Pełny tekst orzeczenia

98
Uchwała z dnia 25 lipca 2002 r., III CZP 46/02
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krzysztofa Z. przeciwko B. Spółce
Restrukturyzacji Kopalń, spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w B. o
naprawienie szkody, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 25 lipca 2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Katowicach postanowieniem z dnia 17 maja 2002 r.:
"Czy spółka prawa handlowego, o jakiej mowa w art. 13a ustawy z dnia 26
listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania
w warunkach gospodarki rynkowej oraz o szczególnych uprawnieniach i zadaniach
gmin górniczych (Dz.U. Nr 162, poz. 1112, Dz.U. z 2001 r. Nr 5, poz. 41), jest
zobowiązana do pokrywania kosztów postępowania na zasadach określonych art.
97 ust. 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze?"
podjął uchwałę:
Spółka prawa handlowego, o której mowa w art. 13a ustawy z dnia 26
listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do
funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych
uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. Nr 162, poz. 1112 ze zm.),
jest zobowiązana do ponoszenia kosztów postępowania na zasadach
określonych w art. 97 ust. 3 zdanie drugie ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. –
Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 96 ze zm.) tylko wtedy, gdy
jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 6 pkt 6 tej ustawy.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Katowicach – po rozpoznaniu sprawy z powództwa
Krzysztofa Z. przeciwko B. Spółce Restrukturyzacji Kopalń, spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w B. o naprawienie szkody – wyrokiem z dnia 14
lutego 2002 r. oddalił powództwo i nakazał pobrać od pozwanej na rzecz Skarbu
Państwa kwotę 1147,38 zł tytułem zwrotu wydatków wyłożonych tymczasowo przez
Skarb Państwa na pokrycie należności biegłego. Orzeczenie to wydane zostało na
podstawie następujących okoliczności faktycznych. Powód domagał się
zobowiązania pozwanej do poniesienia kosztów usunięcia bliżej opisanych w
pozwie uszkodzeń budynku mieszkalnego, położonego w granicach obszaru
górniczego Kopalni Węgla Kamiennego „G.”, która do 1993 r. miała status
przedsiębiorstwa państwowego, następnie weszła w skład B. Spółki Węglowej S.A.
w B., a od 1996 r. prowadzona była przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością
pod firmą Kopalnia Węgla Kamiennego „G.” z siedzibą w B. W związku z
postawieniem Kopalni Węgla Kamiennego „G.” w stan likwidacji, od 2000 r.
następcą prawnym wymienionej spółki jest pozwana B. Spółka Restrukturyzacji
Kopalń, powołana na podstawie art. 13a ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o
dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach
gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1112 ze zm. – dalej: „ustawa restrukturyzacyjna”). W 1993 r.
Kopalnia Węgla Kamiennego „G.” usunęła uszkodzenia budynku powoda powstałe
wskutek prowadzonych przez nią robot górniczych. Od 1987 r. budynek powoda
pozostawał poza zasięgiem eksploatacji górniczej, a uszkodzenia, jakie ujawniły się
w tym budynku po naprawie wykonanej w 1993 r., spowodowane zostały
przyczynami „pozagórniczymi”. Biorąc pod uwagę przedstawione ustalenia Sąd
Okręgowy oddalił powództwo, uznał jednak za nietrafny zarzut pozwanej dotyczący
braku podstaw do orzeczenia o kosztach procesu na zasadzie art. 97 ust. 3 ustawy
z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 96 ze zm.
– dalej: „Pr.g.g.”), wobec nieuzyskania przez pozwaną koncesji, a tym samym
statusu przedsiębiorcy w rozumieniu art. 6 pkt 6 tej ustawy. Skoro pozwana jest
przedsiębiorstwem górniczym w rozumieniu art. 2 pkt 3 ustawy restrukturyzacyjnej i
stosownie do art. 16 ust. 4 tej ustawy korzysta z dotacji budżetowych,
przeznaczonych m.in. na finansowanie kosztów usuwania szkód wywołanych
reaktywacją starych zrobów, to – zdaniem Sądu Okręgowego – powinna ponosić
koszty postępowania zgodnie z regułą wyrażoną w art. 97 ust. 3 zdanie drugie
Pr.g.g.
W zażaleniu na zawarte w wyroku Sądu Okręgowego postanowienie o
kosztach procesu pozwana domagała się jego zmiany przez odstąpienie od
obciążenia jej kosztami, zarzucając, że nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 6
pkt 6 Pr.g.g. Powstała bowiem w wyniku połączenia spółek prowadzących kopalnie
w likwidacji, posiadane przez te spółki koncesje wygasły wobec postawienia ich w
stan likwidacji, a ona sama nie uzyskała koncesji na prowadzenie działalności
regulowanej przepisami Prawa geologicznego i górniczego.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Sąd Apelacyjny w Katowicach powziął
poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym, przytoczonym na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego konieczne jest w
pierwszej kolejności określenie statusu prawnego spółki, o której mowa w art. 13a
ust. 1 ustawy restrukturyzacyjnej. Z powołanego przepisu wynika, że wyłącznym
przedmiotem działalności takiej spółki może być prowadzenie likwidacji kopalń,
zagospodarowywanie majątku likwidowanych kopalń, zbędnego majątku spółek
węglowych oraz tworzenie nowych miejsc pracy, w szczególności dla pracowników
likwidowanych kopalń. Spółka taka jest przedsiębiorstwem górniczym w rozumieniu
art. 2 pkt 3 ustawy restrukturyzacyjnej, a jej działalność jest finansowana z dotacji z
budżetu państwa, przychodów z likwidacji, pożyczek lub subwencji z Narodowego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a także innych źródeł (por.
