Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 kwietnia 2002 r.
II UKN 337/01
Przez okres zatrudnienia wymagany do przyznania emerytury na pod-
stawie art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.) rozumie się okresy skład-
kowe i nieskładkowe oraz okresy pracy w gospodarstwie rolnym wymienione w
art. 6, 7 i 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), które
uwzględnia się na warunkach określonych w tych przepisach.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 kwietnia 2002 r.
sprawy z wniosku Ireny W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w R. o emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Rzeszowie z dnia 15 marca 2001 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 20 września 2000 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w R. odmówił przyznania wnioskodawczyni Irenie W. prawa do wcześniejszej eme-
rytury wobec braku wymaganego dwudziestoletniego okresu pracy nauczycielskiej.
Odwołanie wnioskodawczyni od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 12 grudnia
2000 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni wykazała okresy składkowe i nieskład-
kowe w łącznym wymiarze 30 lat 7 miesięcy i 25 dni, w tym okres pracy nauczyciel-
skiej w wymiarze 19 lat i 29 dni. Do okresu pracy nauczycielskiej nie wlicza się zda-
2
niem Sądu okresu pobierania zasiłków chorobowych w czasie zatrudnienia w cha-
rakterze nauczyciela. Bez uwzględnienia tego okresu warunek posiadania dwudzie-
stoletniego okresu pracy nauczycielskiej określony w art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357
ze zm.) nie został spełniony.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni od tego wyroku Sąd Apelacyjny-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyrokiem z dnia 15 marca 2001
r. [...] oddalił apelację. Sad Apelacyjny nie podzielił poglądu Sądu pierwszej instancji,
że okres pobierania zasiłku chorobowego w czasie zatrudnienia w charakterze nau-
czyciela nie jest wliczany do okresu pracy nauczycielskiej, gdyż przepis art. 88 Karty
Nauczyciela nie przewiduje pominięcia takiego okresu. Jednakże zdaniem Sądu
Apelacyjnego wyrok oddalający odwołanie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada
prawu. Wnioskodawczyni nie spełniła bowiem drugiego wymaganego tym przepisem
warunku, posiadania ogólnego trzydziestoletniego okresu zatrudnienia. Powołany
przepis nie przewiduje możliwości zaliczania do okresu zatrudnienia okresów równo-
rzędnych, zaliczalnych lub uzupełniających. W wykazanym przez wnioskodawczynię
łącznym okresie 30 lat 7 miesięcy i 25 dni mieści się okres pracy w gospodarstwie
rolnym (6 lat, 8 miesięcy i 2 dni). Uwzględnienie tego okresu jest niedopuszczalne
przy ustalaniu uprawnień z art. 88 Karty Nauczyciela, a bez jego uwzględnienia okres
zatrudnienia jest krótszy od wymaganego.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i wskazując jako podstawy
kasacji naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zasto-
sowanie art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.) oraz naruszenie przepisów postępo-
wania - art. 378 § 1, 384, 382 i 233 § 1 k.p.c. - wniosła o zmianę zaskarżonego wyro-
ku, poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i decyzji organu rentowego,
przez przyznanie wnioskodawczyni prawa do emerytury, ewentualnie o uchylenie za-
skarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do
ponownego rozpoznania. Zarzut naruszenia art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela oparty
jest na tym, że zasady obowiązujące przy ustalaniu okresu pracy w szczególnym
charakterze (pracy nauczycielskiej), do którego nie można zaliczyć pracy innego ro-
dzaju, zostały błędnie zastosowane przy ustalaniu ogólnego okresu zatrudnienia. Do
tego ostatniego okresu wliczana jest praca w gospodarstwie rolnym, co zostało
stwierdzone w decyzji organu rentowego. Naruszenie art. 378 § 1 i 384 k.p.c. polega
3
na tym, że Sąd Apelacyjny wykroczył poza granice apelacji i orzekł na niekorzyść
strony wnoszącej apelację. Fakt posiadania ogólnego trzydziestoletniego okresu za-
trudnienia został stwierdzony zarówno w zaskarżonej decyzji, jak i w wyroku Sądu
pierwszej instancji. Oddalenie odwołania nastąpiło z powodu braku wymaganego
okresu pracy nauczycielskiej i apelacja dotyczyła tylko niezaliczenia okresu pobiera-
nia zasiłku chorobowego. Zdaniem skarżącej Sąd Apelacyjny rozstrzygając zagad-
nienie dotyczące pracy w gospodarstwie rolnym na niekorzyść wnioskodawczyni
przekroczył swoje uprawnienia. Z naruszeniem art. 382 i 233 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyj-
ny poczynił odmienne ustalenia faktyczne od tych, które były podstawą wyroku Sądu
pierwszej instancji, który to Sąd podobnie jak organ rentowy uznał okres pracy w go-
