Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 lutego 2002 r., I CKN 1041/99
Posługiwanie się przez przedsiębiorcę, mającego pozycję dominującą na
określonym rynku hurtowym, jednolitym systemem cen na tym rynku nie
stanowi przejawu niedopuszczalnej praktyki monopolistycznej, przewidzianej
w art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (jedn.
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 49, poz. 318 ze zm. ), jeżeli przedsiębiorca stosujący
ceny jednolite uzyskał stan przewagi konkurencyjnej nad konkurentami z racji
uczestniczenia we wszystkich szczeblach obrotu towarowego.
Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Antoni Górski
Sąd Najwyższy w sprawie z odwołania Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w P.,
obecnie – Polskiego Koncernu Naftowego "O." S.A. przeciwko Prezesowi Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów przy udziale zainteresowanego – Polskiej Izby
Paliw Płynnych w W. o przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 7 lutego 2002 r. na rozprawie kasacji
pozwanego i zainteresowanej od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu
Antymonopolowego z dnia 23 czerwca 1999 r.
oddalił obie kasacje i zasądził od Polskiej Izby Paliw Płynnych w W. na rzecz
Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w P., obecnie – Polskiego Koncernu
Naftowego "O." S.A. kwotę 300 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Polska Izba Paliw Płynnych zgłosiła żądanie wszczęcia postępowania
antymonopolowego przeciwko M. Zakładom Rafineryjnym i Petrochemicznym,
Petrochemia P. S.A. w P. (obecnie – Polski Koncern Naftowy S.A. w P.), zarzucając
wskazanemu Koncernowi prowadzenie działalności, będącej przejawem
nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen i w rezultacie mającego
znamiona praktyki monopolistycznej w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia
24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie
interesów konsumentów (jedn. tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 49, poz. 318 ze zm. – dalej
"u.p.p.m."). Praktyki monopolistyczne polegały na tym, że Koncern sprzedawał na
szczeblu obrotu hurtowego paliwa po jednolitych cenach (w terminalu w P. i na
terenie kraju, tj. w magazynach spółki naftowej, zlokalizowanych na końcówkach
rurociągów), pomimo ponoszenia przez Koncern (Rafinerię) różnych cen transportu.
Według Izby, jednolity system cen ogranicza rozwój konkurencji na szczeblu obrotu
hurtowego paliwem, hurtownie paliwowe nie mogą nawiązać skutecznej konkurencji
z Koncernem, ponieważ koncern zaopatruje w paliwa inne hurtownie i jednostki
działające na szczeblu detalu (stacje paliwowe).
W wyniku wszczętego przeciwko Koncernowi (Rafinerii) postępowania
antymonopolowego, w którym Koncern nie uznawał podnoszonych przeciwko
niemu zarzutów, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydał w dniu
11 grudnia 1995 r. decyzję, w której nakazano Koncernowi zaniechanie stosowania
praktyki monopolistycznej, polegającej na nieuczciwym oddziaływaniu na
kształtowanie cen paliw przez sprzedaż paliw płynnych po jednakowej cenie w P. i
w biurach handlowych Koncernu.
Na skutek odwołania Koncernu, Sąd Okręgowy – Sąd Antymonopolowy zmienił
zaskarżoną decyzję w całości, w ten sposób, że oddalił żądanie Polskiej Izby Paliw
Płynnych w W. w przedmiocie nakazania Polskiemu Koncernowi Naftowemu S.A. w
P. zaniechania stosowania jednolitych cen paliwa na potrzeby zaopatrzenia
krajowych odbiorców hurtowych, pomimo ponoszenia przez ten Koncern różnych
kosztów transportu. Sąd ustalił, że Koncern zajmuje pozycję dominującą na rynku
hurtowej sprzedaży paliwa płynnego, będącym rynkiem relewantnym. W ocenie
Sądu, stanowisko Koncernu nie zostało udowodnione, jakkolwiek jego pozycja
rynkowa w latach następnych będzie ulegać istotnemu osłabieniu (m.in w związku z
redukcją ceł na paliwa).
