Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 maja 2003 r.
I PK 237/02
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz (przewodniczący), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 maja 2003 r. sprawy z
powództwa Doroty C. i Urszuli G. przeciwko 1) Zakładowi Usługowo-Handlowemu
„A.” - Adama W. w K., 2) „S.” SA Oddziałowi Zakładów Mięsnych w K., 3) „I.” SA w
W. o ustalenie, na skutek kasacji strony pozwanej „I.” SA w W. od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu Ośrodka Zamiej-
scowego w Koninie z dnia 9 października 2001 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu Ośrodek
Zamiejscowy w Koninie wyrokiem z dnia 9 października 2001 r. oddalił apelację poz-
wanego „I.” SA w W. od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Kole z dnia 13
czerwca 2001 r. ustalającego, że jest on zobowiązany do zatrudnienia na podstawie
umów na czas nieokreślony powódek: Doroty C. i Urszuli G., poprzednio zatrudnio-
nych przez pozwanego „S. SA Oddział Zakładów Mięsnych w K., oraz oddalającego
powództwa przeciwko temu pozwanemu, a także wobec pozwanego Zakładu Usłu-
gowo-Handlowego „A.” Adama W. w K.
W sprawie tej ustalono, że powódki były zatrudnione w Okręgowym Przedsię-
biorstwie Przemysłu Mięsnego w K., ostatnio na podstawie umów na czas nieokre-
ślony. Powódki pracowały w stołówce, Dorota C. od 4 lipca 1994 r. jako pomoc ku-
chenna, a Urszula G. od 1 września 1978 r. jako młodszy kucharz. W dniu 24
czerwca 1999 r. pracodawca powódek - Zakłady Mięsne w K. - zawarły z pozwanym
swoim byłym pracownikiem Adamem W., prowadzącym działalność gospodarczą
pod nazwą Zakład Usługowo-Handlowy „A.” w K., umowę o świadczenie usług ga-
stronomicznych od dnia 1 lipca 1999 r., z możliwością jej rozwiązania po upływie
2
jednego roku za 6 miesięcznym okresem wypowiedzenia. Strony tej umowy uzgod-
niły, że świadczenie tych usług odbywać się będzie w pomieszczeniach i przy wyko-
rzystaniu maszyn i urządzeń zleceniodawcy, udostępnionych na podstawie protokołu
zdawczo-odbiorczego. Ponadto pozwany Adam W. zobowiązał się do zatrudnienia z
dniem 1 lipca 1999 r. 19 pracowników według imiennego wykazu, stanowiącego za-
łącznik do zawartej umowy. Pismem z dnia 26 maja 1999 r. powódki zostały zawia-
domione o ich przejęciu w trybie art. 231
§ 3 k.p. przez nowego pracodawcę, a także
były pouczone o możliwości rozwiązania umowy o pracę, z czego nie skorzystały.
W dniu 22 lutego 2000 r. strona pozwana „S.” SA Oddział Zakłady Mięsne w
K. wypowiedziała pozwanemu Adamowi W. umowę o świadczenie usług ze skutkiem
na 31 sierpnia 2000 r., równocześnie ogłaszając przetarg na świadczenie usług w
zakresie sprzątania, prania i prowadzenia stołówki. Pozwany Adam W. brał udział w
tym przetargu, który po dodatkowych rokowaniach doprowadził do wyboru oferty „I.”
SA w W. W dniu 21 sierpnia 2000 r. „S.” SA zawarła z pozwanym „I.” SA umowę, któ-
rej przedmiotem było świadczenie usług w zakresie przygotowywania posiłków profi-
laktycznych, ciepłych i zimnych napojów oraz obiadów przy wykorzystaniu wynaję-
tych pomieszczeń i wydzierżawionego sprzętu od zleceniodawcy. W umowie tej nie
zawarto ustaleń dotyczących zatrudnionych pracowników.
Na podstawie takich ustaleń Sądy meriti przyjęły, iż także zawarcie tej ostat-
niej umowy o świadczenie usług gastronomicznych świadczyło o przejściu części za-
kładu pracy na nowego pracodawcę w rozumieniu art. 231
§ 1 k.p., niezależnie od
tego czy przedmiotem negocjacji przetargowych i samej umowy było przejęcie za-
trudnionych tam pracowników. Sąd drugiej instancji wskazał na szerokie rozumienie
w judykaturze Sądu Najwyższego pojęcia przejęcia zakładu pracy, które może na-
stąpić na skutek różnorodnych zdarzeń i czynności prawnych, w tym w drodze za-
warcia lub rozwiązania umowy dzierżawy, jeżeli towarzyszy temu przejęcie przez
inny podmiot składników majątkowych i zadań realizowanych w przejętej części za-
kładu pracy. Ten kto faktycznie przejmuje zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym
staje się pracodawcą zatrudnionych w nim pracowników, a umowa cywilnoprawna
nie może wyłączać stosowania art. 231
k.p. Skoro zatem pozwana „I.” SA w W.