spodarstwie rolnym za udowodniony i wliczył ten okres do ogólnego okresu zatrud-
nienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania są nieuzasadnione. Formułując
ocenę prawną Sąd Apelacyjny oparł się na ustaleniach faktycznych dokonanych
przez Sąd pierwszej instancji, przyjmując za podstawę wykazane przez wnioskodaw-
czynię w postępowaniu rentowym okresy zatrudnienia, w tym okres pracy w gospo-
darstwie rolnym. Przy dokonywaniu ustaleń faktycznych przepisy art. 233 § 1 i 382
k.p.c. nie zostały przez Sąd Apelacyjny naruszone. Nie zostały naruszone także
przepisy art. 378 § 1 i 384 k.p.c. Ten ostatni przepis stanowi, że Sąd nie może uchy-
lić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację. W tym przypadku
apelacja wnioskodawczyni została oddalona, zatem nie można mówić o zmianie wy-
roku na jej niekorzyść. Przepis art. 378 § 1 k.p.c. stanowi, że sąd drugiej instancji
rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, co oznacza, że nie może uwzględnić apela-
cji w szerszym zakresie niż objęty zaskarżeniem. Przepis ten nie jest przeszkodą do
oddalenia apelacji nawet w przypadku, gdy podniesione w niej zarzuty zostały przez
sąd drugiej instancji uznane za słuszne. Apelacja jest skierowana przeciwko wyro-
kowi sądu pierwszej instancji i może być uznana za zasadną, jeżeli wskazane w niej
naruszenie prawa miało wpływ na rozstrzygnięcie. Natomiast w przypadku uznania,
że mimo błędu w wykładni lub zastosowaniu prawa rozstrzygnięcie jest prawidłowe,
apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu z mocy art. 385 k.p.c.
4
Błędny jest zaprezentowany w kasacji pogląd, że decyzja organu rentowego
odmawiająca przyznania świadczenia z powodu niespełnienia jednego z warunków
przesądza o spełnieniu pozostałych warunków. Organ rentowy nie musi się wypo-
wiadać w kwestii spełnienia innych warunków. Jeżeli z uzasadnienia decyzji odma-
wiającej przyznania świadczenia wynika, że fakt udowodnienia spełnienia pozosta-
łych warunków nie jest kwestionowany, pogląd ten nie wiąże ani organu rentowego,
ani sądu. Rozpoznając odwołanie od takiej decyzji Sąd pierwszej instancji po ustale-
niu, że zainteresowany spełnił sporny warunek, nie może przyznać prawa do świad-
czenia bez zbadania, czy spełnione zostały pozostałe warunki. Ta sama zasada do-
tyczy orzekania przez sąd drugiej instancji. Sąd Apelacyjny uznając sporny warunek
za spełniony miał obowiązek dokonania oceny prawnej czy ustalone w wyniku postę-
powania fakty, dają podstawę do uznania, że wszystkie warunki wymagane do przy-
znania świadczenia zostały spełnione.
Inną kwestią jest prawidłowość tej oceny. W zakresie błędnej wykładni prawa
materialnego zarzuty podniesione w kasacji są uzasadnione. Przepis art. 88 ust. 1
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela przyznaje nauczycielowi prawo
do przejścia na emeryturę bez względu na wiek przy spełnieniu dwóch warunków -
trzydziestoletniego okresu zatrudnienia i dwudziestoletniego okresu pracy w szcze-
gólnym charakterze. Za pracę w szczególnym charakterze uważana jest na podsta-
wie art. 86 tej ustawy praca nauczycielska. Określający warunki przejścia na emery-
turę przepis używa dwóch pojęć ona określenie wymaganych okresów - okresu za-
trudnienia i okresu pracy. Dokonując wykładni tego przepisu Sąd Apelacyjny uznał,
że oba te pojęcia oznaczają zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, przy czym do
trzydziestoletniego okresu wlicza się jego zdaniem wszystkie okresy pracy natomiast
do dwudziestoletniego okresu pracy w szczególnym charakterze wlicza się tylko
okresy pracy nauczycielskiej. Wykładnia gramatyczna pojęcia „zatrudnienie” mogłaby
wskazywać, że obejmuje ono wykonywanie pracy na podstawie umowy o pracę.
Jednak przepis ten, regulujący szczególne świadczenia emerytalne, jest częścią
ogólnego systemu emerytalno-rentowego i użyte w nim pojęcia nie mogą być inter-
pretowane odmiennie niż czynią to przepisy ogólne. Zawężając rozumienie pojęcia
„okresu zatrudnienia” do okresu wykonywania pracy na podstawie umowy o pracę
Sąd Apelacyjny miał na uwadze fakt, że wykładnia gramatyczna jest wystarczająca i
stwierdził, że omawiany przepis nie przewiduje możliwości zaliczania do okresu za-
trudnienia - okresów równorzędnych, zaliczalnych i uzupełniających. Pominięty przy
5
tym został fakt, że ani pojęcie „okresu zatrudnienia”, ani pojęcia „okresów równo-
rzędnych, zaliczalnych czy uzupełniających” nie funkcjonuje w ustawie z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.). Funkcjonujące przed dniem 15 listopada 1991 r.
pojęcie „okres zatrudnienia” zostało zastąpione określeniem „okres ubezpieczenia”,
bez rozróżnienia ubezpieczenia pracowniczego od ubezpieczenia z innych tytułów.
