Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 czerwca 2002 r.
II UKN 419/01
Po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia
1999 r., K 4/99 (Dz.U. Nr 106, poz. 1215) nie stosuje się art. 40 ustawy z dnia 10
grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin
(Dz.U. z 1994 r. Nr 10, poz. 36 ze zm.) w brzmieniu nadanym przez art. 159 pkt 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 czerwca 2002 r. sprawy z wniosku
Andrzeja J. przeciwko Wojskowemu Biuru Emerytalnemu w S. o wysokość emerytury
wojskowej, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lubli-
nie z dnia 10 maja 2001 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lu-
blinie do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach wyrokiem
z dnia 17 stycznia 2001 r. oddalił odwołanie Andrzeja J. od decyzji Wojskowego
Biura Emerytalnego w S. z dnia 28 czerwca 2000 r. w przedmiocie zawieszenia
prawa do emerytury, po ustaleniu, że w roku 1999, pobierając emeryturę wojskową,
osiągnął dochód przekraczający kwotę 23.427,10 zł. Podstawę prawną orzeczenia
stanowił przepis art. 40 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin w brzmieniu nadanym od dnia 1 stycznia
1999 r., przepisem art. 159 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
2
Apelację ubezpieczonego od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny w Lublinie
wyrokiem z dnia 10 maja 2001 r. Sąd drugiej instancji przyjął, że w okresie od dnia 1
stycznia 1999 r. do dnia 24 grudnia 1999 r., czyli do daty ogłoszenia orzeczenia Try-
bunału Konstytucyjnego, przepis art. 40 wojskowej ustawy emerytalnej obowiązywał
w brzmieniu nadanym mu przepisem art. 159 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach.
Nie uwzględnił zarzutu pominięcia przez Sąd Okręgowy orzeczenia Trybunału Kon-
stytucyjnego z dnia 20 grudnia 1999 r., K. 4/99 (Dz.U. Nr 106, poz. 1215), stwier-
dzającego niezgodność przepisu art. 159 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z art. 2 i 32 Konstytucji,
aprobując zastosowanie do rocznego rozliczenia emerytury w związku z dochodem
uzyskiwanym w 1999 r. zasad powszechnie obowiązujących, określonych ustawą o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Kasacja ubezpieczonego została wniesiona na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez zastosowanie przepisu art. 40 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin w niezgodnym z
Konstytucją brzmieniu nadanym mu przepisem art. 159 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach. Jako podstawę kasacyjną ubezpieczony powołał także naruszenie przepi-
sów postępowania - art. 378 § 1 KPC i art. 382 KPC oraz art. 8 Konstytucji, które
miało istotny wpływ na wynik sprawy, przez nierozpoznanie istoty w zakresie zarzu-
tów apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem oceny zasadności podstaw kasacji i zarazem istotnym zagad-
nieniem uzasadniającym jej rozpoznanie było ustalenie właściwej podstawy prawnej
decyzji wojskowego organu rentowego z dnia z dnia 28 czerwca 2000 r. w kwestii
wypłaty emerytury wojskowej w okresie objętym tą decyzją. Stało się bowiem tak, że
niezmieniona sytuacja, polegająca na pobieraniu emerytury wojskowej i osiąganiu
dochodów przez emerytów wojskowych, uregulowana była zmieniającymi się przepi-
sami, wyznaczającymi sankcję zawieszenia prawa do emerytury. Kwestię tę regulo-
wał przepis art. 40 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, w brzmieniu pierwotnym (ogłoszonym w Dz.U.
z 1994 r. Nr 10, poz. 36 z dnia 26 stycznia 1994 r.), przewidujący na wypadek osią-
gania przez emerytowanego wojskowego wynagrodzenia lub dochodu z tytułu pracy,
3
który łącznie z emeryturą w danym roku przekraczał w stosunku miesięcznym kwotę
podstawy wymiaru emerytury - ograniczenie świadczenia o kwotę tego przekrocze-
nia, nie więcej niż o 25% świadczenia. Od dnia 1 stycznia 1999 r. wspomniany prze-
pis, z mocy art. 159 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, otrzymał brzmienie, według którego do eme-
rytów osiągających dochody z tytułu stosunku pracy, służby, innej pracy zarobkowej
lub prowadzenia pozarolniczej działalności, którzy nie ukończyli 60 lat (kobiety) lub
65 lat (mężczyźni), stosuje się art. 103-106 ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (w brzmieniu Dz.U. Nr 162, poz. 1118). W związku z
tą zmianą następowało zawieszenie prawa do emerytury w razie osiągania dochodu
w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał
kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycz-
nego lub zmniejszenie świadczenia o odpowiednią kwotę przekroczenia, gdy dochód
jest wyższy od kwoty 70% tak ustalonego przeciętnego miesięcznego wyna-
grodzenia. Zmiana prawa, dokonana przepisem art. 159 pkt 2 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jest - ze względu na zawartą w nim
treść normatywną - niezgodna z wynikającą z art. 2 Konstytucji zasadą ochrony zau-
fania do państwa i prawa oraz z wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości, co
stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 grudnia 1999 r., K. 4/99 (Dz.U.
