Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 28 MARCA 2002 R.
I KZP 4/2002
Zachowanie sprawcy, kierującego pojazdem w stanie nietrzeźwości
lub po użyciu środka odurzającego, który w następstwie naruszenia zasad
bezpieczeństwa w ruchu powoduje wypadek komunikacyjny, stanowi dwa
odrębne czyny zabronione – jeden z art. 178a § 1 lub 2 k.k., drugi zaś z art.
177 § 1 lub 2 k.k. w związku z art. 178 § 1 kk. Ewentualna redukcja ocen
prawnokarnych powinna zostać dokonana – z uwzględnieniem okoliczności
konkretnego przypadku – przy przyjęciu, iż występek zakwalifikowany z art.
178a § 1 lub 2 k.k. stanowi współukarane przestępstwo uprzednie.
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki (sprawozdawca).
Sędziowie SN: J. Musioł, D. Rysińska.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Józefa B., po rozpoznaniu, przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w L. postanowieniem
z dnia 14 grudnia 2001 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadni-
czej wykładni ustawy:
„Czy zachowanie nietrzeźwego sprawcy wypadku drogowego zaistniałego
po dniu 14 grudnia 2000 r. stanowi:
- jedno przestępstwo wyczerpujące dyspozycję art. 177 § 1 lub 2 k.k.
w zb. z art. 178a § 1 lub 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k., czy też jedno prze-
stępstwo wyczerpujące dyspozycję art. 177 § 1 lub 2 k.k. i art. 178 § 1 k.k.,
a zatem czy stan nietrzeźwości sprawcy w rozumieniu art. 178 § 1 k.k. jest
jedynie ustawową okolicznością obostrzającą karę, czy też znamieniem
statuującym kwalifikowany typ przestępstwa z art. 177 § 1 lub 2 k.k.;
2
- dwa przestępstwa pozostające w zbiegu realnym:
1) z art. 177 § 1 lub 2 k.k. i
2) z art. 178a § 1 lub 2 k.k.?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały
U Z A S A D N I E N I E
1. Uzasadnienie odmowy podjęcia uchwały musi być poprzedzone
zrelacjonowaniem, w największym skrócie, układu procesowego, w jakim
zagadnienie prawne zostało sformułowane przez sąd odwoławczy.
Józef B. oskarżony był o to, że dnia 19 grudnia 2000 r. w R. umyślnie
naruszył zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym w ten sposób, że bę-
dąc w stanie nietrzeźwości i nie posiadając uprawnień kierował samocho-
dem marki „Audi A6”, utracił panowanie nad pojazdem, zjechał na przeciw-
ny pas drogi i najechał na idącego prawym poboczem Zenona J., który do-
znał obrażeń ciała na czas powyżej 7 dni, po czym nie udzielając pomocy
pokrzywdzonemu zbiegł z miejsca zdarzenia, to jest o dokonanie przestęp-
stwa zakwalifikowanego – przez prokuratora sporządzającego akt oskarże-
nia – z art. 177 § 1 k.k. w zw. z art. 178 k.k. i art. 178a § 1 k.k. w zw. z art.
11 § 2 k.k.
Sąd pierwszej instancji, wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2001 r., uznał
oskarżonego za winnego dokonania zarzucanego mu czynu z tym, że czyn
ten zakwalifikował jako wypełniający jedynie dyspozycję art. 177 § 1 k.k. w
zb. z art. 178a § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i przyjmując za podstawę
wymiaru kary art. 11 § 3 k.k. w zw. z art. 177 § 1 k.k. skazał go na karę 2
lat pozbawienia wolności, której wykonanie na zasadzie art. 69 § 1 k.k. i
art. 70 § 1 pkt 1 k.k. warunkowo zawiesił na czteroletni okres próby, zaś na
3
mocy art. 71 § 1 k.k. wymierzył oskarżonemu 150 stawek dziennych
grzywny, ustalając wysokość jednej stawki na kwotę 30 zł. Na podstawie
art. 42 § 2 k.k. sąd ten orzekł wobec oskarżonego środek karny w postaci
zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych w sferze ruchu lądowego
na okres 5 lat, zaś na podstawie art. 49a § 1 k.k. świadczenie pieniężne w
wysokości 1000 zł na rzecz Fundacji Pomocy dla Dzieci Poszkodowanych
w Wypadkach Drogowych. Na podstawie art. 46 § 2 k.k. orzekł od oskarżo-
nego na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w kwocie 400 zł. Sąd wydał też
stosowne orzeczenie o kosztach procesu.
Od wyroku sądu pierwszej instancji apelację wniósł prokurator, zarzu-
cając rażącą niewspółmierność kary wymierzonej Józefowi B. i wnosząc o
zmianę wyroku poprzez wymierzenie oskarżonemu kary pozbawienia wol-
ności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Na rozprawie odwo-
ławczej prokurator, popierając apelację, wnosił nadto o orzeczenie nawiąz-
ki w kwocie 2000 zł na podstawie art. 47a k.k.
Sąd odwoławczy rozpoznając apelację w jej uzupełnionym zakresie
(art. 447 § 2 k.p.k.), a nadto działając z urzędu w trybie art. 455 k.p.k., do-
szedł do wniosku, że wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasad-
niczej wykładni ustawy i sformułował je w takiej postaci, jaka została przy-
toczona w części dyspozytywnej niniejszego postanowienia.