art. 16 ust. 1 związku z art. 13a ust. 2 ustawy restrukturyzacyjnej, a także, wydane
na podstawie art. 16 ust. 4 tej ustawy, rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia
17 maja 2001 r. w sprawie dotacji budżetu państwa przeznaczonej na finansowanie
likwidacji kopalń, zabezpieczenia kopalń sąsiednich przed zagrożeniami wodnymi
oraz usuwania szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego, powstałych w
wyniku reaktywacji starych zrobów, Dz.U. Nr 52, poz. 547). Spółka ta, jeżeli
przedmiotem jej działalności jest prowadzenie likwidacji zakładów górniczych,
przejmuje prawa i obowiązki dotychczasowych przedsiębiorców, wynikające z
decyzji administracyjnych wydanych na podstawie przepisów Prawa geologicznego
i górniczego (por. art. 13 ust. 5 ustawy restrukturyzacyjnej). Do decyzji takich należy
m.in. koncesja, wobec czego możliwe jest nabycie przez spółkę, o której mowa w
art. 13a ust. 1 ustawy restrukturyzacyjnej, koncesji w trybie przewidzianym w art. 13
ust. 5 tej ustawy. Wchodziłoby to w rachubę, gdyby koncesję posiadał
przedsiębiorca, którego zakład górniczy likwiduje taka spółka, a organ koncesyjny
nie wydałby decyzji stwierdzającej wygaśnięcie koncesji (por. art. 28 ust. 1 i 2
Pr.g.g.). Możliwe jest też uzyskanie koncesji przez samą spółkę, o której mowa w
art. 13a ust. 1 ustawy restrukturyzacyjnej. O tym, czy spółka taka posiada koncesję,
a w związku z tym, czy jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g.,
decydują zatem konkretne okoliczności danego wypadku.
W sytuacji gdy spółka, o której mowa w art. 13a ust. 1 ustawy
restrukturyzacyjnej, nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g., wyłania
się problem, czy spółka ta jest zobowiązana do ponoszenia kosztów postępowania
na zasadach określonych w art. 97 ust. 3 zd. drugie Pr.g.g. Rozstrzygnięcie tego
zagadnienia trzeba poprzedzić wyjaśnieniem znaczenia przepisu art. 97 ust. 3
Pr.g.g., zgodnie z którym w sprawach o naprawienie szkód uregulowanych
przepisami działu V Prawa geologicznego i górniczego powód nie ma obowiązku
uiszczenia kosztów sądowych; postępowanie toczy się na koszt przedsiębiorcy,
chyba że roszczenie okaże się oczywiście bezzasadne. Przytoczony przepis ma
charakter normy szczególnej, ponieważ wprowadza odstępstwo od ogólnych reguł,
wynikających z art. 5 ust. 1 oraz art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz.
88), i modyfikuje przewidzianą w art. 98 § 1 k.p.c. zasadę rozstrzygania o kosztach,
a mianowicie zasadę odpowiedzialności za wynik procesu. W sprawach
wymienionych w art. 97 ust. 3 Pr.g.g. koszty postępowania, których powód nie miał
obowiązku uiścić, zostały nałożone na przedsiębiorcę, z wyjątkiem wypadku
oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia. Pozwany przedsiębiorca nie
może zatem skutecznie żądać od powoda zwrotu poniesionych kosztów procesu
nawet wówczas, gdy powód jest stroną przegrywającą sprawę, chyba że zachodzi
wyjątek w postaci oczywistej bezzasadności roszczenia.
Dyrektywy wykładni językowej przemawiają za stosowaniem do orzekania o
kosztach postępowania zasady wyrażonej w przepisie art. 97 ust. 3 zdanie drugie
Pr.g.g. jedynie w sprawach, w których stroną jest przedsiębiorca w rozumieniu art. 6
pkt 6 Pr.g.g. Przepis art. 97 ust. 3 zdanie drugie Pr.g.g. stanowi bowiem wyraźnie,
że postępowanie toczy się na koszt „przedsiębiorcy”, a definicję legalną tego
pojęcia ustawodawca wprowadził w art. 6 pkt 6 Pr.g.g., stanowiącym, że
przedsiębiorcą jest podmiot posiadający koncesję na prowadzenie działalności
regulowanej ustawą.
