Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 grudnia 2003 r.
I PK 113/03
Uprawnienie do odprawy pieniężnej przysługującej dyrektorowi przedsię-
biorstwa państwowego na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 25 września
1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr
18, poz. 80 ze zm.) nie zostało uchylone przez unormowania zawarte w art. 12,
13 i 26 ustawy z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektó-
rymi podmiotami prawnymi (Dz.U. Nr 26, poz. 306 ze zm.), a jedynie zmodyfiko-
wane.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 grudnia 2003 r. sprawy
z powództwa Jana D. przeciwko Przedsiębiorstwu Przemysłu Metalowego „P.”
Przedsiębiorstwu Państwowemu w W. o odprawę, na skutek kasacji strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z
dnia 12 listopada 2002 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 12 listopada 2002 r. oddalił apelację pozwanego Przedsiębiorstwa Przemysłu
Metalowego „P.” Przedsiębiorstwa Państwowego w W. od wyroku Sądu Rejonowe-
go-Sądu Pracy w Chełmie z dnia 18 kwietnia 2002 r. zasądzającego na rzecz powo-
da Jana D. kwotę 16.791 zł z ustawowymi odsetkami tytułem odprawy pieniężnej. W
sprawie tej ustalono, że powód był zatrudniony na stanowisku dyrektora pozwanego
przedsiębiorstwa państwowego od dnia 1 września 1992 r. Pismem z dnia 22
czerwca 2001 r. powód został odwołany z tego stanowiska przez organ założycielski
ze skutkiem na dzień 30 września 2001 r. Obowiązujące u pozwanego pracodawcy
2
zakładowe przepisy płacowe nie przewidują dla zwalnianego dyrektora odprawy w
związku z odwołaniem ze stanowiska. Powodowi nie była też przyznana indywidual-
nie taka odprawa.
W ramach takich ustaleń Sądy meriti wskazywały, że zgodnie z art. 39 ust. 1
ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity
tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o p.p.) -
odwołanemu dyrektorowi przysługuje odprawa w wysokości sześciomiesięcznego
wynagrodzenia, którą wypłaca się w dniu rozwiązania stosunku pracy (art. 39 ust. 4).
Ponadto, unormowania dotyczące tego rodzaju świadczeń zawiera także ustawa z
dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi (Dz.U. Nr 26, poz. 306 ze zm., powoływana dalej jako ustawa „kominowa”
lub ukom). Zgodnie z jej art. 12 - w razie odwołania ze stanowiska lub rozwiązania
umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej będącej podstawą zatrudnienia przez
podmiot zatrudniający z innych przyczyn niż naruszenie podstawowych obowiązków
ze stosunku zatrudnienia, osobom określonym w art. 2 może być przyznana odprawa
w wysokości nie wyższej niż trzykrotność wynagrodzenia miesięcznego. Stosownie
do art. 13 tej ustawy, postanowienia umów o pracę albo umów cywilnoprawnych
ustalające między innymi odprawę w wysokości wyższej niż maksymalna dopusz-
czona ustawą, są nieważne z mocy prawa w części przewyższającej te maksymalne
kwoty ustawowe. Natomiast zgodnie z art. 26 tej ustawy - postanowienia umów o
pracę i innych aktów stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy oraz umów
cywilnoprawnych stanowiących podstawę zatrudnienia, ustalające między innymi
odprawę w wysokości wyższej niż maksymalnie dopuszczona ustawą, stały się nie-
ważne z mocy prawa z upływem trzech miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, tj.
od dnia 1 września 2000 r. Zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy ustawy
„kominowej” (tj. art. 12 - w stosunku do odprawy). W ocenie Sądu drugiej instancji,
łączna analiza wskazanych przepisów nie pozwala na przyjęcie, że przepisy ustawy
„kominowej” uchyliły (zderogowały) art. 39 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach pań-
stwowych. Oznacza to, że nadal obligatoryjne jest przyznanie odwołanemu dyrekto-
rowi przedsiębiorstwa państwowego odprawy, której wysokość nie może być jednak
wyższa niż trzykrotność jego wynagrodzenia miesięcznego. W przeciwieństwie do
obowiązującej wcześniej sztywnej wysokości odprawy (sześciomiesięczne wynagro-
dzenie), aktualnie odprawa może być przyznana „w dowolnej wysokości, maksymal-
nie jednak w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia”. Prawo do tego rodzaju
3
odprawy wynika bezpośrednio z art. 39 ust. 1 ustawy o p.p., a zatem przysługuje ona
w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia także wówczas, gdy w akcie powoła-
nia lub odwołania nie ma żadnej wzmianki o tym świadczeniu.
Stanowisko takie wynika nie tylko z interpretacji gramatycznej, ale również z
wykładni celowościowej przepisów ustawy „kominowej”, która powinna zapobiegać
stosowaniu społecznie nieuzasadnionych stawek wynagradzania osób zajmujących
stanowiska kierownicze. W szczególności nie zmierzała ona do całkowitego pozba-
wienia tych osób wynagrodzenia, gdyż w takim przypadku ustawodawca zamieściłby
w niej regulacje zmieniające lub uchylające art. 39 ustawy o p.p. Tymczasem została
otwarta jedynie możliwość indywidualnego uzgodnienia wysokości odprawy w grani-
cach maksymalnej kwoty ustawowej. W przypadku nieskorzystania z tej możliwości
istnieje nadal obowiązek przyznania odprawy przewidzianej w ustawie o p.p., tyle że
zmniejszonej dwukrotnie w stosunku do poprzednio obowiązującej. Ostatecznie Sąd
Okręgowy uznał, że pomiędzy przepisami ustawy „kominowej” a przepisami ustawy o
p.p. nie zachodzą kolizje wyłączające obowiązywanie art. 39 ust. 1 ostatniej ustawy
(„w kategoriach lex specialis - lex generalis”), ale modyfikacji podlega wysokość od-
prawy należnej odwołanemu dyrektorowi przedsiębiorstwa państwowego.