Zgodnie z art. 5 tej ustawy przy ustaleniu prawa do emerytury i renty i obliczaniu ich
wysokości uwzględnia się okresy składkowe wymienione w art. 6 i okresy nieskład-
kowe wymienione w art. 7. Ponadto na podstawie jej art. 10 uwzględnia się między
innymi przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia traktując je z pewnymi zastrzeżeniami jako
okresy składkowe. Po wejściu w życie ustawy zachowały moc niektóre przepisy ope-
rujące dawnymi pojęciami okresów zatrudnienia, równorzędnych z okresami zatrud-
nienia i zaliczalnych do okresów zatrudnienia. Do takich przepisów należy art. 88 ust.
1 Karty Nauczyciela. Użyte w nim określenia należy przystosować do pojęć funkcjo-
nujących obecnie w systemie emerytalno-rentowym.
Traktując pracę nauczycielską jako pracę w szczególnym charakterze przepi-
sy Karty Nauczyciela używają tego pojęcia w takim znaczeniu, jak czynią to przepisy
ogólne - art. 32 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach. Obowiązujące nadal w zakre-
sie uregulowanym przepisem art. 32 ust. 4 tej ustawy przepisy rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników za-
trudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8,
poz. 43 ze zm.) uzależniają prawo do wcześniejszej emerytury od posiadania okre-
ślonego wieku, okresu zatrudnienia i okresu pracy w szczególnym charakterze.
Przepis § 4, mający także zastosowanie do nauczycieli na podstawie odesłania w §
15, wymienia jako jeden z warunków wymagany okres zatrudnienia, w tym co naj-
mniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze. Podobnie jak art. 88 ust. 1 Karty Nau-
czyciela przepis używa dwóch pojęć - okresu zatrudnienia na określenie ogólnego
okresu i okresu pracy na określenie okresu pracy w szczególnym charakterze. W § 3
powołanego rozporządzenia zawarta jest definicja pojęcia „okresu zatrudnienia”. Sta-
nowi on, że za okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury uważa się
okres wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn liczony łącznie z okresami
równorzędnymi i zaliczalnymi do okresu zatrudnienia. W rozumieniu rozporządzenia
ogólny wymagany okres zatrudnienia nie jest ograniczony tylko do okresu wykony-
6
wania pracy na podstawie umowy o pracę, wliczane są także inne okresy, mimo że
pojęcie okresów równorzędnych i zaliczalnych utraciło aktualność po wejściu w życie
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.). Przepis art. 6 ust. 1 tej ustawy stanowił, że przy ustalaniu prawa do emerytury
warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia liczonego łącznie z okresami
równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia, uważa się za spełniony, jeżeli
pracownik udowodni określoną ilość okresów składkowych uzupełnionych w określo-
nym rozmiarze okresami nieskładkowymi lub okresami, o których mowa w art. 5, czyli
okresami prowadzenia gospodarstwa rolnego i pracy w gospodarstwie rolnym. Funk-
cjonujące w przepisach pojęcie „okres zatrudnienia” rozumiane było jako okresy
składkowe i - z pewnymi ograniczeniami - okresy nieskładkowe oraz okresy prowa-
dzenia oraz pracy w gospodarstwie rolnym. W czasie obowiązywania tej ustawy nie
było wątpliwości, że przez okres zatrudnienia w rozumieniu art. 88 ust. 1 Karty Nau-
czyciela rozumiało się okresy składkowe, nieskładkowe i okresy pracy w gospodar-
stwie rolnym. Nie ma podstaw do innego rozumienia tego przepisu pod rządem
ustawy o emeryturach i rentach, która również operuje pojęciami okresów składko-
wych i nieskładkowych, a okres pracy w gospodarstwie rolnym traktuje - z pewnymi
ograniczeniami - jako okres składkowy. W konsekwencji przez okres zatrudnienia
wymagany do przyznania emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela
rozumie się okresy składkowe i nieskładkowe oraz okresy pracy w gospodarstwie
rolnym wymienione w art. 6, 7 i 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, które
uwzględnia się na warunkach określonych w tych przepisach.
Rozumiejąc określenie „okres zatrudnienia” jako okres pracy na podstawie
umowy o pracę Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni art. 88 ust. 1 Karty Nau-
czyciela. Zarzut naruszenia tego przepisu okazał się usprawiedliwioną podstawą ka-
sacji. Uwzględniając kasację Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do po-
nownego rozpoznania.
========================================