Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 23 KWIETNIA 2002 R.
I KZP 9/02
Do dnia 28 lutego 2001 r., tzn. do dnia wejścia w życie ustawy z dnia
15 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z
2001 r. Nr 11, poz. 82), która znowelizowała przepisy art. 107 i 108 k.k.s,
przepis art. 108 § 1 k.k.s., w zakresie urządzania lub prowadzenia bez wy-
maganego zezwolenia albo wbrew jego warunkom gry w automatach loso-
wych, stanowił lex specialis wobec art. 107 § 1 k.k.s.
Przewodniczący: sędzia SN T. Grzegorczyk (sprawozdawca).
Sędziowie SN: M. Sokołowski, E. Strużyna.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Willema V. i Hansa S. po rozpoznaniu
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w P.,
postanowieniem z dnia 29 stycznia 2002 r., zagadnienia prawnego wyma-
gającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy można uznać, że prowadzenie bez zezwolenia Ministra Finan-
sów gier w automatach losowych w okresie od czerwca 1995 r. do 23
września 1997 r. stanowi przestępstwo z art. 108 § 1 k.k.s. w brzmieniu ob-
owiązującym od dnia 17października 1999 r. do dnia 28 lutego 2001 r. jako
przepisu stanowiącego lex specialis w stosunku do art. 107 § 1 k.k.s., który
gry losowe w automatach losowych w okresie od dnia 23 listopada 2000
r. do dnia 28 lutego 2001 r. zdepenalizował?„
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Akt oskarżenia w sprawie przeciwko Willemowi V. i Hansowi S.,
wniesiony w marcu 1999 r. zarzucał im popełnienie przestępstwa z art. 117
§ 1 u.k.s. z 1971 r., polegającego na prowadzeniu w okresie od czerwca
1995 r. do 23 września 1997r. przy użyciu automatów losowych działalno-
ści w zakresie gier bez wymaganego zezwolenia Ministra Finansów. Sąd
Rejonowy w P. procedował w tej sprawie od lipca 2000 r. do marca 2001 r.,
a więc już pod rządem Kodeksu karnego skarbowego z dnia 10 września
1999 r. (Dz. U. nr 83, poz. 930), który 17 października 1999 r. zastąpił
dawną u.k.s. Zarówno przy tym w świetle art. 6 ustawy z dnia 10 września
1999 r. – Przepisy wprowadzające k.k.s. (Dz. U. Nr 83, poz. 931), jak i art.
2 § 2 samego k.k.s. nie budziło wątpliwości, że w sprawie tej należało sto-
sować nowy kodeks, a nie poprzednią u.k.s.
Na tle tegoż kodeksu wyłoniło się zdaniem Sądu Okręgowego w P.,
przy rozpoznawaniu w niniejszej sprawie środka odwoławczego od orze-
czenia Sądu Rejonowego, zagadnienie prawne wymagające zasadniczej
wykładni ustawy, przedstawione w pytaniu do Sądu Najwyższego. Sposób
sformułowania tego pytania może sugerować, iż Sądowi Okręgowemu
chodzi o odpowiedź na pytanie, czy opisane przez ten sąd zachowanie wy-
czerpuje znamiona przestępstwa skarbowego z art. 108 § 1 k.k.s., roz-
strzyganie o czym należy jednak do sądu meriti i nie może stanowić
przedmiotu pytania prawnego. Z uzasadnienia postanowienia sądu pytają-
cego wynika jednak, że jego wątpliwości tak naprawdę budzi kwestia wza-
jemnego stosunku art. 107 § 1 i art. 108 § 1 k.k.s. sprzed nowelizacji tego
kodeksu dokonanej ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. (Dz. U. Nr 11 z 2001
r., poz. 82), w związku ze zmianami wprowadzonymi do ustawy o grach
losowych i zakładach wzajemnych z 1992 r. przez ustawę z 26 maja 2000
r. o zmianie tej ustawy (Dz. U. Nr 70, poz. 816), która to nowela weszła w
3
życie z dniem 23 listopada 2000 r. Do tej daty – jak wskazuje Sąd Okrę-
gowy – gry w automatach stanowiły rodzaj gry losowej, od niej zaś są od-
rębną grą, nie będąca grą losową, choć nadal normowaną przez tę ustawę.