Analizując różne rozwiązania organizacyjne przyjmowane przez przedsiębiorców
w odniesieniu do geograficznego kształtowania cen, Sąd Antymonopolowy
stwierdził, że system tzw. jednolitej ceny towaru bez względu na ponoszone koszty
transportu, stosowany przez powodowy Koncern, może ograniczać konkurencję z
naruszeniem przepisów art. 5 ust. 1 pkt 5 u.p.p.m., jeżeli taka strategia cenowa ma
charakter antykonkurencyjny. W ocenie Sądu Antymonopolowego, przyczyną
nieskutecznej konkurencji hurtowników z Rafinerią nie są jednak jednolite ceny
stosowane w obrocie hurtowym przez te Rafinerię (Koncern), lecz jej (jego)
przewaga konkurencyjna nad hurtownikami, wynikająca z faktu jej uczestniczenia
na wszystkich szczeblach obrotu towarowego paliwem, a w szczególności – na
szczeblu produkcji. Lepsza pozycja konkurencyjna Rafinerii, wynikająca z
obiektywnego faktu obsługi wszystkich szczebli obrotu paliwem, decyduje o
nieskuteczności konkurencyjnej hurtowników w ich relacjach z Rafinerią, a nie zaś
jednolity system cen hurtowych stosowany przez Rafinerię. System ten zapewnia
równe szansę dla wszystkich konkurujących ze sobą hurtowników zaopatrujących
się w paliwa w terminalu Rafinerii w P. lub w jej regionalnych bazach. W
uzasadnieniu wyroku Sądu Antymonopolowego znalazły się ponadto sugestie
dotyczące ewentualnego ograniczenia zakresu działalności Koncernu jedynie do
szczebla produkcji paliw. Wskazano też dalsze racje przemawiające za zmianę
zaskarżonej decyzji z dnia 11 grudnia 1998 r.
W kasacji Polskiej Izby Paliw Płynnych podniesiono i szeroko umotywowano
zarzut naruszenia prawa materialnego w wyniku niewłaściwego zastosowania art. 5
ust. 1 pkt 5 u.p.p.m. Zdaniem skarżącego, Sąd Antymonopolowy nietrafnie przyjął,
że prowadzona przez powoda sprzedaż paliw płynnych po jednakowej cenie w jego
siedzibie w P. i w biurach handlowych rozmieszczonych na terenie Polski nie
stanowi nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie hurtowych cen paliw
płynnych, a więc nie stanowi praktyki monopolistycznej. Skarżący domagał się
zmiany zaskarżonego wyroku i utrzymania w mocy decyzji Prezesa Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 11 grudnia 1998 r.
W kasacji pozwanego Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
podniesiono również zarzut naruszenia prawa materialnego – art. 5 ust. 1 pkt 5
u.p.p.m. przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie oraz zarzut
„naruszenia przepisów postępowania, mający istotny wpływ na wynik sprawy (art.
393 pkt 2 k.p.c.), a w szczególności – przyjęcie przez Sąd błędnych kryteriów przy
ocenie wpływu, jaki wywiera stosowana przez Polski Koncern Naftowy S.A.
strategia kształtowania cen na paliwo na stan konkurencji na rynku, jak i innych
okoliczności mających znaczenie dla sprawy”. Wskazując na te zarzuty, pozwany
Prezes domagał się zmiany zaskarżonego wyroku w całości i oddaleniae odwołania
Polskiego Koncernu Naftowego S.A., ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W kasacji pozwanego Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
wskazano wprawdzie drugą podstawę kasacyjną (art. 3931
pkt 2 k.p.c.), nie
przytoczono jednak przepisów postępowania cywilnego, które – w ocenie
skarżącego – zostały naruszone przez Sąd Okręgowy – Sąd Antymonopolowy.