przejęła składniki majątkowe i zadania tej części zakładu pracy pozwanej „S.” SA
świadczącej usługi gastronomiczne, w której pracowały powódki, to doszło do prze-
jęcia w trybie art. 231
k.p. Dlatego pozwana „I.” SA stała się automatycznie praco-
dawcą powódek, bez względu na to czy w nowym miejscu pracy były zawierane
3
nowe umowy o pracę. Takiej oceny nie mogło podważyć powoływanie się przez
apelującą „I.” SA na naruszenie art. 3531
k.c. oraz art. 22 § 11
k.p. lub art. 11 k.p., al-
bowiem przepis art. 231
§ 1 k.p. w sposób szczególny normuje sytuację prawną pra-
cowników zatrudnionych w przejmowanej części zakładu pracy. W takich okoliczno-
ściach sprawy powódki miały interes prawny w dochodzeniu ustalenia, jaki podmiot
jest ich pracodawcą, zważywszy że w związku z nabyciem uprawnień rentowych
chciały rozwiązać umowy o pracę i utrzymać świadectwa pracy oraz uzyskać należne
im od pracodawcy świadczenia pieniężne. Odnosząc się do apelacyjnego zarzutu,
jakoby powódki zawarły w dniu 1 września 2000 r. umowy o pracę z „I.S.” Spółką z
o.o., Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, iż w postępowaniu pierwszoinstancyjnym ta oko-
liczność nie była podnoszona przez żadną ze stron, a przeto nie była przedmiotem
rozważań Sądu pierwszej instancji, który ustalił, iż z dniem 1 września 2000 r. po-
wódki nie świadczyły pracy, ale przebywały na długotrwałych zwolnieniach lekar-
skich: Dorota C. do 4 października 2000 r., a Urszula G. do 25 września 2000 r. Na-
stępnie powódki uzyskały uprawnienia rentowe z tytułu niezdolności do pracy.
W kasacji pełnomocnik pozwanej „I.” SA w W. podniósł następujące zarzuty:
1) błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 231
k.p. przez przyjęcie, że
przejęła ona powódki od pracodawcy, z którymi nie łączyła ich „żadna czynność
prawna i od którego nie nastąpiło przejęcie choćby części zakładu pracy”; 2) nieza-
stosowania art. 3531
k.c.; 3) naruszenia art. 11 i 22 § 11
k.p. wynikającego z nie-
uwzględnienia faktów, iż powódki zawarły umowy o pracę i świadczyły pracę na
rzecz „I.S.” Sp. z o.o.; 4) dowolnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowe-
go, a w szczególności pominięcie umowy „podwykonawstwa” łączącej pozwaną „I.”
SA „ze stroną pozwaną ad. 4”; 5) naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. oraz art. 4771
k.p.c.
wynikających z braku orzeczenia sądu pierwszej instancji „co do strony pozwanej ad.
4”, co do której istniały dowody przemawiające za uznaniem jej za pracodawcę po-
wódek; 6) naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. przez nierozpatrzenie wszystkich zarzutów
apelacji.
Na tych podstawach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
w całości i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji,
ewentualnie wnosząc „o uchylenie w części dotyczącej pozwanej ad. 1 wyroku Sądu
I instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu sądowi lub równo-
rzędnemu”. Zdaniem skarżącej w sprawie występujące istotne zagadnienie prawne
dotyczące możliwości stosowania art. 231
k.p. do zawartej przez „I.” SA umowy o
4
świadczenie usług i umowy dzierżawy z „S.” SA, gdy w dacie jej zawarcia „S.” SA nie
była pracodawcą powódek, a był nim „pozwany ad 3”, z którym pozwanej „I.” SA nie
łączył żaden stosunek prawny. Potrzeba wykładni art. 231
k.p. wynika także z
uwzględnienia apelacji pozwanej „I.” SA w innej sprawie z powództwa innych pra-
cowników na tle identycznego stanu faktycznego i prawnego dotyczącego tych sa-
mych stron pozwanych, w której ten sam Sąd drugiej instancji uwzględnił „identycz-
ną” apelację „I.” SA.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie należało podkreślić, iż pełnomocnik skarżącej bezzasadnie określił
występowanie w sprawie „I.S.” Spółkę z o.o. w W. jako czwartej z pozwanych stron,
tymczasem wyroki Sądów meriti nie zapadły w sprawie z udziałem takiego pozwane-
go. Wprawdzie Sąd pierwszej instancji sygnalizował w swoich ustaleniach, iż „I.S.”
