Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 czerwca 2002 r.
III UZP 4/02
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wi-
śniewskiego, w sprawie z wniosku Henryka C. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w G. o zasiłek chorobowy, po rozstrzygnięciu na posiedze-
niu jawnym w dniu 12 czerwca 2002 r., zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 25 marca 2002 r. [...]
„Czy nabywa prawo do zasiłku chorobowego pracownik, który w ostatnim mie-
siącu zatrudnienia przebywał na urlopie bezpłatnym, a niezdolnym do pracy stał się
przed upływem 14 dni od ustania stosunku pracy ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Pracownik, który w ostatnim miesiącu zatrudnienia przebywał na urlopie
bezpłatnym, a niezdolnym do pracy stał się przed upływem 14 dni od ustania
stosunku pracy, nie nabywa prawa do zasiłku chorobowego na podstawie art. 7
pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-
czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze
zm.).
U z a s ad n i e n i e
Przedstawione zagadnienie jest wyrazem wątpliwości, jakie powziął Sąd Ape-
lacyjny, stosując - przy rozpatrywaniu apelacji - przepis art. 7 pkt 1 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 363 ze zm.). Zagadnienie to wystąpiło w
sprawie o prawo do zasiłku chorobowego za okres niezdolności do pracy od dnia 7
lipca do dnia 8 sierpnia 2000 r., który rozpoczął się przed upływem 14 dni od ustania
2
zatrudnienia (w dniu 30 czerwca 2000 r.), poprzedzonego urlopem bezpłatnym,
trwającym od dnia 1 do dnia 30 czerwca 2000 r. Stosownie do wymienionego przepi-
su, prawo do zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy po ustaniu tytułu
ubezpieczenia chorobowego przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy trwała bez
przerwy co najmniej 30 dni i powstała nie później niż w ciągu 14 dni od ustania tytułu
ubezpieczenia chorobowego.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w Gdańsku w decyzji odmawiają-
cej prawa do zasiłku stwierdził, że tytuł ubezpieczenia, o którym mowa w tym przepi-
sie, to zatrudnienie lub inna działalność, których podjęcie rodzi obowiązek ubezpie-
czenia chorobowego, lub uprawnienie do objęcia ubezpieczeniem na zasadach do-
browolności (art. 3 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych). Według organu
ubezpieczeń społecznych, okres urlopu bezpłatnego nie jest - wobec tego - okresem,
w którym istnieje obowiązek ubezpieczenia, albowiem w myśl art. 12 ust. 1 ustawy za
okres niezdolności do pracy przypadający w czasie tego urlopu zasiłek chorobowy
nie przysługuje. Oznacza to ustanie - mimo trwania stosunku pracy - tytułu ubezpie-
czenia chorobowego, w ostatnim dniu pracy przed skorzystaniem z urlopu bezpłat-
nego. W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy powoduje to ten skutek, że po-
wstanie niezdolności do pracy nastąpiło po upływie 14 dni przewidzianych przepisem
art. 7 pkt 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Elblągu w wyroku z
dnia 28 listopada 2000 r. dokonał jednak odmiennej interpretacji przepisu art. 3 ust.1
ustawy o świadczeniach pieniężnych w powiązaniu z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.). Rozstrzygnął spór przez przyznanie prawa do żądanego zasiłku, przyjmując
za podstawę swego rozstrzygnięcia tezę, że zatrudnienie podczas urlopu bezpłatne-
go jest tytułem ubezpieczenia chorobowego, więc fakt korzystania z takiego urlopu
przed ustaniem zatrudnienia nie ma znaczenia dla prawa do zasiłku po jego ustaniu.
Zbieżne z tym poglądem stanowisko zaprezentował prokurator Prokuratury
Krajowej, odwołując się do przepisów art. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych i art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pienięż-
nych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku, choć
skłaniał się do stanowiska Sądu pierwszej instancji, powziął istotną wątpliwość, która
- jak stwierdził - pojawiła się przy komparatywnej wykładni przepisów art. 7 ustawy o
3
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa z dnia 25 czerwca 1999 r. i odpowiadającego mu swą treścią przepisu art. 6
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa z dnia 17 grudnia 1974 r. (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz.
143 ze zm.). W szczególności Sąd Apelacyjny wskazał, że uprzednio prawo do zasił-
ku chorobowego powstawało „po ustaniu zatrudnienia”, a obecnie powstaje po „usta-
niu tytułu ubezpieczenia chorobowego”, z czego (przy uwzględnieniu art. 3 ust. 1 ob-
wiązującej ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego) wy-
wnioskował, że ustawodawca przewidział sytuacje, w których pozostawanie w za-
trudnieniu nie jest tytułem ubezpieczenia chorobowego. Jako przykład takich sytuacji
przywołał przepis art. 12 ustawy o świadczeniach, zgodnie z którym, mimo trwania
zatrudnienia, zasiłek chorobowy nie przysługuje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 13 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w
związku z art. 6 ust.1, stosowanym przez art. 11, ubezpieczeniu chorobowemu pod-
legają obowiązkowo osoby fizyczne (z wyłączeniem prokuratorów), które na obsza-
rze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami, przy czym okres ubezpieczenia cho-
robowego trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku.