2. Forma, w jakiej zostało przedstawione tzw. zagadnienie prawne,
uniemożliwia Sądowi Najwyższemu podjęcie uchwały. W świetle konse-
kwentnego orzecznictwa najwyższej instancji sądowej oraz poglądów wy-
rażonych w piśmiennictwie, pytanie wystosowane przez sąd odwoławczy
nie może bowiem zmierzać do uzyskania od Sądu Najwyższego instrukcji,
jaką kwalifikację prawną zastosować należy w ustalonych realiach faktycz-
nych, to jest jaki przepis (przepisy) prawny zastosować do określonego
stanu faktycznego. Decyzja w tej sprawie należy wyłącznie do sądu orze-
kającego, w tym i do sądu odwoławczego, zaś Sąd Najwyższy nie jest
4
uprawniony do wyręczania go w tej mierze (zob. szerzej np. postanowienie
SN z dnia 23 czerwca 1992 r., I KZP 12/92, Wokanda 1992, z. 8, s. 8, z
dnia 16 października 1992 r., I KZP 34/92, Inf. Prawn. 1992, z. 7-9, poz. 13,
z dnia 31 sierpnia 1994 r., I KZP 21/94, OSNPK 1995, z. 1, poz. 13, z dnia
27 października 1994 r., I KZP 26/94, OSNPK 1995, z. 2, poz. 19 oraz trzy
nie publ. postanowienia SN z dnia 24 listopada 1993 r., I KZP 26/93, z dnia
13 stycznia 1994 r., I KZP 37/93 i z dnia 22 listopada 1994 r., I KZP 28/94,
przytaczane przez R.A. Stefańskiego /w:/ „Instytucja pytań prawnych do
Sądu Najwyższego w sprawach karnych”, Kraków 2001, s. 355-356, zaś
ostatnio postanowienie SN z dnia 25 lutego 2002 r., I KZP 1/02, dotąd nie
publ., a z piśmiennictwa przykładowo S. Włodyka: Przesłanki dopuszczal-
ności pytań prawnych do Sądu Najwyższego /w:/ NP 1971, z. 2, Komentarz
do kodeksu postępowania karnego pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa
1998, t. II, s. 486, Komentarz do kodeksu postępowania karnego pod red.
P. Hofmańskiego, Warszawa 1999, t. II, s. 580, J. Grajewski, L. Paprzycki:
Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 659). Po-
nieważ jednak zagadnienie, które w istocie rzeczy legło u podstaw wystą-
pienia Sądu Okręgowego w L., nawiązujące do kwestii ujęcia jedności lub
wielości czynu(ów) oraz problematyki kumulatywnej kwalifikacji prawnej
czynu, należy do wysoce złożonych i wzbudza wiele wątpliwości w prakty-
ce orzeczniczej sądów niższych instancji, Sąd Najwyższy postanowił, nie
podejmując formalnej uchwały, rozważyć niektóre wątki – sygnalizowane
przez sąd odwoławczy – w uzasadnieniu wydanego postanowienia.
3. Niejako „przed nawias” wysunąć należy wzajemną relację przepi-
sów art. 177 (§ 1 i 2) k.k. oraz art. 178 § 1 k.k. Dokonana ustawą z dnia 14
kwietnia 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (Dz. U. Nr 48, poz. 548)
nowelizacja art. 178 k.k., polegająca na podniesieniu dolnej granicy zagro-
żenia o połowę, nie ma wpływu na zmianę charakteru tego przepisu. Zatem
dalej jest aktualny – mutatis mutandis – pogląd wyrażony przez Sąd Naj-
5
wyższy w uchwale z dnia 16 marca 1999 r., I KZP 4/99, OSNKW 1999, z.
5-6, poz. 27 (podtrzymany w nie publ. uchwałach z dnia 15 kwietnia 1999
r., I KZP 7/99 oraz z dnia 13 maja 1999 r., I KZP 16/99), iż „sformułowanie
zawarte w art. 178 k.k. >skazując sprawcę (...) sąd orzeka karę pozbawie-
nia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysoko-
ści od (...) do (...)< nie oznacza, że (...) granica zagrożenia ustawowego za
przestępstwo określone w art. 177 (...) k.k., ulega zmianie”. W konsekwen-
cji, przepis art. 178 § 1 k.k. – także i po noweli z kwietnia 2000 r. – zawiera
jedynie ustawowe okoliczności zaostrzające odpowiedzialność karną, spe-
cyficznie ukształtowane przesłanki nadzwyczajnego obostrzenia kary, nie
stanowi zaś typu kwalifikowanego przestępstwa m.in. w stosunku do wy-
stępku określonego w art. 177 § 1 lub § 2 k.k. Sąd Najwyższy nie widzi po-
trzeby szerszego motywowania tego poglądu w niniejszym postanowieniu,
albowiem zapatrywanie to zostało bardzo wnikliwie uzasadnione, m.in. z
odwołaniem się do zasad techniki legislacyjnej, w cyt. wyżej uchwale z dnia
16 marca 1999 r. i jest prawie powszechnie podzielane w piśmiennictwie
(zob. szerzej aprobujące glosy do tej uchwały: A. Zolla /w:/ OSP 1999, z.
11, s. 560 i nast., K. Schmidta /w:/ Prok. i Pr. 2001, z. 3, s. 115 i nast., A.
Uruszczaka /w:/ Studenckie Zeszyty Prawnicze 2001, z. 5, s. 187 i nast.