Tymczasem, co podkreśla się w uzasadnieniu pytania, według art. 53 § 35
k.k.s. określenia użyte w rozdziale 9 k.k.s. mają na gruncie prawa karnego
skarbowego znaczenie takie jakie nadaje im ustawa o grach losowych i za-
kładach wzajemnych. Sam kodeks zaś w brzmieniu sprzed 28 lutego 2001
r. w art. 107 § 1 penalizował urządzanie lub prowadzenie gry losowej lub
zakładu wzajemnego „wbrew przepisom ustawy, regulaminu lub warunkom
zezwolenia”, podczas gdy w art. 108 § 1 k.k.s. penalizowano urządzanie
lub prowadzenie „bez wymaganego zezwolenia albo wbrew jego warun-
kom” loterii fantowej, gry binga fantowego, loterii promocyjnej lub gry w au-
tomatach. Dostrzegając różnice w stylizacji obu tych przepisów k.k.s. Sąd
Okręgowy podnosi, iż widoczny jest jednak ich ścisły związek, tym bardziej,
że wszystkie gry wskazane w art. 108 § 1 k.k.s. – gra w automatach do
dnia 22 listopada 2000 r. pozostawały jednocześnie grami losowymi, o ja-
kich mowa w art. 107 § 1 k.k.s. Zdaniem tego sądu zdaje się to „wskazy-
wać na zamiar ustawodawcy odmiennego, łagodniejszego potraktowania
sprawców przestępstw z art. 108 § 1 k.k.s. w stosunku do sprawców prze-
stępstw przeciwko pozostałym grom losowym”, przy czym Sąd Okręgowy
uważa, że rozstrzygnięcie w kwestii wzajemnego stosunku obu tych prze-
pisów k.k.s. wymaga zasadniczej wykładni ustawy. Także Prokurator Ge-
neralny, poprzez swego zastępcę, na piśmie oraz przed Sądem Najwyż-
szym wniósł o udzielenie odpowiedzi na przedstawione przez Sąd Okrę-
gowy pytanie i powzięcie uchwały, że do czasu wejścia w życie ustawy z
dnia 15 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy, art. 108
§ 1 k.k.s., w zakresie urządzania i prowadzenia bez wymaganego zezwole-
nia lub wbrew jego warunkom gier w automatach losowych, stanowił lex
specialis wobec art. 107 § 1 k.k.s.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W sprawie niniejszej rzeczywiście wyłoniło się zagadnienie prawne
wymagające zasadniczej wykładni ustawy. Sprowadza się ono do ustalenia
zakresu penalizacji objętej przepisami art.107 § 1 i 108 § 1 k.k.s. i wzajem-
nego stosunku tych norm, w których używa się częściowo odmiennych,
częściowo jednak podobnych określeń. Chodzi zatem o interpretację obu
tych przepisów, co ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie, w
której pytanie to sformułowano, a ewentualna niewłaściwa ich wykładnia
mogłaby doprowadzić do wadliwej praktyki stosowania prawa. Istnieje za-
tem podstawa do podjęcia uchwały w tym przedmiocie.
Ma rację Sąd Okręgowy odwołując się art. 53 § 35 k.k.s., a przez nie-
go do ustawy z 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych, gdyż na
gruncie materialno-prawnej części szczególnej k.k.s. dochodzi do ścisłego
powiązania między prawem finansowo-administracyjnym a prawem karnym
skarbowym. Określenia użyte w normach karnych k.k.s. przy penalizacji
określonych zachowań godzących w interes fiskalny państwa lub samorzą-
du muszą więc być rozumiane tak i tylko tak, jak rozumie je ustawa szcze-
gólna, regulująca nakazy i zakazy finansowo-administracyjne. W odniesie-
niu do czynów ujętych w rozdziale 9 k.k.s. jest to ustawa z dnia 29 lipca
1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych (tekst jedn. Dz. U z 1998
r. Nr 12, poz. 650 ze zm.), a obecnie (od 23 listopada 2000 r.) ten sam akt
jako ustawa o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automa-
tach (zm. Dz. U. z 2000 r. Nr 70, poz. 816). Do dnia 22 listopada 2000 r., tj.
