V CK 387/02
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:14-11-2012
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Wyrok z dnia 23 października 2003 r., V CK 387/02
Dłużnik nie może przedstawić do potrącenia Skarbowi Państwa,
reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa wzajemnych
wierzytelności, które ma w stosunku do innych państwowych jednostek
organizacyjnych.
Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Ministra Skarbu
Państwa przeciwko „T." S.A. w Ś. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 23 października 2003 r. kasacji strony powodowej od wyroku Sądu
Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 kwietnia 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa
wnosił o zasądzenie od pozwanej „T.” S.A. w Ś. kwoty 399 902,64 zł tytułem
należności za mienie przekazane jej umową z dnia 23 grudnia 1996 r. do
odpłatnego użytkowania.
Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa, powołując się na złożone
powodowi w dniu 20 kwietnia 2000 r. oświadczenie o potrąceniu wierzytelności
wzajemnej, którą nabyła w drodze cesji w dniu 18 kwietnia 2000 r. od Małgorzaty J.
Stanowiły je zadłużenia publicznej służby zdrowia, obciążające Skarb Państwa –
Wojewodę Ł. do kwoty 372 372,21 zł i Wojewoda M. do kwoty 27 530,43 zł.
Sąd Okręgowy w Świdnicy wyrokiem z dnia 9 listopada 2001 r. uwzględnił
powództwo, uznając oświadczenie pozwanej o potrąceniu za bezskuteczne.
Zdaniem tego Sądu, dokonanie potrącenia w stosunku do Skarbu Państwa jest
możliwe tylko wtedy, gdy przestawiona do potrącenia wierzytelność związana jest z
działalnością tej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, która wystąpiła z
roszczeniem. W sprawie niniejszej taka tożsamość jednostki organizacyjnej Skarbu
Państwa jako wierzyciela i jednocześnie dłużnika strony pozwanej nie zachodzi, co
czyni potrącenie wierzytelności pozwanej niedopuszczalnym.
Na skutek apelacji strony pozwanej od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny we
Wrocławiu wyrokiem z dnia 3 kwietnia 2002 r. zmienił je i oddalił powództwo,
wychodząc z założenia, że skoro stosownie do art. 29 ust 1 w związku z art. 25 ust.
2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. Nr 141,
poz. 943, ze zm.) ochrona interesów Skarbu Państwa – z wyjątkiem spraw, które na
mocy odrębnych przepisów przypisane są innym działom – należy do Ministra
Skarbu Państwa, to pozwana spółka skutecznie dokonała potrącenia w stosunku do
właściwej stationis fisci – Ministra Skarbu Państwa, będącej wierzycielem spółki i jej
dłużnikiem, zobowiązanym jako organ właściwy Skarbu Państwa do spłaty
przejętych zobowiązań publicznej służby zdrowia. Niezależnie od tego Sąd
Apelacyjny stwierdził, że podmiot pozostający na zewnątrz finansowo-
organizacyjnego układu państwa nie ma obowiązku uwzględniania w swoich
działaniach gospodarczych skomplikowanego systemu połączeń pomiędzy
państwowymi jednostkami organizacyjnymi, a co za tym idzie ustalania tożsamości
tych jednostek i liczenia się z tym, czy nadające się do potrącenia wierzytelności są
związane z tą samą statione fisci.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył kasacją powód, zarzucając mające
wpływ na treść orzeczenia uchybienia procesowe w postaci naruszenia art. 213 § 1
i art. 233 § 1 k.p.c. Zarzucił także naruszenia następujących przepisów: art. 498 § 1
i 2 k.c., art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 14 października 1998 r. – Przepisy
wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz.
872, ze zm.), art. 65 § 1 i 2 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych
ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz.
136, ze zm.), art. 25 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji
rządowej (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548 ze zm.) oraz art. 67 ust. 1
ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 15, poz. 1014,
ze zm.).