Do takiego samego wniosku prowadzi wzgląd na wyjątkowy charakter regulacji
zawartej w art. 97 ust. 3 zdanie drugie Pr.g.g., która zgodnie z regułą exteptiones
non sunt extentendae nie powinna być poddawana wykładni rozszerzającej.
Wniosek taki jest tym bardziej uzasadniony, że chodzi tu – przy rozszerzającej
wykładni art. 97 ust. 3 zdanie drugie Pr.g.g. – o nałożenie na podmiot, nie objęty
wyraźnym brzmieniem powołanego przepisu, obowiązku polegającego na
powinności ponoszenia kosztów postępowania.
Dodatkowe argumenty przemawiające na rzecz takiego stanowiska można też
wyprowadzić z analizy innych przepisów Prawa geologicznego i górniczego, z
których wynika, że jeżeli ustawodawca zamierzał odnieść do innych podmiotów
pewne regulacje dotyczące przedsiębiorców w rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g., dawał
temu expressis verbis wyraz w odpowiednich przepisach. Jako przykład może tu
posłużyć art. 29 ust. 4 Pr.g.g., zgodnie z którym w razie stwierdzenia wygaśnięcia
koncesji przez organ koncesyjny oraz nałożenia na dotychczasowego
przedsiębiorcę wynikających z koncesji obowiązków dotyczących ochrony
środowiska czy obowiązków związanych z likwidacją zakładu górniczego, do
podmiotu obciążonego takimi obowiązkami „stosuje się odpowiednio przepisy
ustawy dotyczące przedsiębiorcy.” Kolejnym przykładem jest art. 39 ust. 1 Pr.g.g.,
według którego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, przepisy dotyczące
przedsiębiorcy stosuje się odpowiednio do podmiotów wykonujących prace
geologiczne, które nie wymagają koncesji. Powołane przepisy wskazują na to, że
ustawodawca – posługując się w ustawie pojęciem przedsiębiorcy – miał na
względzie znaczenie tego pojęcia zdefiniowane w art. 6 pkt 6 Pr.g.g., wobec czego
rozszerzająca wykładnia pojęcia przedsiębiorcy jest niedopuszczalna.
U podstaw regulacji zawartych w art. 97 ust. 3 Pr.g.g. (a wcześniej – pod
rządem dekretu z dnia 6 maja 1953 r. – Prawo górnicze, jedn. tekst: Dz.U. z 1978 r.
Nr 4, poz. 12 ze zm. – w § 53 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 czerwca
1978 r. w sprawie komisji do spraw szkód górniczych, Dz.U. Nr 15, poz. 67 ze zm.)
legła niewątpliwie potrzeba ochrony poszkodowanego, który – ze względu na
wartość przedmiotu sporu – najczęściej nie byłby w stanie ponieść kosztów
sądowych. Odpowiedzialność za szkody uregulowane przepisami działu V Prawa
geologicznego i górniczego ponosić może także – jak trafnie zauważył Sąd
Apelacyjny – podmiot nie będący przedsiębiorcą w rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g.
Wynika to wyraźnie z treści art. 96 Pr.g.g., zgodnie z którym roszczenie o
naprawienie szkody może być – w razie braku przedsiębiorcy odpowiedzialnego za
szkodę albo jego następcy prawnego – skierowane przeciwko Skarbowi Państwa.
Następcą prawnym przedsiębiorcy odpowiedzialnego za szkodę może być również
podmiot nie posiadający statusu przedsiębiorcy w rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g.
Podmiotem odpowiedzialnym za szkodę może być wreszcie spółka, o której mowa
w art. 13a ust. 1 ustawy restrukturyzacyjnej, nie będąca przedsiębiorcą w
rozumieniu art. 6 pkt 6 Pr.g.g. Skoro roszczenie o naprawienie szkody przysługuje
również przeciwko podmiotom nie będącym przedsiębiorcami w rozumieniu art. 6
pkt 6 Pr.g.g., to ograniczenie zakresu zastosowania przepisu art. 97 ust. 3 zdanie
drugie Pr.g.g. jedynie do spraw, w których stroną pozwaną jest przedsiębiorca,
może nasuwać wątpliwości co do celowości takiej regulacji.
Wyniki wykładni językowej i systemowej są jednak jednoznaczne i nie
pozwalają na rozszerzającą interpretację przepisu art. 97 ust. 3 zdanie drugie
Pr.g.g. Ewentualne próby odwoływania się do dyrektyw funkcjonalnych,
podejmowane przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia
prawnego, prowadziłyby do konieczności wyjścia poza tekst uchwalonego przez
ustawodawcę przepisu. Dokonywana przez sąd wykładnia przepisów prawa,
będąca elementem ich stosowania, nie może natomiast przeradzać się w tworzenie
pożądanego czy społecznie oczekiwanego stanu prawnego (por. np. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2001 r., III CZP 29/01, OSNC 2001,
nr 12, poz. 171).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397
§ 2 k.p.c. rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.