do wejścia w życie jej nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 26 maja 2000 r.,
ustawa o grach wyróżniała jedynie gry losowe oraz zakłady wzajemne i za-
liczała do grona tych pierwszych także gry w automatach losowych (art. 2
ust.1 pkt 6 ustawy). Należały do nich wówczas również gry liczbowe, loterie
pieniężne, loterie fantowe, gry cylindryczne, gry w karty, bingo pieniężne i
bingo fantowe oraz (od 1996 r.) loterie promocyjne. Nowelizacja dokonana
5
wspomnianą ustawą z 26 maja 2000 r. (obowiązująca od 23 listopada 2000
r.) wyodrębniła gry na automatach z grupy gier losowych, traktując je jako
odrębną kategorię gier obok gier losowych i zakładów wzajemnych (art. 1
pkt 3 lit. a i b noweli), zmieniając też odpowiednio i tytuł samej ustawy,
obejmujący aktualnie wyraźnie także gry na automatach jako gry inne niż
losowe (art. 1 pkt 1 noweli). O ile wcześniej nowelizując przepisy finanso-
wo-administracyjne ustawodawca z zasady dokonywał także stosownych
zmian w przepisach prawa karnego skarbowego z danej dziedziny, to
wspomniana nowelizacja nie dotknęła k.k.s. Zmiany w k.k.s., związanej ze
zmianami ustawy o grach, dokonano dopiero ustawą z dnia 15 grudnia
2000 r. (Dz. U. Nr 11 z 2001 r., poz. 82), obowiązującą od 1 marca 2001 r.
Jak zatem kształtowała się penalizacja zachowań polegających na prowa-
dzeniu działalności w zakresie gier na automatach bez wymaganego ze-
zwolenia ?
W obowiązującej do 16 października 1999 r. ustawie karnej skarbo-
wej kwestię tę normował art. 117 § 1 penalizujący działania tego , „kto pro-
wadzi działalność w zakresie gier losowych lub zakładów wzajemnych bez
wymaganego zezwolenia lub w działalności takiej pośredniczy”. Ten zaś
kto jedynie urządzał grę lub zakład „niezgodnie z przepisami o grach (...)
lub z regulaminem (...)” odpowiadał z art. 120 u.k.s. Mimo , że oba te prze-
pisy obejmowały wszelkie gry losowe, w tym i na automatach, to w art. 118
u.k.s. spenalizowano odrębnie urządzanie bez wymaganego zezwolenia
loterii fantowej lub binga fantowego, które były także grami losowymi.
Przepis ten stanowił lex specialis wobec art. 117 § 1 u.k.s. przy czym ogra-
niczał się jedynie do dwóch gier losowych i tylko do ich „ urządzania” bez
zezwolenia, które to zachowanie penalizował tu łagodniej niż uczyniono to
w art. 117 k.k.s. Ponieważ art. 118 u.k.s. nie dotyczył gry w automatach
prokurator trafnie w niniejszej sprawie kwalifikował zarzucany oskarżonym
czyn z art. 117 u.k.s. W doktrynie wskazywano wówczas, iż „ prowadzenie”
6
działalności w zakresie gier bez zezwolenia, o jakim mowa w art. 117 § 1
u.k.s. tym różni się od samego „urządzania” gry bez zezwolenia w ujęciu
art. 118 u.k.s., że obejmuje zakres szerszy i poza urządzaniem wchodzi tu
w grę również m.in. ułożenie systemu gry, wysokości wygranych, itd. (zob.
F. Prusak. Ustawa karna skarbowa z komentarzem, Warszawa 1995, s.
194). Właśnie to używanie dwu różnych określeń spowodowało, że projek-
tując nowy k.k.s. zdecydowano się na ujęcie bardziej syntetyczne, obejmu-
jące alternatywnie oba powyższe zachowania w każdym z odpowiedników
dawnych art. 117 i 118 u.k.s., co podkreślono w motywach ustawodaw-
czych do projektu k.k.s. (zob. Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny skar-
bowy, wyd. Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1999, nr 29, s. 249).
Odpowiednikami takimi stały się dla art. 117 i 120 u.k.s. – art. 107 k.k.s.,
zaś dla art. 118 u.k.s. – art. 108 k.k.s.
W aktualnym stanie prawnym, tj. ukształtowanym po 28 lutego 2001
r. oba te przepisy, czyli art. 107 § 1 i 108 § 1 k.k.s. nadal pozostają w sto-
sunku specjalności (zob. np. T. Grzegorczyk. Kodeks karny skarbowy. Ko-
mentarz, wyd. II, Warszawa 2001, s. 384). Pierwszy z nich penalizuje bo-
wiem urządzanie lub prowadzenie wbrew przepisom ustawy lub warunkom
zezwolenia każdej gry losowej, zakładu wzajemnego lub gry na automacie,
drugi zaś urządzanie lub prowadzenie wbrew przepisom ustawy lub warun-
kom zezwolenia niektórych gier losowych, a to loterii fantowej, binga fanto-
wego, loterii promocyjnej lub audioteksowej. Intencją ustawodawcy było tu
zatem łagodniejsze potraktowanie naruszeń przeciwko organizacji niektó-
rych gier losowych. Urządzanie lub prowadzenie, po wskazanej wyżej da-
cie, bez wymaganego przez ustawę zezwolenia, gier na automatach bez
wątpienia musi zatem być zakwalifikowane z art. 107 § 1 k.k.s., nie dotyczy
ich bowiem w ogóle art. 108 k.k.s. Jak natomiast wyglądało to w okresie od
wejścia w życie k.k.s., tj. od 17 października 1999 r. do 28 lutego 2001 r.,
7
czyli do wejścia w życie jego nowelizacji z dnia 15 grudnia 2000 r., która
ukształtowała obecnie brzmienie art. 107 § 1 i art. 108 § 1 k.k.s.?