Spółka z o.o. „jest podwykonawcą umów o świadczenie usług zawartych między „I.”
SA i „S.” SA Oddział Zakłady Mięsne w K. w dniu 21.08.2000 r.”, jednak nie wezwał
„I.S.” Spółki z o.o. do wzięcia udziału w sprawie w charakterze strony pozwanej, wy-
dając wyrok przeciwko trzem stronom pozwanym. W tym zakresie Sąd drugiej in-
stancji uznał, iż Sąd pierwszej instancji „nie wziął pod uwagę umów o pracę zawar-
tych pomiędzy powódkami a „I.S.” Sp. z oo.” w dniu 1 września 2000 r., które nie
miały miejsca, gdyż „ w tym czasie powódki przebywały na trwającym od dłuższego
czasu zwolnieniu lekarskim” i pomiędzy tymi stronami nie mogło dojść do nawiązania
stosunków pracy. Dodatkowo warto wskazać, iż w postępowaniu apelacyjnym nie są
dopuszczalne podmiotowe przekształcenia powództwa, gdyż z art. 391 § 1 k.p.c. wy-
nika wprost, iż postępowaniu tym nie stosuje się przepisów art. 194-196 i 198 k.p.c.
Oznaczało to, że wyrok Sądu drugiej instancji nie zapadł przeciwko „I.S.” Spółce z
o.o., którą skarżący bezpodstawnie określił w kasacji jako czwartą stronę pozwaną.
Oczywiście bezzasadne było zatem określenie w postępowaniu kasacyjnym „I.S.”
Spółki z o.o. jako czwartej strony pozwanej ( art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 39319
k.p.c.), a także pozostałe twierdzenia kasacji dotyczące nieuwzględnienia sygnalizo-
wanej „umowy podwykonawstwa”, czy rzekomego zawarcia i świadczenia pracy
przez powódki na rzecz „I.S.” Spółki z o.o.
Jeżeli zatem Sąd Najwyższy wyraża stanowisko w tej kwestii, to tylko dla pod-
kreślenia, iż nawet gdyby „I.S.” Spółka z o.o. została w nieprzerwanym ciągu zdarzeń
5
„podwykonawcą” umowy o świadczenie usług sanitarnych i gastronomicznych za-
wartej pomiędzy pozwanymi „S.” SA i „I.” SA, to ten ostatni jako sukcesor prawny
przejętej części zakładu pracy „S.” SA i tak ponosiłby solidarną odpowiedzialność z
„I.S.” Spółką z o.o. (art. 231
§ 2 k.p.) za zobowiązania wynikające ze stosunków
pracy pracowników „przejmowanych” w ramach tego rodzaju sekwencji podmioto-
wych przekształceń po stronie pracodawcy.
Całkowicie bezpodstawne i bezzasadne jest utrzymywanie przez skarżącą „I.”
SA jakoby nie przejęła od pozwanego „S.” SA pracowników zatrudnionych przy wy-
konywaniu usług gastronomicznych z tego powodu, że w dacie zawarcia pomiędzy
tymi podmiotami umowy cywilnoprawnej (21 sierpnia 2000 r.), pracownicy ci byli za-
trudnieni przez pozwanego Adama W., który świadczył te usługi na rzecz „S.” SA do
31 sierpnia 2000 r. Umowa cywilnoprawna o świadczenie usług gastronomicznych
zawarta przez „I.” SA z „S.” SA w dniu 21 sierpnia 2000 r., dotycząca wprost wynaję-
cia od „S.” SA pomieszczeń i wydzierżawienia sprzętu do wykonywania usług ga-
stronomicznych, była skuteczna dopiero po dniu zakończenia świadczenia tych sa-
mych usług przez pozwanego Adama W. (31 sierpnia 2000 r.). Taka sekwencja zda-
rzeń polegała zatem na powrocie do „S.” SA z dniem 1 września 2000 r. zakładu
pracy prowadzonego przez pozwanego Adama W., a następnie przekazaniu w tym
samym dniu tej części zakładu pracy pozwanej „I.” SA, w wykonaniu podpisanej w
dniu 21 sierpnia 2000 r. umowy cywilnoprawnej o świadczenie usług gastronomicz-
nych od dnia 1 września 2000 r. Taki ciąg zdarzeń prawnych w sposób jednoznaczny
sytuował się w ramach podmiotowych przekształceń po stronie pracodawcy, które
reguluje art. 231
k.p.