Por. też m.in. J. Wojciechowski: Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo,
Warszawa 1997, s. 316; L. Gradocki: Prawo karne, Warszawa 1998,
s. 235; M. Surkont: Prawo karne. Podręcznik dla studentów administracji,
Sopot 1998, s. 165; R.A. Stefański: Wypadek w komunikacji jako przestęp-
stwo w nowym Kodeksie karnym /w:/ Prok. i Pr. 1998, z. 10, s. 66, tego
samego Autora: Prawnokarna ocena nietrzeźwości w ruchu drogowym /w:/
Prok. i Pr. 1999, z. 3, s. 53 oraz: Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu
powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Ko-
mentarz, Warszawa 2000, s. 345 i nast.; M. Dąbrowska-Kardas i P. Kar-
das: Odpowiedzialność za spowodowanie wypadku komunikacyjnego w
6
świetle regulacji k.k. z 1997 r., cz. II /w:/ Pal. 1999, z. 3-4, s. 37 i nast.;
T. Krawczyk: Niektóre konsekwencje teoretyczno-prawne art. 178 Kodeksu
karnego /w:/ Prok. i Pr. 2001, z. 11, s. 42 i nast.). Kolejne zagadnienie wy-
magające rozważenia sprowadza się do tego, czy respektowanie poglądu
wyrażonego w uchwale SN z dnia 16 marca 1999 r., I KZP 4/99, pozwala
na powoływanie w podstawie prawnej skazania sprawcy czynu – polegają-
cego na spowodowaniu wypadku o skutkach przewidzianych w art. 177 § 1
lub 2 k.k., a popełnionego przez sprawcę znajdującego się w stanie nie-
trzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub sprawcę, który zbiegł
z miejsca zdarzenia – oprócz art. 177 § 1 lub 2 k.k. także i art. 178 § 1 k.k.
Lojalnie zasygnalizować należy, iż w tej kwestii brak jest takiej zgodności
poglądów, jak w kwestii omówionej poprzednio. W piśmiennictwie przed-
stawione zostało zapatrywanie, że podstawę przypisania przestępstwa po-
pełnionego w okolicznościach, o których mowa w art. 178 § 1 k.k., stanowi
wyłącznie stosowny paragraf art. 177 k.k. (lub art. 173, czy też art. 174
k.k.), albowiem art. 178 § 1 k.k. w żaden sposób nie wpływa na kształt
znamion typu czynu zabronionego mając identyczny charakter jak każdy
inny przepis stanowiący podstawę do modyfikacji wymiaru kary (zob. sze-
rzej M. Dąbowska-Kardas i P. Kardas, op. cit., s. 41; T. Krawczyk, op. cit.,
s. 48). Skład orzekający Sądu Najwyższego, wydający niniejsze postano-
wienie, podziela jednak pogląd odmienny, w świetle którego wprawdzie
przepis art. 178 § 1 k.k. nie kształtuje znamion typu przestępstwa, tym
niemniej okoliczności w nim wymienione w tak istotny sposób wpływają na
stopień społecznej szkodliwości czynu, iż konieczne jest ich wymienienie w
opisie czynu, zaś opis czynu powinien znaleźć odzwierciedlenie w kwalifi-
kacji prawnej (por. R.A. Stefański: Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu
(...). Komentarz, op. cit., s. 385). Taki sam pogląd wyraził już Sąd Najwyż-
szy w wyroku z dnia 12 marca 1999 r., WA 5/99 (Jurysta 1999, z. 7-8, s.
49), stwierdzając, iż w razie spowodowania wypadku w komunikacji przez
7
sprawcę znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub będącego pod wpły-
wem środka odurzającego lub sprawcę, który zbiegł z miejsca zdarzenia,
konieczne jest powołanie w kwalifikacji prawnej czynu także art. 178 k.k. Za
potrzebą powołania art. 178 § 1 k.k. przemawia także – od dnia 15 lipca
2000 r. – sam fakt zwiększenia w tym przepisie o połowę również i dolnej
granicy ustawowego zagrożenia.
Wypada zaznaczyć, iż dotychczasowe rozważania nie mają znacze-
nia dla kierunku rozumowania – związanego z główną wątpliwością zgło-
szoną przez sąd odwoławczy, dotyczącą jedności lub wielości czynów –
który przedstawiony jest w dalszej części (pkt 4-5) uzasadnienia niniejsze-
go postanowienia.
4. Dylematy sądu odwoławczego sprowadzały się w niniejszej sprawie
przede wszystkim do kwestii, czy oceniając zachowanie kierującego pojaz-
dem w stanie nietrzeźwości lub po użyciu środka odurzającego, który w
następstwie naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu powoduje wypadek
komunikacyjny, przyjąć należy istnienie realnego zbiegu przestępstw okre-
ślonych w art. 178a § 1 lub 2 k.k. oraz w art. 177 § 1 lub 2 k.k. (ewentualnie
w zw. z art. 178 § 1 k.k.), czy też zbiegu przepisów (jeśli zaś tak – to czy
jest to tzw. zbieg pomijalny /pozorny/, czy też zbieg powodujący kumula-
tywną kwalifikację prawną czynu).
Rozróżnienie zbiegu przepisów i zbiegu przestępstw sprawia, że w
pierwszej kolejności rozważone winno być zagadnienie dotyczące ewentu-
alnej jedności czynu. Zbieg przepisów ustawy może bowiem zachodzić,
rzecz jasna, tylko w razie stwierdzenia jednego czynu. W sytuacji zaś, gdy
wyniki przeprowadzonej analizy prowadziłyby do wniosku, że mamy do
czynienia z wieloma (chociażby dwoma) czynami, rozważanie zbiegu prze-
pisów ustawy stanie się – dla tego samego układu – bezprzedmiotowe. Tak
więc, na plan pierwszy wyeksponować należy kwestię jedności lub wielości
czynów.