Nr 106, poz. 1215 z dnia 24 grudnia 1999 r.). Nowa regulacja zasad wypłaty emery-
tur wojskowych, uwzględniająca to orzeczenie, obowiązuje od dnia 1 stycznia 2001
r., a wynika z art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 8 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o zaopa-
trzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrze-
niu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicz-
nej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. Nr 122 ,
poz. 1313).
W niniejszej sprawie decydująca była zmiana prawa, do jakiej doszło w wyniku
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1999 r., zatem jej istotą
stało się wyznaczenie granic czasowych obowiązywania przepisu art. 40 wojskowej
ustawy emerytalnej w brzmieniu nadanym od dnia 1 stycznia 1999 r. (ustawą o ren-
tach i emeryturach) oraz od dnia 24 grudnia 1999 r. (wskutek opublikowania orze-
czenia Trybunału Konstytucyjnego). Sąd Apelacyjny zastosował do rozliczenia eme-
rytury i dochodu z roku 1999 prawo nowe co do okresu od dnia 1 stycznia do dnia 24
grudnia 1999 r., a co do okresu od dnia 25 grudnia 1999 r. prawo dawne, obowiązu-
4
jące przed zmianą dokonaną ustawą o emeryturach i rentach. Przyjął bowiem, że art.
159 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach został wyeliminowany z porządku prawne-
go bez skutku wstecznego, a sąd powszechny - w ocenie Sądu drugiej instancji - nie
był uprawniony do określenia innego terminu utraty mocy obowiązującej niekonsty-
tucyjnego przepisu, niż określony w art. 190 ust. 3 Konstytucji.
Stanowisko to nie może być uznane za prawidłowe. Zagadnienie, które prawo
- dawne czy nowe - miał zastosować organ rentowy w dniu wydawania decyzji do
sytuacji trwającej w roku 1999 i niezakończonej pod rządem prawa zmienionego z
dniem 1 stycznia 1999 r., nie dotyczyło prawa retroaktywnego (orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego), lecz prawa międzyczasowego.
Sąd drugiej instancji pominął, że rozliczenie jest roczne i obejmuje okres od
lutego do lutego następnego roku, a zmiana prawa nastąpiła, gdy okres rozliczenio-
wy jeszcze się nie zakończył, przez co nie zrealizowała się także hipoteza przepisu
art. 40 w dawnym, czy nowym brzmieniu. Nie dostrzegając, że przed dniem ogłosze-
nia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego nie zaszły konsekwencje uzyskania przy
emeryturze wojskowej dochodu rocznego, Sąd drugiej instancji - stosując przepis art.
40 wojskowej ustawy emerytalnej w brzmieniu obowiązującym przed ogłoszeniem
tego orzeczenia - dokonał rozliczenia dochodu z okresu krótszego niż rok, do dnia 24
grudnia 1999 r. Osiąganie dochodów przez emeryta jest stanem faktycznym o kon-
sekwencjach prawnych, podobnym do biegu terminów i do takich zdarzeń, powsta-
łych pod rządem nowego prawa, należało więc podejść do niego po nastąpieniu
skutków, jakie prawo mu nadaje. Uzyskiwanie w danym roku kalendarzowym do-
chodu w określonej kwocie może wywoływać konsekwencję w postaci zawieszenia
prawa do świadczeń zarówno na początku, jak i na końcu trwania konkretnej sytuacji
prawnej. Zawieszenie prawa do świadczeń może nastąpić ex ante, przed uzyska-
niem dochodu, gdy emeryt zawiadomi organ rentowy o podjęciu działalności i złoży
oświadczenie, że jego zamiarem jest osiąganie dochodu powodującego zawieszenie
świadczeń (por. § 3 ust. 1 i 3 pkt 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejsza-
nia emerytury i renty, Dz.U. Nr 58, poz. 290 ze zm.) albo ex post. Stosownie do § 5
tego rozporządzenia, emeryt i jego pracodawca zawiadamiają organ rentowy do
końca lutego każdego roku o łącznej kwocie dochodu osiągniętego w poprzednim
roku kalendarzowym. Czyni to również urząd skarbowy do końca maja każdego roku
co do łącznej kwoty dochodu osiągniętego przez emeryta w poprzednim roku kalen-
5
darzowym z wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej, wolnego zawodu
lub innej samodzielnej działalności o podobnym charakterze, z wyłączeniem działal-
ności twórczej i artystycznej. Wówczas, po upływie roku kalendarzowego - zgodnie z
§ 6 rozporządzenia - następuje ustalenie, czy dochód emeryta lub rencisty uzasad-
niał wypłatę świadczeń w pełnej wysokości, ich zmniejszenie albo zawieszenie. Je-
żeli łączna kwota dochodu osiągniętego przez emeryta przewyższyła w danym roku
kalendarzowym kwotę graniczną dochodu o kwotę niższą niż kwota nienależnie
pobranych świadczeń, informuje się emeryta (rencistę) o możliwości uniknięcia
zwrotu kwoty nienależnie pobranych świadczeń przez przekazanie na Fundusz
Ubezpieczenia Społecznego kwoty równej kwocie tego przekroczenia, pomniejszonej
o kwotę pobranej zaliczki na podatek dochodowy, i wyznacza termin jej zwrotu.
