Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 października 2003 r.
I PK 453/02
Nie dochodzi do ustanowienia zakazu działalności konkurencyjnej po
ustaniu stosunku pracy w razie pominięcia w umowie postanowienia
określającego czas trwania tego zakazu.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Andrzej Kijowski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 2 października 2003 r.
sprawy z powództwa Jerzego G. przeciwko Przedsiębiorstwu Chemicznemu „O.”
Spółce z o.o. w L. o odszkodowanie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 18
czerwca 2002 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie do ponownego rozpoznania, po-
zostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 12 marca 2002 r. zasądził od pozwanego Przedsiębiorstwa Chemicznego „O.”
Spółki z o.o. w L. na rzecz powoda Jerzego G. 18.816 zł z odsetkami, a w pozostałej
części oddalił powództwo.
Sąd ten ustalił, że 1 lipca 1998 r. została zawarta umowa o pracę między
Przedsiębiorstwem Chemicznym „O.” Spółką z o.o. w L., reprezentowaną przez
Marka S. i Krystynę K., upoważnionych do zawarcia tej umowy, a Jerzym G. Umowa
została zawarta na czas określony czterech lat, poczynając od 1 lipca 1998 r. Na
mocy tej umowy Jerzy G. został zatrudniony na stanowisku prezesa zarządu pełnią-
cego jednocześnie obowiązki dyrektora. Wynagrodzenie zasadnicze określono na
2.050 zł. W § 9 zamieszczony został zakaz zajmowania się interesami konkurencyj-
2
nymi w okresie do roku od dnia odwołania w trakcie kadencji lub zakończenia kaden-
cji w razie niepowołania na następną kadencję, przy czym w czasie trwania ograni-
czenia Spółka zobowiązała się wypłacać Jerzemu G. comiesięczne odszkodowanie
w wysokości równej 50% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia uzyskanego
przez pracownika w ostatnim roku pełnienia funkcji. Do zawarcia tej umowy w imieniu
pracodawcy upoważnieni zostali: kierowniczka kadr Krystyna K. i kierownik działu
produkcji Marek S. Upoważnienie wynikało z uchwały [...] Walnego Zgromadzenia
Wspólników P.Ch. „O.” Sp. z o.o. z 15 maja 1998 r. W tej uchwale postanowiono, że
Jerzy G. zostanie prezesem zarządu Spółki, a jego wynagrodzenie zasadnicze usta-
lono na 2.050 zł. Treść umowy zaprojektowała Krystyna K., następnie przestawiła ją
do akceptacji Markowi S. i radcy prawnemu. Radca prawny nie zakwestionował pro-
jektu umowy. Umowę przedstawiono do podpisu Jerzemu G., a w imieniu Spółki
podpisali ją Krystyna K. i Marek S. Pracodawca wypowiedział umowę o pracę 21
grudnia 2000 r. ze skutkiem na 31 marca 2001 r. Po ustaniu stosunku pracy nie wy-
płacano powodowi comiesięcznego odszkodowania wynikającego z § 9 umowy, w
związku z czym dwukrotnie (12 marca i 10 maja 2001 r.) zwracał się o to pisemnie do
zarządu. W odpowiedzi z 3 kwietnia 2001 r. prezes i wiceprezes Spółki odmówili wy-
płaty odszkodowania, informując powoda, że nie jest związany zakazem konkurencji,
gdyż postanowienia umowy o pracę dotyczące powstrzymania się od zajmowania się
interesami konkurencyjnymi, zawarte w § 9 i 10 umowy nie są skuteczne i nie wiążą
Spółki. Po rozwiązaniu stosunku pracy z pozwanym Przedsiębiorstwem Jerzy G. był
bezrobotny do 18 października 2001 r., kiedy to podjął pracę na stanowisku kierow-
nika magazynu zbożowego w spółce „G.” zajmującej się głównie handlem zbożem.