8
Zagadnienie, czy w zachowaniu sprawcy należy wyróżnić jeden, czy
też dwa lub więcej czynów, należy do najbardziej spornych w judykaturze i
piśmiennictwie. Orzecznictwo Sądu Najwyższego nie służy wprawdzie roz-
strzyganiu sporów doktrynalnych, tym niemniej dla przeprowadzenia sto-
sownej oceny w sygnalizowanym wyżej zakresie niezbędne jest zadekla-
rowanie stanowiska składu orzekającego, co do ujęcia czynu, jakim opero-
wać będzie w dalszym rozumowaniu. Zdaniem tego składu, nie ma „czy-
nów” w postaci jakichś odrębnych, oddzielonych od siebie aktów, stano-
wiących elementy rzeczywistości obiektywnej. Natomiast elementem takiej
rzeczywistości są tak lub inaczej zachowujący się ludzie, których przejawy
aktywności („działania”) i bierności („zaniechania”) stanowią pewne conti-
nuum, z którego dopiero obserwator „...wyróżnia interesujące go fragmenty
(wycinki), tak jakby wycinał klatki w taśmie filmowej, i nazywa je czynami”
(por. M. Cieślak: Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, War-
szawa 1995, s. 149 i wywody tego Autora na temat konwencjonalności
prawnokarnego pojęcia czynu). Tak więc, na użytek dalszego wywodu
skład orzekający opowiada się za normatywnym, nie zaś za ontologicznym
ujęciem czynu, uznając, że czyn ma bardziej charakter ocenny niż opisowy.
Po przyjęciu takiego założenia, w kolejnym fragmencie niniejszego uza-
sadnienia przeprowadzona zostanie (z punktu widzenia jedności lub wielo-
ści czynów) ocena zachowania opisanego na wstępie niniejszego uzasad-
nienia.
5. W kwestii stanowiącej przedmiot prowadzonej tu analizy w dotych-
czasowym piśmiennictwie zostały przedstawione dwa diametralnie prze-
ciwne poglądy. Zgodnie z pierwszym, „...w sytuacji, gdy w wyniku prowa-
dzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości następuje skutek w postaci naru-
szenia czynności narządów ciała lub rozstrój zdrowia trwający dłużej niż 7
dni lub śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, pomiędzy
art. 178a k.k. a art. 177, art. 178 k.k. ma miejsce pozorny zbieg przepisów.
9
W tym przypadku wielość ocen wyłączana jest na zasadzie lex consumens
derogat legi consumptae.” (tak K. Szmidt: Zbieg przestępstwa prowadzenia
pojazdu w stanie nietrzeźwości z niektórymi typami wykroczeń /w:/ Prok. i
Pr. 2001, z. 11, s. 22). Autor tego zapatrywania nie przedstawił jednak ro-
zumowania, w wyniku którego odrzucił koncepcję wielości czynów. Zgodnie
z drugim, „...zachowanie kierującego pojazdem w stanie nietrzeźwości lub
po użyciu środka odurzającego, który w następstwie naruszenia zasad
bezpieczeństwa w ruchu powoduje średni lub ciężki wypadek komunikacyj-
ny powinno być zakwalifikowane jako dwa odrębne przestępstwa – jedno z
art. 178a k.k., drugie zaś z art. 177 § 1 lub 2 k.k. w związku z art. 178 k.k.,
ze wszystkimi dalszymi wynikającymi stąd skutkami w zakresie orzeczenia
o środkach karnych.” (tak A. Herzog: Niektóre problemy kwalifikacji prawnej
przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji /w:/ Prok. i Pr. 2002,
z. 2, s. 158). Autor tego zapatrywania przedstawił na jego poparcie kilka
argumentów, a mianowicie to, że:
a) o ile przestępstwo z art. 177 k.k. jest przestępstwem nieumyślnym w ro-
zumieniu art. 9 § 2 k.k., o tyle przestępstwo z art. 178a k.k. popełnione mo-
że być tylko z winy umyślnej;
b) o ile przestępstwo z art. 177 k.k. jest przestępstwem materialnym (skut-
kowym), o tyle czyn stypizowany w art. 178a k.k. jest przestępstwem for-
malnym i do jego popełnienia nie jest konieczne wystąpienie konkretnego
niebezpieczeństwa w ruchu;
c) przestępstwo z art. 178a k.k. ma charakter trwały, który związany jest z
wywołaniem i utrzymaniem stanu przestępnego, w odróżnieniu od – z regu-
ły – jednorazowości działania polegającego na spowodowaniu wypadku.