Przepisy te w sposób oczywisty wyznaczają więc stosunek równości między trwa-
niem zatrudnienia a okresem obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego. Stosu-
nek ten - sytuowany poza ustawą o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa - jest charakterystyczny dla wszystkich
rodzajów ubezpieczenia. W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego
Sąd Apelacyjny odniósł się przede wszystkim do relacji między prawem do zasiłku
chorobowego i tytułem podlegania ubezpieczeniu chorobowemu, nie identyfikując (w
pełni) tytułu ubezpieczenia z zatrudnieniem. Jest to rozumowanie trafne, taki bowiem
związek uwypuklają właśnie przepisy art. 3 ust. 1 oraz art. 6 ust.1 i art. 7 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa w związku z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych. Co więcej, zgodnie z art. 3 ust. 1, tytuł ubezpieczenia cho-
robowego nie jest odpowiednikiem okresu ubezpieczenia równoznacznego z za-
4
trudnieniem, lecz tytułem tym jest zatrudnienie, a ściśle - zatrudnienie, które „rodzi
obowiązek ubezpieczenia chorobowego”.
Zakresy zatrudnienia (ubezpieczenia) nie pokrywają się z tytułem ubezpiecze-
nia i nie każda niezdolność do pracy powstała w czasie pozostawania w stosunku
pracy rodzi prawo do świadczeń. Prawo to nie powstaje w trakcie przypadających w
czasie zatrudnienia takich zdarzeń, jak urlop bezpłatny, urlop wychowawczy, pobyt w
areszcie czy odbywanie kary pozbawienia wolności (por. art. 12 ust. 2 ustawy zasił-
kowej), gdy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia (por. art. 12 ust. 1), a
także w tzw. okresie wyczekiwania (art. 4 ust. 1 ustawy). W tym miejscu dostrzec
należy, że ustawodawca generalnie odstąpił od obowiązującego przed dniem 1
stycznia 1999 r. rozwiązania, według którego świadczenia z ubezpieczenia społecz-
nego przysługiwały tylko w zamian za udział pracowników w wytwarzaniu majątku
narodowego (w trakcie pracy świadczonej przeważnie na rzecz państwowego praco-
dawcy), a pozostawanie w ubezpieczeniu wiązało się ściśle z faktem zatrudnienia,
warunkującym objęcie ubezpieczeniem. W praktyce prawo do świadczeń z tego
systemu nie było uzależnione od opłacenia składek, lecz tylko od wykonywania za-
trudnienia, co aprobował Sąd Najwyższy, uznając za okresy składkowe także okresy
pracy, za które nie została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1978 r., II URN 54/78, nie publikowany,
z dnia 5 listopada 1975 r., II URN 16/75, nie publikowany, z dnia 5 kwietnia 1995 r., II
UR 3/95, OSNAPiUS 1995 nr 17, poz. 222, z dnia 24 marca 1995 r., II URN 7/95,
OSNAPiUS 1995 nr 17, poz. 219 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 maja
1994 r., II UZP 5/94, OSNAPiUS 1994 nr 6, poz. 97).
Transformacja systemu zabezpieczenia społecznego doprowadziła do współ-
istnienia z jednej strony solidarnego zabezpieczenia od ryzyk życiowych, a z drugiej
do samodzielnego kształtowania tego ubezpieczenia przez jednostkę, przy wzajem-
ności składki i świadczeń. W konsekwencji, rację bytu ubezpieczenia stanowią zgro-
madzone fundusze, których redystrybucja podlega ścisłym regułom ustawowym, a
podstawę roszczeń wobec funduszu ubezpieczenia chorobowego stanowi opłacanie
(dobrowolne lub przymusowe) składek na to ubezpieczenie. W obowiązującym obec-
nie systemie przyjęta została definicja okresu ubezpieczenia, czyli okresu realizowa-
nia się stosunku ubezpieczenia, jako okresu opłacania składek na odpowiednie
ubezpieczenie, z czego wypływa wniosek, że stosunek ten - jako tytuł ubezpieczenia
- realizuje się tylko wówczas, gdy osoba będąca podmiotem ubezpieczenia chorobo-
5
wego opłaciła przypadającą od niej składkę. Nie odnosi się to do okresów nieskład-
kowych; istnieją okresy, w których nie ma obowiązku jej opłacania. Nie ma składki
między innymi wówczas, gdy dochodzi do zawieszenia wzajemnych obowiązków
przez pracownika i przez pracodawcę (świadczenia pracy i wynagrodzenia). Okresy
te nie stanowią tytułu ubezpieczenia z tego przede wszystkim powodu, że podczas
ich trwania nie może dojść do spełnienia się ryzyka ubezpieczenia chorobowego,
czyli do utraty zarobku. Za okres ten nie jest zatem pobierana składka na ubezpie-
czenie, w wyniku czego, za przypadający w tym czasie okres choroby zasiłek choro-
bowy nie przysługuje. Przy takim spojrzeniu, zamiana w przepisach regulujących
prawo do zasiłku chorobowego określenia „ustanie zatrudnienia” na „ustanie tytułu
ubezpieczenia” jawi się jako istotna, nadająca temu prawu w art. 7 obowiązującej
ustawy o świadczeniach pieniężnych nową treść. O ile poprzednio (przed dniem 1
stycznia 1999 r.) tytułem prawa do świadczeń było zatrudnienie (art. 4 ustawy z dnia
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, jednolity
tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), do którego odwoływał się art. 6 dawnej
ustawy zasiłkowej, o tyle w ubezpieczeniu chorobowym pracownika tytuł ten uzy-
skuje zatrudnienie rozumiane jako pozostawanie w stosunku pracy, jeżeli w okresie
tym pobierane było wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego.