Na tych podstawach powód wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego zmianę przez
uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przede wszystkim nie można zgodzić się z ogólnym stwierdzeniem Sądu
Apelacyjnego, wyrażającym akceptację dla głoszonego przez niektórych
przedstawicieli doktryny poglądu o dopuszczalności przedstawienia przez dłużnika
Skarbu Państwa do potrącenia swojej wierzytelności niezależnie od tego, czy
wierzytelność ta związana jest z działalnością tej samej stationis fisci, która
dochodzi od dłużnika własnej należności. Pogląd ten odrzucany był już w
judykaturze, pochodzącej z okresu gospodarki planowo-rozdzielczej (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1952 r., C 798/52, OSN 1953, nr 2,
poz. 53, z dnia 18 marca 1958 r., I CR 350/57, OSPiKA 1958, nr 6, poz. 158 lub z
dnia 30 kwietnia 1959 r., II CR 920/58, "Ruch Prawniczy Ekonomiczny i
Socjologiczny" 1960, nr 2, s. 399). W warunkach gospodarki rynkowej przeciwstawił
się temu stanowisku Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 1994 r., II UZP
32/93 (OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 150) oraz w wyroku z dnia 12 października
2000 r., IV CKN 144/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 60), stwierdzając, że ze względu na
wielość państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, iż
przesłanka wzajemności z art. 498 § 1 k.c. jest spełniona wtedy, gdy obie
wierzytelności, tj. wierzytelność wobec Skarbu Państwa, i wierzytelność Skarbu
Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną.
Zdaniem Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą sprawę, za trafnością
stanowiska wyrażonego w tych orzeczeniach przemawia przede wszystkim wzgląd
na podstawową funkcję potrącenia, którą jest realizacja w uproszczony sposób
wzajemnego roszczenia w piśmiennictwie określana mianem funkcji egzekucyjnej.
Specyfika Skarbu Państwa jako osoby prawnej polega m.in. na tym, że nie ma ona
organu uprawnionego do jej reprezentowania, dlatego w art. 67 § 2 k.p.c.
postanowiono, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe ta jednostka
organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie lub organ
jednostki nadrzędnej.
W orzecznictwie przywiązuje się do kwestii reprezentowania Skarbu Państwa
istotne znaczenie, obarczając sąd obowiązkiem dbania z urzędu o to, aby w
procesie działała właściwa jednostka organizacyjna, gdyż prowadzenie sprawy z
udziałem jednostki niezwiązanej z dochodzonym roszczeniem stanowi uchybienie
procesowe mogące mieć wpływ na wynik sprawy, a w niektórych przypadkach
może uzasadniać zarzut pozbawienia możności obrony praw Skarbu Państwa,
skutkujący nieważnością postępowania (por. wyrok z dnia 22 stycznia 2003 r.,
II CKN 1103/00, nie publ.). Skoro zatem w procesie można dochodzić roszczenia
tylko z udziałem właściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, to i potrącenie
wzajemnej wierzytelności, jako forma realizacji roszczenia, może być dokonane
tylko w stosunku do stationis fisci, z której działalnością wiąże się wzajemna
wierzytelność. Warto dodać, że wątpliwości w tym względzie przeciął ustawodawca
w ustawie z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zasadach wykonywania
uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
240, poz. 2055), w art. 17c ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach
wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz.
493 ze zm.) zastrzegł bowiem wyraźnie, że potrącenie z wierzytelności Skarbu
Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa
może być dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec
tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Wprawdzie regulacja ta
nie ma mocy wstecznej, ale stanowi usankcjonowanie dotychczasowego
orzecznictwa Sądu Najwyższego, w związku z czym należy przyjąć, że odmienne
stanowisko zaprezentowane w zaskarżonym wyroku jest nietrafne, co czyni
usprawiedliwionym zarzut kasacji naruszenia art. 498 k.c.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 25 ustawy o działach
administracji rządowej, wykładanego w ten sposób, że przyznaje on Ministrowi
Skarbu Państwa generalną kompetencję do wykonywania ochrony interesów
Skarbu Państwa. W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 30
stycznia 2001 r., I CKN 1058/98, nie publ. oraz uchwałę z dnia 29 czerwca 2000 r.,
III CZP 19/00, OSP 2001, nr 3, poz. 44), a także w piśmiennictwie dotyczącym
tematyki reprezentacji procesowej Skarbu Państwa, przyjmuje się interpretację
odmienną, zwężającą uprawnienia Ministra Skarbu Państwa. Podkreśla się, że z
tego przepisu nie można wyprowadzać normy, pozwalającej na przyjęcie istnienia
domniemania, iż wszelkie interesy Skarbu Państwa – z wyjątkiem spraw
przypisanych wyraźnie innym działom – chroni Minister Skarbu Państwa.
Właściwość tego Ministra ogranicza się do tej części mienia Skarbu Państwa, którą
dysponuje, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Oznacza to, że wbrew
założeniu przyjętemu w zaskarżonym wyroku, nie ma podstaw do uznania, iż
Minister Skarbu Państwa jest generalnym reprezentantem mienia należącego do
Skarbu Państwa, a zatem nie jest też trafne stanowisko, że można skutecznie
przedstawić mu do potrącenia wzajemne wierzytelności, które ma podmiot w
stosunku do innych państwowych jednostek organizacyjnych. (...)