Pomimo tego, iż żaden z argumentów wymienionych wyżej w pkt a-c
nie może sam przez się przemawiać za odrzuceniem konstrukcji jedności
czynu, Sąd Najwyższy podziela pogląd co do odrębności czynów polegają-
cych na kierowaniu pojazdem w stanie nietrzeźwości lub po użyciu środka
10
odurzającego oraz na spowodowaniu przez sprawcę kierującego pojazdem
w takim stanie, w następstwie naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu,
tzw. wypadku komunikacyjnego. Dla „oczyszczenia przedpola” wypada
jednak, w skrócie, wyjaśnić, dlaczego trzy przedstawione wyżej argumenty
nie są wystarczające dla podzielenia poglądu o wielości czynów. Po pierw-
sze, teoretycznie możliwe jest przyjęcie jedności czynu w wypadku, gdy
działanie sprawcy wypełnia zarówno znamiona przestępstwa umyślnego,
jak i przestępstwa nieumyślnego (przykładowo: umyślne pozbawienie wol-
ności – art. 189 § 1 k.k. – które powoduje /w wyniku zawinionego nie-
uwzględnienia przez sprawcę np. tego, że cierpiący na cukrzycę pokrzyw-
dzony wymaga regularnej kuracji insulinowej/ nieumyślne narażenie czło-
wieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu – art. 160 § 3 w zw. z § 1 k.k.; umyślne niszczenie
mienia – art. 288 § 1 k.k. – które powoduje /w wyniku np. przebicia instala-
cji elektrycznej, spowodowanej nieostrożnym rozkuwaniem muru cudzego
budynku/ nieumyślne sprowadzenie niebezpieczeństwa pożaru albo nawet
samego pożaru – art. 164 § 2 k.k. w zw. z art. 164 § 1 i art. 163 § 1 pkt 1
k.k. albo art. 163 § 2 k.k. w zw. z art. 163 § 1 pkt 1 k.k.). Po drugie, teore-
tycznie możliwe jest przyjęcie jedności czynu w wypadku przestępstwa
trwałego i „jednorazowego” (przykładowo: wspomniane już umyślne po-
zbawienie wolności – art. 189 § 1 k.k. – w wyniku którego sprawca nieu-
myślnie powoduje śmierć człowieka – art. 155 k.k.). Wreszcie po trzecie,
także i fakt, iż jedno z przestępstw ma charakter formalny, zaś drugie mate-
rialny, sam przez się nie eliminuje automatycznie możliwości i zasadności
dokonania redukcji ocen prawnokarnych przez przyjęcie jedności czynu i
zastosowanie kumulatywnej kwalifikacji prawnej (przykładowo: posiadanie
amunicji bez wymaganego zezwolenia – art. 263 § 2 k.k. – w wyniku które-
go /np. z powodu warunków jej przechowywania/ następuje skutek w po-
staci nieumyślnego spowodowania katastrofy – art. 163 § 2 w zw. z art. 163
11
§ 1 pkt 3 k.k.). Przedstawiona krytyka nie oznacza, iż niektóre z sygnali-
zowanych wyżej okoliczności nie powinny mieć znaczenia dla oceny jedno-
ści lub wielości czynów, aczkolwiek w odmiennym kontekście i w powiąza-
niu z innymi elementami wiodącymi.
Poszczególne kryteria prawnej jedności, a zatem – a contario – także
i wielości, czynów były przedmiotem rozważań licznych przedstawicieli dok-
tryny (z pozycji monograficznych zob. W. Wolter: Reguły wyłączania wielo-
ści ocen w prawie karnym, Warszawa 1968; A. Spotowski: Pomijalny
/pozorny/ zbieg przepisów ustawy i przestępstw, Warszawa 1976; M. Tar-
nawski: Zagadnienia jedności i wielości przestępstw, Poznań 1977 oraz
podane tam dalsze piśmiennictwo krajowe i zagraniczne) oraz analiz za-
wartych w uzasadnieniach orzeczeń sądowych. Szczegółowe ich omówie-
nie nie jest możliwe w uzasadnieniu niniejszego postanowienia. W sposób
podsumowujący przypomnieć zatem wypada, że przyjmowane są dwie za-
sadnicze grupy kryteriów, których spełnienie waży na ocenach o możliwo-
ści przyjęcia (lub o odrzuceniu takiej możliwości) jedności czynu :
- kryterium subiektywne (nastawienie sprawcy, zmierzające do osiągnięcia
tego samego, relewantnego z punktu widzenia prawa karnego, celu);
- kryterium obiektywne (w szczególności zwartość miejscowa i czasowa
ocenianego wydarzenia; wyodrębnienie zintegrowanych zespołów aktyw-
ności sprawcy).
W sytuacji faktycznej opisanej w pkt 1 niniejszego uzasadnienia kry-
terium jedności celu działania sprawcy nie jest spełnione. W pierwszym
stadium ocenianego zdarzenia cel sprawcy jest z punktu widzenia ocen
prawnokarnych jasny: złamanie zakazu prowadzenia pojazdu w stanie nie-
trzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Natomiast w stadium
drugim (spowodowanie wypadku) cel sprawcy jest z punktu widzenia praw-
nokarnego neutralny, albowiem sprawca dąży do osiągnięcia określonego
punktu geograficznego, a jedynie na skutek naruszenia zasad ostrożności
12
dochodzi do tzw. zboczenia działania, w którego wyniku następuje wypa-
dek drogowy (por. uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 12
kwietnia 1995 r., I KZP 2/95, OSNKW 1995, z. 5-6, poz. 26). Tak więc nie
tyle sam fakt, że działanie sprawcy wypełnia zarówno znamiona przestęp-
stwa umyślnego, jak i przestępstwa nieumyślnego, ale wystąpienie zasad-
niczej różnicy w nastawieniu psychicznym sprawcy do poszczególnych
fragmentów zdarzenia, utrudnia w analizowanym układzie przyjęcie jedno-
ści czynu.