Oparty na odmiennych przesłankach pogląd Sądu Okręgowego, że skoro pra-
cownik podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu chorobowemu przez cały okres po-
zostawania w stosunku pracy, to cały ten czas stanowi tytuł ubezpieczenia chorobo-
wego, nie jest prawidłowy. Tak też należy ocenić zaprezentowane przez Prokuratora
Prokuratury Krajowej stanowisko odwołujące się do przepisów art. 13 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych i art. 3 ust. 1 ustawy zasiłkowej z dnia 25 czerwca
1999 r., nie można bowiem zgodzić się z poglądem, że tytuł ubezpieczenia chorobo-
wego trwa również wówczas, gdy dochodzi do zawieszenia obowiązku świadczenia
pracy przez pracownika i wzajemnego świadczenia wynagrodzenia przez pracodaw-
cę, a w ostateczności do ustania obowiązku składkowego; w rzeczywistości w tej
sytuacji - zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy - zachodzi przerwa w ubezpieczeniu.
W konsekwencji, za trafne trzeba uznać stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
zatrudnienie w czasie urlopu bezpłatnego, będącego przerwą w realizacji pracowni-
czego obowiązku świadczenia pracy, udzielanego przez pracodawcę w związku ze
szczególnymi potrzebami pracownika, nie stanowi tytułu podlegania obowiązkowemu
ubezpieczeniu chorobowemu. Okresu tego nie wlicza się zresztą do stażu pracy, od
6
którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 174 § 2 KP), a okres choroby przypa-
dającej w czasie urlopu bezpłatnego nie przerywa jego biegu (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 30 sierpnia 1973 r., I PR 408/73, OSNCP 1974 nr 5, poz. 96).
Odmienne potraktowanie tego okresu redukowałoby się do tezy, że tytułem
ubezpieczenia chorobowego jest zatrudnienie, które nie rodzi obowiązku ubezpie-
czenia; tezy sprzecznej z art. 3 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubez-
pieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
W uzupełnieniu należy jednak zaznaczyć, że Sąd Apelacyjny nie ma racji
twierdząc, że ubezpieczony uzyskujący prawo do zasiłku chorobowego w sytuacji,
gdy ustanie zatrudnienia nastąpiło po urlopie bezpłatnym, nabyłby więcej praw niż
przysługiwało mu w trakcie zatrudnienia. Sąd drugiej instancji pomija fakt, że zasiłek
przewidziany w art. 7 ustawy jest świadczeniem o charakterze wyjątkowym, udziela-
nym po ustaniu okresu objętego składką na ubezpieczenie, bez ekwiwalentu w tej
składce, przysługującym z tytułu spełnienia się ryzyka określonego ogólnie jako „nie-
zdolność do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia”. Na tle poprzednio obowiązują-
cego przepisu art. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. Sąd Najwyższy uznał, że cho-
dzi w tym wypadku o ochronę niemożności znalezienia i podjęcia nowego zatrudnie-
nia (por. uchwałę z dnia 10 grudnia 1984 r., III UZP 55/84, OSPiKA 1985 nr 7-8, poz.
154, uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 18 kwietnia 1996 r., II UZP 23/95,
OSNAPiUS 1996 nr 24, poz. 376 oraz uchwałę z dnia 30 sierpnia 2001 r., III ZP
11/01, OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 18).
W konsekwencji powyższych rozważań Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli -
zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa - tytułem ubezpiecze-
nia chorobowego jest zatrudnienie lub inna działalność, która rodzi obowiązek tego
ubezpieczenia, to nie jest nim okres, w którym pracownik korzysta z urlopu bezpłat-
nego.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1
KPC).
========================================