W ocenie Sądu Rejonowego, osoby umocowane do zawarcia w imieniu pozwanej
Spółki umowy o pracę z powodem działały w granicach umocowania, a zamieszcze-
nie klauzuli konkurencyjnej nie wymagało żadnego dodatkowego umocowania. W
czasie pozostawania powoda w zatrudnieniu strona pozwana nie kwestionowała
umowy sporządzonej przez pełnomocników, uczyniła to dopiero wówczas, gdy po-
wód zażądał wywiązania się z umowy przez zapłatę odszkodowania. Powód po
ustaniu stosunku pracy przestrzegał zakazu konkurencji i miał prawo oczekiwać wy-
wiązania się przez pozwanego z zaciągniętego wobec niego zobowiązania. Prze-
świadczenie powoda, że obowiązuje go zakaz konkurencji mogło mieć wpływ na po-
szukiwanie przezeń pracy w okresie wypowiedzenia, a tym samym na zmniejszenie
szans na znalezienie nowego zatrudnienia. Zamieszczenie klauzuli konkurencyjnej w
3
umowie o pracę, a nie w odrębnej umowie, nie przesądza o jej nieważności. Wyso-
kość i sposób zapłaty odszkodowania zostały uregulowane, a zakres zakazu konku-
rencji wynika z przepisów powszechnie obowiązujących. Sąd Rejonowy oddalił po-
wództwo tylko w zakresie odsetek za okres od grudnia 2000 r. do dnia wyroku.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, po rozpo-
znaniu apelacji pozwanego, wyrokiem z dnia 18 czerwca 2002 r. zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że zasądzoną kwotę 18.816 zł obniżył do kwoty 12.547,68 zł, a
w pozostałej części oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji podzielił pogląd Sądu Rejonowego co do tego, że pełno-
mocnicy ustanowieni uchwałą nr 36/98 walnego zgromadzenia, zawierając umowę z
powodem, nie przekroczyli granic umocowania. Wspólnicy zostali ustanowieni do
dokonania określonej czynności prawnej, a w pełnomocnictwie nie zostały zawarte
żadne zastrzeżenia. W umowie zostały zamieszczone również inne postanowienia,
takie jak ubezpieczenie powoda, zobowiązanie pracodawcy do pokrywania kosztów
doskonalenia zawodowego pracownika, uprawnienie do dysponowania samochodem
służbowym i funduszem reprezentacyjnym oraz przyznanie maksymalnego limitu
kilometrów w jazdach lokalnych przy użyciu samochodu prywatnego do celów służ-
bowych. Powód przyjął na siebie obowiązek powstrzymywania się od zajmowania się
interesami konkurencyjnymi w okresie obowiązywania umowy i w okresie do roku od
dnia odwołania w okresie kadencji lub zakończenia kadencji w razie niepowołania na
następną kadencję. Warunki te były przez strony realizowane. Zdaniem Sądu Okrę-
gowego, umowa zawarta przez strony ma mankamenty, jednakże „w całej rozciągło-
ści była prawnie skuteczna i w konsekwencji mogła stanowić podstawę dochodzenia
spornego roszczenia.” W ocenie Sądu, w umowie stron zostały dopełnione wszystkie
wymogi określone w art. 1011
§ 1 k.p. oraz 1012
§ 1 i § 3 k.p. Wskazano „interesy
konkurencyjne”, których dotyczył zakaz w czasie trwania zatrudnienia i po jego usta-
niu oraz wysokość przysługującego odszkodowania. Sąd Rejonowy, w opinii Sądu
drugiej instancji, nie dokonał jednakże wnikliwej analizy § 9 umowy w związku z jej §
7. Istotny jest bowiem zarówno moment odwołania powoda z funkcji prezesa zarządu
(30 listopada 2000 r.), jak również data ustania stosunku pracy (31 marca 2001 r.). W
okresie między 30 listopada 2000 r. a 31 marca 2001 r. powód był związany klauzulą
zakazu konkurencji z § 7 umowy i za ten okres, za który otrzymywał wynagrodzenie,
nie był uprawniony do odszkodowania. Odszkodowanie przysługiwało więc powo-
dowi za okres 8 miesięcy a nie 12 miesięcy, jak przyjął Sąd Rejonowy, gdyż tak na-
4
leży rozumieć sformułowanie o przysługiwaniu odszkodowania za okres „do roku od
dnia odwołania w trakcie kadencji”. Z tego względu został zmieniony wyrok Sądu
pierwszej instancji.