Zgodnie z ukształtowanym już orzecznictwem Sądu Najwyższego, tak
sformułowana podstawa kasacyjna nie może być brana pod uwagę w postępowaniu
kasacyjnym. Do rozstrzygnięcia pozostał zatem wspólny dla obu kasacji zarzut
naruszenia prawa materialnego – art. 5 ust. 1 pkt 5 u.p.p.m. O ile jednak w kasacji
zainteresowanego – Polskiej Izby Paliw Płynnych podkreślono niewłaściwe
zastosowanie wspomnianego przepisu, o tyle w skardze kasacyjnej pozwanego
Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów eksponowano nie tylko
niewłaściwe zastosowanie tego przepisu, ale także jego błędną wykładnię. Istotą
sporu pozostaje zatem zagadnienie, czy w świetle ustaleń faktycznych, dokonanych
przez Sąd Antymonopolowy, powodowemu Koncernowi Naftowemu S.A. można
zarzucić stosowanie praktyki monopolistycznej, przewidzianej w przepisie art. 5 ust.
1 pkt 5 u.p.p.m. w postaci nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen paliw
płynnych w celu eliminacji konkurentów. Zbliżona motywacja zarzutu naruszenia
wspomnianego przepisu, prezentowana przez obu skarżących, usprawiedliwia
łączne ustosunkowanie się do zasadniczych wątków obu wniesionych kasacji.
Nie ma wątpliwości, że powodowy Koncern zajmuje pozycję dominującą na rynku
hurtowej sprzedaży paliwa w Polsce w rozumieniu przepisu art. 2 pkt 7 i art. 5 ust. 1
pkt 5 u.p.p.m. Ustalenia takie wynikają z decyzji Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów z dnia 11 grudnia 1996 r. i uzasadnienia zaskarżonego
wyroku. Pozycja dominująca odnosi się zawsze do określonego typu rynku
(krajowego lub lokalnego), oferującego określoną postać towaru w rozumieniu ust. 2
pkt 5 u.p.p.m. Chodzi tu o tzw. rynek odpowiedni (rynek relewantny). W
rozpatrywanej sprawie takim odpowiednim (relewantnym) rynkiem jest krajowy
rynek hurtowej sprzedaży paliw płynnych. Z ustaleń Sądu Antymonopolowego
wynika także to, że powodowy Koncern, poza aktywnością i dominacją na tym
rynku, prowadzi także jeszcze inną działalność – importuje paliwa, jest
producentem paliwa zbywanego potem w ramach sprzedaży hurtowej oraz
prowadzi sprzedaż detaliczną paliwa przez system stacji benzynowych.
Brak podstaw do stwierdzenia, że powodowy Koncern dokonywał sprzedaży
paliw płynnych na rynku hurtowym poniżej kosztów własnych w tzw. bazach
regionalnych. Gdyby było inaczej, istniałyby podstawy do przypisywania
Koncernowi praktyk monopolistycznych przewidzianych w art. 5 ust. 1 pkt 5 u.p.p.m.
(sprzedaż poniżej kosztów w celu eliminacji konkurencji). Sprzedaż hurtowa paliw
płynnych dokonywana była w P., w miejscu produkcji tych paliw, oraz w kilku innych
biurach handlowych Koncernu, usytuowanych w większych miastach w kraju. W
orzecznictwie antymonopolowym europejskim uznano nawet, że ceny poniżej tzw.
średnich kosztów produkcji są cenami niesłusznymi, jeżeli zmierzają w istocie do
eliminacji innych konkurentów występujących na rynku relewantnym.
Pozostaje też faktem, że powodowy Koncern stosował na hurtowym rynku paliw
płynnych tzw. jednolitą cenę w aspekcie geograficznym, a więc nie różnicował jej w
różnych miejscach dokonywania sprzedaży, mimo konieczności ponoszenia
różnych kosztów związanych z przemieszczaniem paliw płynnych. W praktyce
stosowanie takiej ceny jednakowej (tzw. uśrednionej) w siedzibie powodowego
Koncernu w P. i w biurach handlowych rozmieszczonych na terenie kraju, w obu
kasacjach dostrzeżono przejaw praktyki monopolistycznej Koncernu w postaci
nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen hurtowych paliw płynnych.
Zbieżne wnioski obu kasacji, zmierzające do zmiany zaskarżonego wyrobu i
utrzymaniu w mocy decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z
dnia 11 grudnia 1998 r. (oddalenia odwołania powodowego Koncernu od tej
decyzji), świadczą o tym, że wnoszący kasacje dążą w istocie do utrzymania w
mocy wspomnianego rozstrzygnięcia Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów, nakazującego zaniechanie stosowania ceny jednolitej przy
sprzedaży paliw płynnych w P. i biurach handlowych Koncernu.