Jeszcze istotniejsze przeszkody w przyjęciu jedności czynu występu-
ją jednak przy analizie przeprowadzonej z uwzględnieniem kryteriów o cha-
rakterze obiektywnym. Najczęściej zachowania polegające na prowadzeniu
pojazdu przez sprawcę znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub pod
wpływem środka odurzającego i na spowodowaniu karalnego wypadku
drogowego – z uwagi na wspomniany wyżej trwały charakter przestępstwa
stypizowanego w art. 178a k.k. – jedynie w „szczątkowej” formie spełniają
nie tylko kryterium zwartości czasowej popełnienia czynu, ale także i zwar-
tości miejscowej. Można wyobrazić sobie sytuacje, w których do realizacji
ustawowych znamion występku określonego w art. 178a § 1 k.k. dochodzić
będzie nie tylko przez kilkugodzinny okres poprzedzający samo spowodo-
wanie wypadku, ale także – z przestrzennego punktu widzenia – w miej-
scach, które uzasadniałyby właściwość rozpoznania sprawy (art. 31 § 1
k.p.k.) przez różne sądy (miejscem popełnienia tego czynu nie jest wszak
jedynie to, w którym sprawca został ujęty lub spowodował wypadek komu-
nikacyjny, który zakończył jego jazdę, chociaż w praktyce ono decydować
będzie o właściwości miejscowej sądu). Najpoważniejszych przeszkód w
przyjęciu koncepcji jedności czynu dostarcza jednak analiza obu zacho-
wań z punktu widzenia kryterium wyodrębnienia zintegrowanych zespołów
aktywności sprawcy. Rozpatrując stronę przedmiotową, istota występku
określonego w art. 178a § 1 lub § 2 k.k. polega na prowadzeniu pojazdu w
13
stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Już sam tylko
fakt prowadzenia pojazdu w takim stanie pociąga za sobą wypełnienie
ustawowych znamion przestępstwa, chociażby pojazd był prowadzony cał-
kowicie prawidłowo, sprawca nie naruszył żadnej innej zasady bezpieczeń-
stwa w ruchu i nie sprowadził konkretnego niebezpieczeństwa. Tymcza-
sem, chociaż nie może być kwestionowane, iż kierowanie pojazdem przez
osobę będącą w stanie nietrzeźwości stanowi naruszenie zasady bezpie-
czeństwa ruchu (zob. np. tezę 7 uchwały pełnego składu Izby Karnej SN z
dnia 28 lutego 1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, z. 3-4, poz. 33 oraz wy-
rok składu 7 sędziów SN z 19 kwietnia 1985 r., Rnw 5/85, OSNKW 1986, z.
1-2, poz. 4), tym niemniej do przypisania sprawcy przestępstwa tzw. spo-
wodowania wypadku komunikacyjnego konieczne jest stwierdzenie nadto i
innych elementów zespołu aktywności (lub bierności) sprawcy. W art. 177
k.k. chodzi bowiem o takie zasady, których naruszenie może stanowić bez-
pośrednią przyczynę skutków wymienionych w tym przepisie. Między sa-
mym tylko stanem nietrzeźwości, a skutkami przewidzianymi w art. 177 § 1
i 2 k.k. nie istnieje związek przyczynowy o bezpośrednim charakterze (zob.
A. Gubiński: glosa do cyt. wyżej wyroku SN z 19 kwietnia 1985 r., PiP
1986, z. 9, s. 147). Kierujący pojazdem w stanie nietrzeźwości (a więc oso-
ba, która już tylko przez ten zespół ruchów wypełnia ustawowe znamiona
przestępstwa stypizowanego w art. 178a § 1 lub § 2 k.k.) wprawdzie do-
puszcza się naruszenia zasady trzeźwości w ruchu, ale jeżeli wykonał
wszystkie manewry prawidłowo, a pomimo tego doszło do wypadku komu-
nikacyjnego, nie może odpowiadać za spowodowanie tego wypadku, albo-
wiem nie w zachowaniu nietrzeźwego kierującego tkwiła przyczyna zda-
rzenia (zob. np. R.A. Stefański: Przestępstwa drogowe w nowym Kodeksie
karnym, Kraków 1999, s. 181-183 ; tegoż Autora: Przestępstwa przeciwko
bezpieczeństwu..., op. cit., s. 295-297 oraz wskazane tam dalsze piśmien-
nictwo). Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślo-
14
no, że stan nietrzeźwości kierowcy nie może automatycznie przesądzać o
jego winie za spowodowanie wypadku, zwłaszcza jeśli zagrożenie bezpie-
czeństwa ruchu zapoczątkowane zostało ewidentnie nieprawidłowym za-
chowaniem innego uczestnika ruchu (np. wyrok z dnia 18 stycznia 1984 r.,
V KRN 289/83, nie publ., wyrok z dnia 19 sierpnia 1986 r., V KRN 522/85,
OSNPG 1986, z. 5, poz. 61, wyrok z dnia 5 lutego 1997 r., V KKN 171/96,
nie publ., wyrok z dnia 11 marca 1998 r., II KKN 310/96, OSN Prok. i Pr.
1998, z. 10, poz. 3, wyrok z dnia 8 grudnia 1998 r., II KKN 94/97, nie publ.).