Przepis art. 107 § 1 k.k.s. zakładał wówczas karalność wobec tego, „
kto wbrew przepisom ustawy, regulaminu lub warunkom zezwolenia urzą-
dza lub prowadzi grę losową lub zakład wzajemny” , przy czym pamiętać
należy, że do dnia 22 listopada 2000 r. gry na automatach były grami loso-
wymi. W art. 108 § 1 k.k.s. penalizowano natomiast zachowanie tego, „kto
bez wymaganego zezwolenia albo wbrew jego warunkom urządza lub pro-
wadzi loterię fantową, grę bingo fantowe, loterię promocyjną lub grę w au-
tomatach losowych”, czyli zakładano karalność prowadzenia lub urządza-
nia bez zezwolenia albo z naruszeniem zezwolenia niektórych tylko gier, z
grona tych, o jakich mowa była ogólnie w art. 107 § 1 k.k.s.
W uzasadnieniu projektu k.k.s. podkreślano, że czyn z art. 108 § 1
k.k.s. jako odpowiednik dawnego art. 118 § 1 k.k.s., „ze względu na spój-
ność wewnętrzną wymagał uzupełnienia o inne przedmioty czynności wy-
konawczej” w tym „loterię promocyjną i o grę automatach losowych” (zob.
Nowa kodyfikacja, op. cit., s. 248). Założeniem było zatem nadal utrzyma-
nie tego przepisu jako lex specialis wobec nowej już normy art. 107 § 1, z
tym jedynie, że obok dotychczasowej loterii fantowej i binga fantowego (art.
118 § 1 k.k.s.), obejmował on i inne gry, co do których naruszenie zasad
ich prowadzenia chciano potraktować łagodniej niż w art. 107 § 1 kodeksu,
w tym i gry na automatach losowych. Trzeba przyznać jednak, iż znamiona
czynności penalizowanych w obu przepisach wyglądały nieco inaczej.
Zmiany w tym zakresie dokonano już w trakcie prac parlamentarnych nad
kodeksem, modyfikując treść art. 107 § 1, bez ingerowania jednak w treść
art. 108 § 1, i to w sytuacji, gdy w projekcie oba te przepisy brzmiały tak
samo, tzn. jak ostatecznie ówczesny art. 108 § 1 k.k.s. (zob. T. Grzegor-
czyk. Kodeks karny skarbowy. Komentarz, wyd. I, Warszawa 2000, s. 371).
Stworzyło to kłopoty interpretacyjne, ale nie zmieniało jednak głównej in-
8
tencji ustawodawcy, czyli chęci łagodniejszego traktowania niektórych na-
ruszeń z zakresu organizacji niektórych gier. Stąd też w doktrynie wskazy-
wano, że „art. 107 § 1 k.k.s. nie może być odnoszony do wszystkich gier,
gdyż charakter lex specialis ma tu art. 108 § 1 k.k.s. penalizujący urządza-
nie lub prowadzenie bez zezwolenia albo wbrew jego warunkom” niektó-
rych gier, przy czym przez naruszenie warunków zezwolenia na gruncie
art. 108 § 1 k.k.s. rozumiano też działanie wbrew regulaminowi gry, jako że
wymagał on zatwierdzenia przy zezwoleniu na grę (T. Grzegorczyk. Ko-
deks ..., wyd. I, op. cit., s. 371). Podnoszono także, że o ile przedmiotem
czynu z art. 107 § 1 k.k.s. jest urządzanie lub prowadzenie gry bądź zakła-
du wbrew przepisom ustawy, regulaminu lub warunkom zezwolenia, to przy
art. 108 § 1 k.k.s. „chodzi o przestrzeganie wymogu uzyskania zezwolenia
na prowadzenie określonych gier losowych, a następnie respektowanie wa-
runków przewidzianych w tym zezwoleniu” (zob. T. Stępień, K. Stępień.