Na potwierdzenie odmiennego rozumienia przedstawionych okoliczności,
skarżąca „I.” SA bezzasadnie przypisuje Sądowi Najwyższemu pogląd, którego w
istocie rzeczy najwyższa instancja sądowa nie wypowiedziała, jakoby rozwiązanie
umowy dzierżawy nie prowadziło do powrotnego przejęcia zakładu pracy przez wy-
dzierżawiającego. Wprawdzie w przywołanej przez skarżącą tezie drugiej wyroku z
dnia 14 października 1997 r., I PKN 299/97, (OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 536), Sąd
Najwyższy uznał, iż przejęcie na podstawie umowy dzierżawy zakładu pracy stano-
wiącego wyodrębnioną, budżetową jednostkę organizacyjną lecznictwa uzdrowisko-
wego w celu jego prowadzenia przez przedsiębiorstwo handlowo-usługowe nie po-
woduje, w razie rozwiązania umowy dzierżawy i zwrotu jej przedmiotu właścicielowi,
przejścia pracowników zatrudnionych w tymże przedsiębiorstwie do jednostki lecz-
6
nictwa uzdrowiskowego, jeżeli jednostka ta przez czas trwania dzierżawy zachowy-
wała swoją odrębność organizacyjną i finansową, podobnie jak przedsiębiorstwo,
które na czas trwania umowy dzierżawy przejęło tę jednostkę, tyle że takie stanowi-
sko Sądu Najwyższego doprecyzowała kolejna trzecia teza tego wyroku w brzmieniu:
„dla oceny czy nastąpiło przejście pracownika do nowego pracodawcy wskutek
przejęcia części zakładu pracy, decydujące znaczenie ma powiązanie pracownika z
konkretną jednostką organizacyjną, w której jest zatrudniony”. Wszystko to łącznie
było adekwatne w tamtej sprawie do powódki, która została zatrudniona już w czasie
trwania umowy dzierżawy przez dyrektora całego Przedsiębiorstwa, jako jego za-
stępca i jednocześnie pełnomocnik, ale nie otrzymała przydziału do pracy w przejętej
części zakładu pracy (sanatorium). Przedsiębiorstwo to po rozwiązaniu umowy dzier-
żawy i zwrocie jej przedmiotu (sanatorium) właścicielowi, nie zakończyło swojej
działalności, pozostając nadal odrębną jednostką prowadzącą swój oddział. Na grun-
cie takich okoliczności Sąd Najwyższy wywiódł, iż po zwrocie przedmiotu dzierżawy
(sanatorium) - powódka, która nie była zatrudniona w sanatorium, zachowała status
pracownika Oddziału tego Przedsiębiorstwa i tylko z tej przyczyny nie została „po-
wrotnie” przejęta przez wydzierżawiającego w trybie art. 231
k.p.
W rozpoznawanej sprawie stan faktyczny był odmienny. Powódki zawsze pra-
cowały w części zakładu pracy świadczącej usługi gastronomiczne, przeto przejmo-
wanie przez kolejnych pracodawców tej części zakładu pracy, z którą łączyło się za-
potrzebowanie na pracę powódek związaną z wykonywaniem takich usług, wywoły-
wało wobec nich skutki prawne określone w art. 231
k.p., bez względu na to, czy
umowy cywilnoprawne dotyczące świadczenia tych usług przewidywały przejmowa-
nie pracowników w trybie art. 231
k.p. Takie rozumienie automatyzmu prawnego od-
działywania zawartych w tym przepisie pracowniczych gwarancji normatywnych jest
jednolicie ugruntowane w judykaturze Sądu Najwyższego, którą licznie przywołały
Sądy meriti w uzasadnieniach swoich orzeczeń, a przeto nie ma potrzeby kolejnego
jej przytaczania. Takie też stanowisko prezentowała skarżąca Spółka wobec pra-
cowników zatrudnianych przez pozwanego Adama W. w okresie prowadzenia per-
traktacji zmierzających do wygrania przetargu i przejęcia po nim tych usług.
W takich okolicznościach niniejszej sprawy Sąd Najwyższy jednie wyraźnie
podkreśla, iż praktyki pracodawców modyfikujące automatyzm pracowniczych gwa-
rancji zatrudnienia (art. 231
k.p.), polegające na zmuszaniu pracowników, przejmo-
wanych w trybie art. 231
k.p., do zawierania umów o pracę na okresy próbne z po-
7
wołaniem się na zasadę autonomii woli stron (art. 3531
k.c.), są bezprawne. Inaczej
rzecz ujmując oznacza to, że bezwzględnie obowiązująca natura norm prawnych
wynikających z art. 231
k.p. wyłącza modyfikowanie treści stosunków pracy w trybie
art. 3531
k.c., chyba że co innego wynika z wyraźnej woli obu stron stosunku pracy i
nie zmierza do obejścia standardów ochrony pracownika określonych w art. 231
k.p.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312
k.p.c.
========================================