Strona pozwana wniosła kasację od tego wyroku, zaskarżając go w całości,
podnosząc zarzuty naruszenia art.1012
§ 1 zdanie drugie k.p. przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, iż umowa o zakazie konkurencji obowiązująca po ustaniu
stosunku pracy stanowi część tego stosunku, gdyż jej zawarcie wywołuje takie same
skutki jak wpisanie do treści umowy o pracę postanowień o ubezpieczeniu powoda,
zobowiązaniu pracodawcy do pokrywania kosztów doskonalenia zawodowego pra-
cownika, uprawnieniu pracownika do dysponowania samochodem służbowym oraz
funduszem reprezentacyjnym, przyznaniu maksymalnego limitu kilometrów w jaz-
dach lokalnych przy użyciu samochodu prywatnego do celów służbowych, art. 98 k.c.
w związku z art. 203 k.h. oraz art. 58 § 1 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu założenia, że udzielone przez zgromadzenie wspólników pełnomocnictwo
do zawarcia umów o pracę z członkami zarządu (określone przez Sądy obu instancji
jako „rodzajowe, dotyczące określonej czynności”) obejmuje również swoim zakre-
sem zawieranie umów o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, a w konse-
kwencji, że na jego podstawie można zaciągnąć na rachunek mocodawcy zobowią-
zanie, które wywołuje jakiekolwiek skutki prawne, inne niż skutki prawne wynikające
ze stosunku pracy, a także art. 103 § 1 k.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. przez przyję-
cie, że umowa o zakazie konkurencji zawarta przez pełnomocników z przekrocze-
niem zakresu umocowania, której potwierdzenia pozwany odmówił, jest ważna.
Wskazując na te podstawy, pozwany domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i
oddalenia powództwa w całości z zasądzeniem kosztów postępowania, ewentualnie
uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy do ponownego roz-
poznania Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie
wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania. W uzasadnieniu kasacji akcentowa-
no, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, aczkolwiek wynika z
uprzedniego zatrudnienia, nie jest „częścią tego stosunku”. W związku z tym „wpisa-
nie” do umowy o pracę klauzuli konkurencyjnej nie wywołuje takich samych skutków
jak „wpisanie” innych elementów wymienionych w zarzutach kasacji, które są zwią-
zane ze stosunkiem pracy i nie przekraczają jego ram czasowych. Oznacza to, że w
zakresie tych postanowień pełnomocnicy nie przekroczyli granic umocowania. Za-
kwestionowano też zakwalifikowanie udzielonego pełnomocnictwa jako „rodzajowe-
5
go, dotyczącego określonej czynności”. Zdaniem pozwanego, zgromadzenie wspólni-
ków wyznaczyło pełnomocników do zawarcia umowy o pracę z powodem i z Włodzi-
mierzem G. przy określeniu wynagrodzenia, a w protokole zgromadzenia nie ma
wzmianki o tym, by kwestia klauzul konkurencyjnych była przedmiotem obrad.
Udzielone pełnomocnictwo miało, zdaniem strony pozwanej, charakter pełnomocnic-
twa szczególnego, do zawarcia z członkami zarządu umów o pracę (bez klauzul kon-
kurencyjnych). Tylko takim pełnomocnictwem może być pełnomocnictwo upoważ-
niające do zawarcia umowy z członkami zarządu. Reprezentacja w spółkach kapita-
łowych ma bowiem charakter reprezentacji szczególnej. Spółka nie kwestionowała
klauzuli, ponieważ pełnomocnicy do 1 kwietnia 2001 r. nie poinformowali o jej wpisa-
niu nikogo, kto mógłby złożyć odpowiednie oświadczenie woli i konwalidować wa-
dliwy stan.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Nie można odmówić słuszności zarzutom kasacji. Dotyczy to przede wszyst-
kim podstawy kasacji odnoszącej się do naruszenia art. 1012
§ 1 zdanie drugie w
związku z art. 1011
§ 1 k.p. Już gdy chodzi o umowę o zakazie konkurencji w czasie
trwania stosunku pracy (art. 1011
§ 1 k.p.) ustawodawca nazwał ją odrębną. Niewąt-
pliwie należy przez to rozumieć odrębność od umowy o pracę, a zatem o pewną au-
tonomiczność wobec uzgodnionych warunków zatrudnienia. W znacznie większym
stopniu można mówić o odrębności tak zwanej klauzuli konkurencyjnej, czyli umowy
o zakazie prowadzenia działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy. W
przepisie art. 1012
§ 1 k.p. regulującym tę klauzulę znajduje się odesłanie do odpo-
wiedniego stosowania art. 1011
