orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN 68/99.
Rozważając te wszystkie okoliczności, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak
w uchwale.
========================================