Z tych przyczyn orzeczono, jak w sentencji.
Dłużnik nie może przedstawić do potrącenia Skarbowi Państwa,
reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa wzajemnych
wierzytelności, które ma w stosunku do innych państwowych jednostek
organizacyjnych.
Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Ministra Skarbu
Państwa przeciwko „T." S.A. w Ś. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 23 października 2003 r. kasacji strony powodowej od wyroku Sądu
Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 kwietnia 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa
wnosił o zasądzenie od pozwanej „T.” S.A. w Ś. kwoty 399 902,64 zł tytułem
należności za mienie przekazane jej umową z dnia 23 grudnia 1996 r. do
odpłatnego użytkowania.
Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa, powołując się na złożone
powodowi w dniu 20 kwietnia 2000 r. oświadczenie o potrąceniu wierzytelności
wzajemnej, którą nabyła w drodze cesji w dniu 18 kwietnia 2000 r. od Małgorzaty J.
Stanowiły je zadłużenia publicznej służby zdrowia, obciążające Skarb Państwa –
Wojewodę Ł. do kwoty 372 372,21 zł i Wojewoda M. do kwoty 27 530,43 zł.
Sąd Okręgowy w Świdnicy wyrokiem z dnia 9 listopada 2001 r. uwzględnił
powództwo, uznając oświadczenie pozwanej o potrąceniu za bezskuteczne.
Zdaniem tego Sądu, dokonanie potrącenia w stosunku do Skarbu Państwa jest
możliwe tylko wtedy, gdy przestawiona do potrącenia wierzytelność związana jest z
działalnością tej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, która wystąpiła z
roszczeniem. W sprawie niniejszej taka tożsamość jednostki organizacyjnej Skarbu
Państwa jako wierzyciela i jednocześnie dłużnika strony pozwanej nie zachodzi, co
czyni potrącenie wierzytelności pozwanej niedopuszczalnym.
Na skutek apelacji strony pozwanej od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny we
Wrocławiu wyrokiem z dnia 3 kwietnia 2002 r. zmienił je i oddalił powództwo,
wychodząc z założenia, że skoro stosownie do art. 29 ust 1 w związku z art. 25 ust.
2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. Nr 141,
poz. 943, ze zm.) ochrona interesów Skarbu Państwa – z wyjątkiem spraw, które na
mocy odrębnych przepisów przypisane są innym działom – należy do Ministra
Skarbu Państwa, to pozwana spółka skutecznie dokonała potrącenia w stosunku do
właściwej stationis fisci – Ministra Skarbu Państwa, będącej wierzycielem spółki i jej
dłużnikiem, zobowiązanym jako organ właściwy Skarbu Państwa do spłaty
przejętych zobowiązań publicznej służby zdrowia. Niezależnie od tego Sąd
Apelacyjny stwierdził, że podmiot pozostający na zewnątrz finansowo-
organizacyjnego układu państwa nie ma obowiązku uwzględniania w swoich
działaniach gospodarczych skomplikowanego systemu połączeń pomiędzy
państwowymi jednostkami organizacyjnymi, a co za tym idzie ustalania tożsamości
tych jednostek i liczenia się z tym, czy nadające się do potrącenia wierzytelności są
związane z tą samą statione fisci.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył kasacją powód, zarzucając mające
wpływ na treść orzeczenia uchybienia procesowe w postaci naruszenia art. 213 § 1
i art. 233 § 1 k.p.c. Zarzucił także naruszenia następujących przepisów: art. 498 § 1
i 2 k.c., art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 14 października 1998 r. – Przepisy
wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz.
872, ze zm.), art. 65 § 1 i 2 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych
ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz.
136, ze zm.), art. 25 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji
rządowej (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548 ze zm.) oraz art. 67 ust. 1
ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 15, poz. 1014,
ze zm.).
Na tych podstawach powód wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego zmianę przez
uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przede wszystkim nie można zgodzić się z ogólnym stwierdzeniem Sądu
Apelacyjnego, wyrażającym akceptację dla głoszonego przez niektórych
przedstawicieli doktryny poglądu o dopuszczalności przedstawienia przez dłużnika
Skarbu Państwa do potrącenia swojej wierzytelności niezależnie od tego, czy
wierzytelność ta związana jest z działalnością tej samej stationis fisci, która
dochodzi od dłużnika własnej należności. Pogląd ten odrzucany był już w
judykaturze, pochodzącej z okresu gospodarki planowo-rozdzielczej (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1952 r., C 798/52, OSN 1953, nr 2,
poz. 53, z dnia 18 marca 1958 r., I CR 350/57, OSPiKA 1958, nr 6, poz. 158 lub z
dnia 30 kwietnia 1959 r., II CR 920/58, "Ruch Prawniczy Ekonomiczny i
Socjologiczny" 1960, nr 2, s. 399). W warunkach gospodarki rynkowej przeciwstawił
się temu stanowisku Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 1994 r., II UZP
32/93 (OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 150) oraz w wyroku z dnia 12 października
2000 r., IV CKN 144/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 60), stwierdzając, że ze względu na
wielość państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, iż
przesłanka wzajemności z art. 498 § 1 k.c. jest spełniona wtedy, gdy obie
wierzytelności, tj. wierzytelność wobec Skarbu Państwa, i wierzytelność Skarbu
Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną.