Zastrzeżenia Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ujawnione w
decyzji z dnia 11 grudnia 1998 r., i wnoszących kasację, nie budził sam fakt
posługiwania się przez powoda systemem cen jednolitych paliw płynnych, ale
zasięg stosowania ceny jednolitej. Ich zdaniem, sprzedaż po cenie jednolitej w
siedzibie powodowego Koncernu w P., a więc po cenie wyższej niż wynosiłaby
cena producenta paliwa, stanowiła w istocie przejaw nieuczciwego oddziaływania
tego Koncernu na kształtowanie cen w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 5 u.p.p.m. (...)
Najogólniej biorąc, w ocenie skarżących stosowana przez Koncern strategia ceny
jednolitej stanowi – jak to określono w literaturze – nadużycie pozycji dominującej o
charakterze antykonkurencyjnym w postaci co najmniej osłabienia istniejącej lub
możliwej konkurencji. Nie chodzi tu więc o zarzut nadużycia o charakterze
eksploatacyjnym, a więc nierzetelne lub nieuzasadnione ekonomicznie zachowania
przedsiębiorstwa dominującego wobec konkurentów polegające m.in. na
umożliwieniu dominującym przedsiębiorstwu osiągnięcie dodatkowych zysków lub
nałożenie na konkurentów dodatkowych ciężarów.
Trafnie stwierdził Sąd Antymonopolowy, że stosowanie ceny jednolitej w
zasadzie może prowadzić do ograniczenia konkurencji, a więc przynosić efekty o
charakterze antykonkurencyjnym dla innych uczestników rynku. Może też
powodować nieskuteczność lub nieefektywność konkurencji innych uczestników
rynku wobec podmiotu dominującego stosującego cenę jednolitą. Taki destrukcyjny
dla konkurencji efekt niekoniecznie jednak należy łączyć zawsze z samą praktyką
stosowania systemu cen jednolitych. Nieskuteczność konkurencji mogłaby też
wynikać, jak trafnie zaznaczono w zaskarżonym wyroku, także z tego, że podmiot
dominujący na rynku relewantnym, stosujący system cen jednolitych, znajduje się w
określonej sytuacji rynkowej wobec konkurentów (obecnych i przyszłych), a
mianowicie – uzyskuje wobec nich lepszą pozycję konkurencyjną lub wyraźną
przewagę konkurencyjną. W rozpoznawanej sprawie powodowy Koncern uzyskał
przewagę konkurencyjną nad pozostałymi przedsiębiorstwami hurtowymi
operującymi na rynku paliw płynnych, ponieważ uczestniczył we wszystkich
segmentach obrotu towarowego wspomnianym paliwem, od szczebla produkcji do
szczebla obrotu detalicznego. Nie sposób zatem twierdzić, że stosowanie przez
powodowy Koncern systemu cen jednolitych na paliwa płynne w miejscu produkcji i
w biurach handlowych powoda miało na celu eliminację lub ograniczenie
konkurencji na rynku paliw płynnych i tylko dlatego system taki został ostatecznie
wprowadzony. Nieskuteczność i nieefektywność konkurencji przedsiębiorców
hurtowych wynikała przede wszystkim z faktu ukształtowania się przewagi
konkurencyjnej Koncernu wobec konkurentów na rynku paliw z racji jego wcześniej
dokonanej ekspansji gospodarczej, powodującej aktywność na wszystkich
możliwych szczeblach dystrybucyjnych obrotu paliwem. Jeżeli zatem
przedsiębiorca, mający pozycję dominująca na określonym rynku hurtowym,
posługuje się systemem cen jednolitych na tym rynku, to działanie takie nie stanowi
przejawu niedopuszczalnej praktyki monopolistycznej przewidzianej w art. 5 ust. 1
pkt 5 u.p.p.m., gdy przedsiębiorca stosujący ceny jednolite uzyskał stan przewagi
konkurencyjnej nad konkurentami z racji uczestniczenia we wszystkich szczeblach
obrotu towarowego.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.