Tak więc aktywność sprawcy polegająca li tylko na prowadzeniu pojazdu w
stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego stanowi wy-
stępek określony w art. 178a § 1 lub § 2 k.k., a do odpowiedzialności
sprawcy za spowodowanie wypadku komunikacyjnego konieczne jest
stwierdzenie nadto dodatkowego zespołu aktywności (rozumianej także
jako zaniechanie określonej aktywności), naruszającego inną konkretną
zasadę bezpieczeństwa ruchu, pozostającą w związku przyczynowym z
zaistniałym wypadkiem. Ten właśnie specyficzny charakter wzajemnego
stosunku zachowania wypełniającego jedynie znamiona występku określo-
nego w art. 178a § 1 lub § 2 k.k. oraz zachowania nietrzeźwego kierowcy
wypełniającego znamiona występku stypizowanego w art. 177 § 1 lub § 2
k.k. różnicuje omawiany tu zbieg przestępstwa umyślnego z przestęp-
stwem nieumyślnym oraz przestępstwa trwałego z przestępstwem „jedno-
razowym” w porównaniu ze zbiegami przestępstw o takim samym charak-
terze, które sygnalizowane były we wcześniejszym fragmencie niniejszego
uzasadnienia, i co do których wyrażono opinię, iż rozpatrywane mogą być
w ramach jedności przestępstwa (art. 11 § 1 k.k.) o kumulatywnej kwalifi-
kacji prawnej (art. 11 § 2 k.k.). W podanych tam przykładach wypełnienie
ustawowych znamion występku umyślnego i nieumyślnego, jak również
występku trwałego i „jednorazowego” nie wymagało bowiem dołączenia się
dodatkowych elementów aktywności sprawcy.
15
Sąd Najwyższy bierze pod uwagę to, że reprezentowane są także
poglądy, w świetle których możliwe jest przyjmowanie jedności czynu przy
jedynie częściowej identyczności czynności wykonawczej. Tendencje takie
są szczególnie charakterystyczne dla doktryny niemieckiej (koncepcja
Handlungseinheit durch Klammerwirkung – jedność czynu „przez wzięcie w
nawias”). Po pierwsze jednak, to właśnie nieprzyjmowanie jedności czynu
przez „wzięcie w nawias” stało się regułą, a jej przyjmowanie – wyjątkiem
(w szczególności w orzecznictwie polskiego Sądu Najwyższego). Po dru-
gie, za odrzuceniem tej koncepcji przemawiają względy logiczne (zob. sze-
rzej A. Spotowski: Pomijalny..., op. cit., s. 45 i nast.).
Wypada wreszcie zauważyć, że typ występku określonego w art.
178a § 1 i 2 k.k. ma podobnie skompletowany zespół znamion, jak typ wy-
kroczenia określonego w art. 87 § 1 i 2 k.w., zaś przepisy te różni jedynie
stopień intoksykacji organizmu (ustalany na poziomie określonym w art. 40
ust. 2 i 3 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, przy czym stan nietrzeźwości zdefiniowa-
ny jest nadto – przy odwołaniu się do identycznych kryteriów, jak w cyt.
ustawie - w art. 115 § 16 k.k.). Do dnia 14 grudnia 2000 r. zaś, nie tylko
prowadzenie pojazdu w stanie po użyciu alkoholu, ale także i bezskutkowe
prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości, stanowiło jedynie wykrocze-
nie. Gdyby zatem przyjąć, iż obecnie zachowanie sprawcy, kierującego po-
jazdem w stanie nietrzeźwości, który w następstwie naruszenia zasad bez-
pieczeństwa w ruchu powoduje wypadek komunikacyjny, stanowi jeden
czyn zabroniony, kwalifikowany kumulatywnie z art. 178a § 1 lub 2 k.k. w
zb. z art. 177 § 1 lub 2 w zw. z art. 178 § 1 i art. 11 § 2 k.k., konsekwentnie
należałoby do dnia 14 grudnia przyjmować, iż takie zachowanie sprawcy
pozostaje w tzw. zbiegu idealnym – określonym w art. 10 § 1 k.w., z konse-
kwencjami przewidzianymi w art. 10 § 2 i 3 k.w. – wykroczenia z przestęp-
stwem. Tymczasem w piśmiennictwie prezentowano pogląd, że jest
16
„...możliwe przyjęcie odpowiedzialności i za wykroczenie z art. 87 i za
przestępstwo z art. 177 k.k., ale nie na zasadzie jednoczynowego zbiegu
przestępstwa i wykroczenia, lecz na zasadzie odpowiedzialności za dwa
czyny :
- za wykroczenie z art. 87 k.w. za to, że sprawca w ogóle w stanie po uży-
ciu alkoholu jechał,
- za przestępstwo z art. 177 k.k. za to, że spowodował wypadek” (zob. M.
Bojarski, W. Radecki: Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1998, s.
334).
Pogląd ten opatrywano dodatkowym komentarzem, iż dopiero wtedy,
gdy sprawca był w stanie nietrzeźwości i za przestępstwo spowodowania
wypadku odpowiadał, „...można zrezygnować z wdrażania odrębnej odpo-
wiedzialności z art. 87 k.w.” (por. M. Bojarski, W. Radecki: op. cit., s. 334).
Nawiązując do tego ostatniego zapatrywania, uwzględniającego po-
trzebę zachowania zasady racjonalności w prowadzonej polityce kryminal-
nej, Sąd Najwyższy sygnalizuje też, że i obecnie podzielenie koncepcji, iż
zachowanie sprawcy, kierującego pojazdem w stanie nietrzeźwości lub po
użyciu środka odurzającego, który w następstwie naruszenia zasad bez-
pieczeństwa w ruchu powoduje wypadek komunikacyjny, stanowi dwa od-
rębne czyny zabronione – jeden z art. 178a § 1 lub 2 k.k., drugi zaś z art.