Zdaniem Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą sprawę, za trafnością
stanowiska wyrażonego w tych orzeczeniach przemawia przede wszystkim wzgląd
na podstawową funkcję potrącenia, którą jest realizacja w uproszczony sposób
wzajemnego roszczenia w piśmiennictwie określana mianem funkcji egzekucyjnej.
Specyfika Skarbu Państwa jako osoby prawnej polega m.in. na tym, że nie ma ona
organu uprawnionego do jej reprezentowania, dlatego w art. 67 § 2 k.p.c.
postanowiono, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe ta jednostka
organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie lub organ
jednostki nadrzędnej.
W orzecznictwie przywiązuje się do kwestii reprezentowania Skarbu Państwa
istotne znaczenie, obarczając sąd obowiązkiem dbania z urzędu o to, aby w
procesie działała właściwa jednostka organizacyjna, gdyż prowadzenie sprawy z
udziałem jednostki niezwiązanej z dochodzonym roszczeniem stanowi uchybienie
procesowe mogące mieć wpływ na wynik sprawy, a w niektórych przypadkach
może uzasadniać zarzut pozbawienia możności obrony praw Skarbu Państwa,
skutkujący nieważnością postępowania (por. wyrok z dnia 22 stycznia 2003 r.,
II CKN 1103/00, nie publ.). Skoro zatem w procesie można dochodzić roszczenia
tylko z udziałem właściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, to i potrącenie
wzajemnej wierzytelności, jako forma realizacji roszczenia, może być dokonane
tylko w stosunku do stationis fisci, z której działalnością wiąże się wzajemna
wierzytelność. Warto dodać, że wątpliwości w tym względzie przeciął ustawodawca
w ustawie z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zasadach wykonywania
uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
240, poz. 2055), w art. 17c ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach
wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz.
493 ze zm.) zastrzegł bowiem wyraźnie, że potrącenie z wierzytelności Skarbu
Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa
może być dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec
tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Wprawdzie regulacja ta
nie ma mocy wstecznej, ale stanowi usankcjonowanie dotychczasowego
orzecznictwa Sądu Najwyższego, w związku z czym należy przyjąć, że odmienne
stanowisko zaprezentowane w zaskarżonym wyroku jest nietrafne, co czyni
usprawiedliwionym zarzut kasacji naruszenia art. 498 k.c.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 25 ustawy o działach
administracji rządowej, wykładanego w ten sposób, że przyznaje on Ministrowi
Skarbu Państwa generalną kompetencję do wykonywania ochrony interesów
Skarbu Państwa. W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 30
stycznia 2001 r., I CKN 1058/98, nie publ. oraz uchwałę z dnia 29 czerwca 2000 r.,
III CZP 19/00, OSP 2001, nr 3, poz. 44), a także w piśmiennictwie dotyczącym
tematyki reprezentacji procesowej Skarbu Państwa, przyjmuje się interpretację
odmienną, zwężającą uprawnienia Ministra Skarbu Państwa. Podkreśla się, że z
tego przepisu nie można wyprowadzać normy, pozwalającej na przyjęcie istnienia
domniemania, iż wszelkie interesy Skarbu Państwa – z wyjątkiem spraw
przypisanych wyraźnie innym działom – chroni Minister Skarbu Państwa.
Właściwość tego Ministra ogranicza się do tej części mienia Skarbu Państwa, którą
dysponuje, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Oznacza to, że wbrew
założeniu przyjętemu w zaskarżonym wyroku, nie ma podstaw do uznania, iż
Minister Skarbu Państwa jest generalnym reprezentantem mienia należącego do
Skarbu Państwa, a zatem nie jest też trafne stanowisko, że można skutecznie
przedstawić mu do potrącenia wzajemne wierzytelności, które ma podmiot w
stosunku do innych państwowych jednostek organizacyjnych. (...)
Z tych przyczyn orzeczono, jak w sentencji.