Przestępstwa i wykroczenia skarbowe, Toruń 2000, s. 261 i 267), bądź że
w art. 107 § 1 chodzi o naruszenia z zakresu metod reglamentacji prawnej
działalności w zakresie gier w jej aspekcie merytorycznym i technicznym,
zaś przy art. 108 § 1 k.k.s. o naruszenie jedynie monopolu koncesyjnego
państwa w zakresie niektórych gier (zob. G. Bogdan, A. Nita, Z. Radzikow-
ska, A. Światłowski. Kodeks karny skarbowy z komentarzem, Gdańsk
2000, s. 343 i 349).
Jest oczywiste, że działanie bez wymaganego przez ustawę zezwo-
lenia było i jest działaniem „wbrew przepisom ustawy”, która wymóg zezwo-
lenia wprowadzała, a o tym mówił art. 107 § 1 k.k.s. w odniesieniu do
wszystkich gier i zakładów. Gdy chodzi jednak o gry wskazane w art. 108 §
1 k.k.s. – w tym i wymienioną tam grę na automatach losowych - to brak
samego zezwolenia lub działanie z naruszeniem jego warunków oznaczało
wyłącznie karalność za takie zachowanie z tego właśnie przepisu, stano-
wiącego lex specialis wobec art. 107 § 1 k.k.s. w odniesieniu do zachowań
9
wyraźnie określonych przez art. 108 § 1 kodeksu. Podejmowanie natomiast
przy prowadzeniu lub urządzaniu gier wskazanych w art. 108 § 1 takich
działań, które naruszały przepisy ustawy o grach w zakresie innym niż uzy-
skiwanie zezwolenia i przestrzeganie warunków tego zezwolenia, a więc
przy posiadanym zezwoleniu i bez naruszania jego wymogów, musiało już
być kwalifikowane z art. 107 § 1 k.k.s., jako działanie „wbrew przepisom
ustawy”.
Stanu tego, gdy chodzi o stosunek art. 108 § 1 k.k.s. do art. 107 § 1
k.k.s., nie zmieniła nowelizacja ustawy o grach dokonana ustawą z dnia 26
maja 2000 r., która wyłączyła grę na automatach z pojęcia gier losowych,
uznając ją za odrębny rodzaj gry, reglamentowanej jednak nadal przez
ustawę o grach. Skoro bowiem art. 108 § 1 k.k.s. wyraźnie wskazywał, iż
obejmuje urządzanie lub prowadzenie bez zezwolenia lub wbrew jego wa-
runkom m.in. gry w automatach losowych, to działanie takie nadal pozo-
stawało karalnym według tego właśnie przepisu, choć gra na automatach
nie była już grą losową. Tylko bowiem gdyby przestała ona w ogóle być re-
glamentowana przez ustawę o grach albo nastąpiłaby likwidacja potrzeby
uzyskiwania zezwoleń na gry na automatach, doszłoby w tym zakresie do
depenalizacji zachowania opisanego w art. 108 § 1 k.k.s. Nowelizacja ta
wyłączyła natomiast możliwość karania za prowadzenie gry na automatach
wprawdzie za zezwoleniem i bez naruszania jego warunków ale wbrew in-
nym przepisom ustawy o grach, gdyż aż do nowelizacji k.k.s., dokonanej
ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy
(Dz. U. Nr 11 z 2001 r. poz. 82), przepis art. 107 § 1 k.k.s. penalizował
urządzanie lub prowadzenie wbrew przepisom ustawy „gry losowej lub za-
kładu wzajemnego”, a po 22 listopada 2000 r. gra na automatach grą loso-
wą już nie była. Natomiast, jak już wskazano wcześniej, po wejściu w życie
tej ostatniej nowelizacji, czyli od 1 marca 2001 r. urządzanie lub prowadze-
nie po tej dacie wbrew przepisom ustawy – w tym i bez zezwolenia wyma-
10
ganego przez ustawę - lub wbrew warunkom udzielonego zezwolenia gry
na automatach, zakładu wzajemnego albo gier losowych innych niż okre-
ślone w art. 108 § 1 k.k.s., winno być kwalifikowane z art. 107 § 1 k.k.s.
W konsekwencji zatem należy przyjąć, że do dnia 28 lutego 2001 r.,
tzn. do wejścia w życie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy
Kodeks karny skarbowy, która znowelizowała przepisy art. 107 i 108 k.k.s.,
przepis art. 108 § 1 k.k.s., w zakresie urządzania lub prowadzenia bez wy-
maganego zezwolenia albo wbrew jego warunkom gry na automatach lo-
sowych, stanowił lex specialis wobec art. 107 § 1 k.k.s. Mając powyższe na
uwadze rozstrzygnięto jak w uchwale.