177 § 1 lub 2 k.k. w związku z art. 178 § 1 k.k., nie musi (a w znakomitej
większości sytuacji nawet nie powinno) prowadzić do skazywania sprawcy
za oba tak zakwalifikowane przestępstwa. Ewentualna redukcja ocen
prawnokarnych powinna być dokonywana – z uwzględnieniem okoliczności
konkretnego przypadku – przy przyjęciu, iż występek zakwalifikowany z art.
178a § 1 lub 2 k.k. stanowi współukarane przestępstwo uprzednie. Jak
wskazano w przywołanym już wcześniej postanowieniu SN z dnia 25 lutego
2002 r., I KZP 1/02, redukcja ocen prawnokarnych, przeprowadzana z
punktu widzenia tego, czy jakiś czyn jest, czy też nie jest czynem uprzed-
17
nim współukaranym, jest zawsze problemem teleologicznym, którego wła-
ściwe rozwiązanie może być dokonane nie w formie abstrakcyjnej, ale z
uwzględnieniem realiów konkretnej sprawy. Dokonanie takiej redukcji ocen
zapobiec może – wzbudzającemu wątpliwości sądu odwoławczego, który
wystąpił z tzw. pytaniem prawnym – obligatoryjnemu orzekaniu zarówno
nawiązki, o której mowa w art. 47a k.k., jak i świadczenia pieniężnego,
określonego w art. 49a § 1 kk. Szczególnie celowe może okazać się przy-
jęcie wskazanej metody redukcji ocen w sytuacji, gdy – poprzedzający
spowodowanie wypadku komunikacyjnego – stan abstrakcyjnego zagroże-
nia, spowodowanego prowadzeniem pojazdu w stanie nietrzeźwości, trwał
krótko, a zatem porównanie stopnia społecznej szkodliwości obu czynów
wskazuje na to, że czyn zakwalifikowany z art. 177 § lub § 2 k.k. w zw. z
art. 178 § 1 i art. 11 § 2 k.k., który stanowiłby podstawę skazania, w pełni
pozwala na oddanie stopnia bezprawia kryminalnego zachowania sprawcy.
Na marginesie wypada zasygnalizować, iż przyjęcie w układzie fak-
tycznym i procesowym opisanym w pkt 1 niniejszego uzasadnienia poglądu
o odrębności, nie zaś jedności, czynów, pozwala – w sytuacji, gdy skutki
wypadku „ograniczają się” do obrażeń ciała określonych w art. 157 § 1 k.k.,
zaś pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa dla sprawcy – z jednej
strony na uniknięcie paradoksalnych efektów procesowych, z drugiej zaś
strony na rezygnację z wątpliwej teoretycznie eliminacji z kumulatywnej
kwalifikacji prawnej czynu tych elementów, które wskazują na wypełnienie
znamion przestępstwa ściganego na wniosek. Jeśli bowiem w wyniku wy-
padku, o skutkach określonych w art. 177 § 1 k.k., spowodowanego przez
sprawcę prowadzącego pojazd w stanie nietrzeźwości lub środka odurza-
jącego, pokrzywdzonym jest jedynie osoba najbliższa dla sprawcy i nie zło-
ży ona wniosku o ściganie (art. 177 § 3 k.k.) – sprawca podlegać będzie
odpowiedzialności za występek z art. 178a § 1 lub 2 k.k. Nie może bowiem
wchodzić w grę sygnalizowana wyżej redukcja ocen na zasadzie czynu
18
uprzedniego współukaranego, skoro brak jest procesowych możliwości
ukarania za czyn „główny”. Przyjęcie w analizowanym układzie koncepcji
jedności czynu prowadziłoby, przy braku wniosku o ściganie pochodzącego
od pokrzywdzonej osoby najbliższej, do odstąpienia nie tylko w stosowanej
kwalifikacji prawnej, ale i w przytaczanym opisie czynu, od wymienienia
tych wszystkich elementów, które należą do istoty przestępstwa ściganego
na wniosek (por. np. uchwałę SN z dnia 2 czerwca 1973 r., U 1/71,
OSNKW 1973, z. 9, poz. 115 oraz wyroki SN: z dnia 5 października 1977
r., Rw 291/77, OSNKW 1977, z. 12, poz. 137, z dnia 6 lutego 1979 r., V KR
184/78, OSNPG 1979, z. 8-9, poz. 117, z dnia 21 października 1985 r., Rw
934/85, OSNKW 1986, z. 7-8, poz. 59). Taki zaś zabieg został w doktrynie
oceniony krytycznie, albowiem prowadzi on do zamieszczania w tzw. sen-
tencji wyroku opisu czynu sprzecznego z ustaleniami faktycznymi (zob.
szerzej Z. Doda, A. Gaberle: Kontrola odwoławcza w procesie karnym.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, t. II, Warszawa 1997, s.
167-169).
Reasumując, Sąd Najwyższy wyraża pogląd, że zachowanie spraw-
cy, kierującego pojazdem w stanie nietrzeźwości lub po użyciu środka odu-
rzającego, który w następstwie naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu
powoduje wypadek komunikacyjny, stanowi dwa odrębne czyny zabronione
– jeden z art. 178a § 1 lub 2 k.k., drugi zaś z art. 177 § 1 lub 2 k.k. w
związku z art. 178 § 1 kk. Ewentualna redukcja ocen prawnokarnych po-
winna zostać dokonana – z uwzględnieniem okoliczności konkretnego
przypadku – przy przyjęciu, iż występek zakwalifikowany z art. 178a § 1 lub
2 k.k. stanowi współukarane przestępstwo uprzednie.