§ 1 k.p. Odrębna umowa w rozumieniu art. 1011
§ 1
k.p. to umowa niewchodząca w skład umowy o pracę, ale niekoniecznie odrębny,
inny dokument. Sporządzenie „odrębnej” umowy o zakazie konkurencji może nastą-
pić w tym samym czasie i w tym samym dokumencie, co umowy o pracę, może to
także nastąpić w oddzielnym dokumencie, w tym samym lub późniejszym czasie,
jednakże w czasie trwania stosunku pracy. Sporządzenie jednego dokumentu jest
dopuszczalne także w przypadku umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy zawieranej łącznie z umową o pracę. Nie znaczy to jednak, że zakaz ten (klau-
zula) wchodzi do treści stosunku pracy jako element umowy. Klauzula jest silnie
związana ze stosunkiem pracy, jest to umowa prawa pracy, jest jednak umową od-
6
rębną, pochodną od stosunku pracy, ale odnoszącą się do czasu po jego wyekspiro-
waniu. Klauzula konkurencyjna nie jest objęta umową o pracę, nawet wówczas, gdy
zamieszczona jest w treści dokumentu, w którym umowę o pracę spisano. Dlatego
też nie można twierdzić, że pełnomocnictwo do zawarcia umowy o pracę obejmuje
również - niejako z istoty rzeczy - upoważnienie do zawarcia umowy o zakazie kon-
kurencji po ustaniu stosunku pracy. Ponieważ są to dwie odrębne, różne umowy, do
zawarcia klauzuli konkurencyjnej potrzebne jest oddzielne pełnomocnictwo. Oddziel-
ność odnosi się do zakresu umocowania, a nie do dokumentu lub aktu udzielenia
pełnomocnictwa. Zawarcie klauzuli konkurencyjnej z powołaniem się na umocowanie
do zawarcia umowy o pracę oznacza przekroczenie granic umocowania pełnomocni-
ka. Zgodnie z art. 203 k.h., w umowach między spółką a członkami zarządu spółkę
reprezentować mogli tylko rada nadzorcza lub pełnomocnicy ustanowieni przez
zgromadzenie wspólników. Są to pełnomocnicy specyficzni, bo chodzi o reprezenta-
cję spółki jako osoby prawnej w konkretnych czynnościach prawnych. Z ustanowienia
pełnomocników do zawarcia umowy o pracę nie wynika upoważnienie tych osób do
zawarcia klauzuli konkurencyjnej. Byłaby to niedopuszczalna „nadinterpretacja” treści
pełnomocnictwa, czyli rozszerzenie jego zakresu w drodze nieuprawnionej interpre-
tacji oświadczenia woli. Dla skutecznego ustanowienia przez zgromadzenie wspólni-
ków pełnomocników upoważnionych do zawarcia klauzuli konkurencyjnej konieczne
byłoby wyraźne upoważnienie z określeniem istotnych, zasadniczych elementów tej
odrębnej umowy.
Do tych istotnych elementów należy czas trwania zakazu (okres jego obowią-
zywania). Wynika to wprost z art. 1012
§ 1 zdanie drugie k.p. W przepisie tym użyty
został zwrot „określa się”, co należy uznać za sformułowanie koniecznego postano-
wienia umownego, bez którego nie dochodzi do ustanowienia zakazu prowadzenia
działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy. Jest to w pełni zrozumiałe,
jeśli wziąć pod uwagę konsekwencje ustanowienia tego zakazu dla obu stron: ogra-
niczenie aktywności byłego pracownika i obciążenie pracodawcy obowiązkiem pła-
cenia odszkodowania. Ustalenie okresu wymaga uzgodnienia poprzedzonego namy-
słem i rozważeniem jego konsekwencji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkre-
ślano, że ze strony pracodawcy taki namysł jest konieczny z uwagi na niemożliwość
jednostronnego zwolnienia pracownika z zakazu i uwolnienia się od obowiązku za-
płaty odszkodowania. (por. uchwała z dnia 11 kwietnia 2001 r., III ZP 7/01,
OSNAPiUS 2002 nr 7, poz. 155). Nie można mówić zatem o skutecznym, wiążącym
7
strony ustanowieniu zakazu bez określenia czasu jego obowiązywania. W takim wy-
padku nie dochodzi do zawarcia ważnej umowy. W umowie zawartej przez strony
określono, że zakaz podejmowania działalności konkurencyjnej obowiązuje powoda
w okresie „do roku”. Sąd zinterpretował ten zwrot jako ustanowienie rocznego okresu
obowiązywania zakazu. Przed dokonaniem ustaleń co do rozumienia tego zwrotu
przez strony jest to wniosek przedwczesny. Literalne rozumienie tego postanowienia
wskazywać mogłoby na nieustanowienie dokładnego okresu obowiązywania zakazu
(„do roku” to zarówno rok, jak i jeden dzień), co nie byłoby wystarczające dla uzgod-
nienia koniecznych elementów tej umowy.
Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
========================================