Jeżeli emeryt nie dokonał takiej wpłaty w określonym terminie, organ rentowy docho-
dzi zwrotu świadczeń.
W niniejszej sprawie, przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego
nie wypełniły się jeszcze skutki określone w art. 40 w brzmieniu nadanym przepisem
uznanym za niekonstytucyjny, lecz tylko utrzymywał się stan faktyczny mający skutki
te wywołać w przyszłości, po upływie roku rozliczeniowego.
Poza tym - co jest dodatkowym istotnym argumentem świadczącym o naru-
szeniu przez Sąd Apelacyjny prawa materialnego w rozpoznawanej sprawie - sank-
cja zawieszenia prawa do świadczeń z obowiązkiem zwrotu nadpłaty zastosowana
została w decyzji z dnia 28 czerwca 2000 r., która zapadła już po zmianie prawa. W
konsekwencji, w rozpoznawanej sprawie nie istniał problem obowiązywania orzecze-
nia Trybunału w czasie, lecz wyłącznie problem odstępstwa przez wojskowy organ
rentowy od niewzruszalnej zasady orzekania na podstawie prawa obowiązującego w
czasie wydawania decyzji. Gdy nie budzi wątpliwości, bo wynika wprost z art. 190
ust. 2 i 3 Konstytucji, że bezpośrednim skutkiem orzeczenia Trybunału Konstytucyj-
nego o niezgodności przepisu z Konstytucją jest utrata mocy obowiązującej tego
przepisu z dniem wejścia w życie orzeczenia Trybunału (w dniu promulgacji lub w
innym terminie określonym przez Trybunał), jest bezwzględne, bezwarunkowe i bez-
pośrednie zniesienie wskazanego w nim przepisu. Przepis taki przestaje obowiązy-
wać, zostaje usunięty z porządku prawnego i tym samym nie stanowi już jego ele-
mentu; nie może być podstawą prawną żadnych orzeczeń.
Sąd Najwyższy wypowiedział w tej kwestii pogląd, że akt normatywny uznany
przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny w Konstytucją nie powinien być stoso-
6
wany w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału
(postanowienie z dnia 7 grudnia 1999 r., III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 nr 10, poz.
331, wyrok z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00, niepublikowany), oraz że roz-
poznając skargę na decyzję administracyjną wydaną na podstawie przepisu, który
utracił moc obowiązującą zgodnie z obwieszczeniem Prezesa Trybunału Konstytu-
cyjnego opublikowanym po wydaniu tej decyzji, Naczelny Sąd Administracyjny powi-
nien uwzględnić zmieniony stan prawny (wyrok z dnia 21 marca 1996 r., III ARN
75/95, OSNAPiUS 1996 nr 20, poz. 298).
Trybunał Konstytucyjny nie określił innego terminu utraty mocy obowiązującej
art. 159 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, niż wynikający z art. 190 ust. 3 Konstytucji, co należy
łączyć z faktem objęcia ustawą budżetową na rok 1999 wydatków na wypłatę eme-
rytur wojskowych według dawnych zasad. Orzeczenie Trybunału weszło w życie w
dniu 24 grudnia 1999 r., zatem sądy i inne organy rozstrzygające spory na tle wypłat
emerytur, w sprawach już zawisłych lub podejmowanych na wniosek lub z urzędu,
nie mogły stosować przepisu uznanego za sprzeczny z Konstytucją. Konsekwencja
prawna stanu faktycznego polegającego na osiąganiu dochodu w 1999 r. realizo-
wana w roku 2000 r. była inna, a mimo to w sprawie zastosowano prawo dawne, nie
obowiązujące w dacie wydania decyzji, wyłączone z porządku prawnego w wyniku
uznania za niekonstytucyjne, zamiast przepisu wskazanego w postanowieniu Trybu-
nału Konstytucyjnego z dnia 21 marca 2000 r., K 4/99 (OTK 2000 nr 2, poz. 65),
wykładającego pkt 2 wyroku z dnia 20 grudnia 1999 r.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39313
KPC).
========================================