W kasacji pozwany podniósł następujące zarzuty: 1) błędnej wykładni art. 12
ustawy „kominowej”, co doprowadziło do niewłaściwego zastosowania art. 39 ust. 1
ustawy o p.p., „w sytuacji gdy przepis powyższy został uchylony”, 2) błędnej wykładni
art. 13 i 26 ustawy „kominowej”. Na tych podstawach wniósł o „zmianę zaskarżonego
wyroku i oddalenie powództwa w całości”, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
oraz zasądzenia kosztów postępowania w obu przypadkach.
W sprawie występuje istotne zagadnienie prawne dotyczące relacji art. 12
ukom i art. 39 ust. 1 ustawy o p.p. W ocenie skarżącego, przepis art. 39 ust. 1
ustawy o p.p. został zderogowany, a nie jedynie zmodyfikowany przez unormowanie
zawarte w art. 12 ustawy „kominowej” według kolizyjnej reguły lex posterior derogat
legi priori. Ponadto, istnieje kontrowersja dotycząca fakultatywnego bądź obligatoryj-
nego charakteru odprawy przysługującej odwołanemu dyrektorowi przedsiębiorstwa
państwowego. Zdaniem skarżącego, gramatyczna analiza art. 12 ustawy „komino-
wej” prowadzi do wniosku, że przyznanie takiego świadczenia jest fakultatywne co do
zasady i wysokości w granicach maksymalnej kwoty ustawowej (trzykrotności mie-
sięcznego wynagrodzenia). Poważne wątpliwości interpretacyjne budzi także treści
4
normatywna art. 26 tej ustawy, który deroguje „z systemu prawa postanowienia
umów o pracę i innych aktów stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy”,
ale nie zawiera regulacji derogującej „ustawy, które określały treść stosunku pracy
wiążącego dyrektora z przedsiębiorstwem państwowym, jak to czynił art. 39 ust. 1
upp ?”. Zdaniem skarżącego, „jeżeli art. 26 ukom nie może być uznany za regułę
derogującą przepisy innych ustaw wprost, to być może na mocy reguł wykładni celo-
wościowej i systemowej sformułowanie art. 26 ukom wskazuje na konieczność od-
czytywania regulacji ustawy kominowej w całkowitym oderwaniu od regulacji ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych ? Jeżeli nieważne mają być wszelkie akty
prawne, których postanowienia kreują stan prawny niezgodny z ustawą kominową, to
być może należy odrzucić zastosowanie również art. 39 ust. 1?”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie jest uzasadniona, albowiem przewidziane w 39 ust. 1 ustawy o
p.p. uprawnienie dyrektora przedsiębiorstwa państwowego do odprawy w wysokości
sześciomiesięcznego wynagrodzenia jest ustawowym składnikiem jego treści sto-
sunku pracy, gdyż wynika z imperatywnego brzmienia tej regulacji prawnej. Odprawa
ta nie przysługuje wyłącznie w okolicznościach określonych w art. 39 ust. 2 tej
ustawy, które nie wystąpiły w odniesieniu do powoda. Tak rozumiany ustawowy cha-
rakter prawny odprawy pieniężnej przysługującej dyrektorowi przedsiębiorstwa pań-
stwowego z mocy art. 39 ust. 1 ustawy o p.p. (w związku z art. 56 k.c. i art. 300 k.p.)
przekreśla tezę skarżącego o fakultatywnym charakterze decyzji o przyznaniu prawa
do tego świadczenia w akcie powołania kreującym stosunek pracy dyrektora przed-
siębiorstwa państwowego lub w akcie odwołania z tego stanowiska; wyklucza też
modyfikowanie wysokości tej ustawowej odprawy przy zastosowaniu przepisów
ustawy „kominowej”.
Wprawdzie ustawa ta przewiduje jej stosowanie, między innymi do dyrektorów
przedsiębiorstw państwowych (art. 1 pkt 1 w związku z art. 2 pkt 1), to jednak jej art.
12, stanowiący, że w razie odwołania ze stanowiska lub rozwiązania umowy o pracę
albo umowy cywilnoprawnej będącej podstawą zatrudniania przez podmiot zatrud-
niający, z innych przyczyn niż naruszenie podstawowych obowiązków ze stosunku
zatrudnienia, osobom określonym w art. 2 może być przyznana odprawa w wysoko-
ści nie wyższej niż trzykrotność wynagrodzenia miesięcznego, nie dotyczy ustawowej
5
odprawy zastrzeżonej dla dyrektora przedsiębiorstwa państwowego w art. 39 ust. 1
ustawy o p.p. z następujących przyczyn. Po pierwsze, art. 17 ukom zmodyfikował
wyraźnie jedynie treść art. 45a ust. 3 pkt ustawy o p.p, który otrzymał następujące
brzmienie - umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem powinna określać w szczegól-
ności: zasady wynagradzania zarządcy, z uwzględnieniem przepisów ustawy z dnia
3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi
(Dz.U. Nr 26, poz. 306). Ta wyraźna modyfikacja treści tylko tego jednego z przepi-
sów ustawy o p.p. prowadzi do odrzucenia koncepcji skarżącego o tym, jakoby usta-
wodawca w art. 12 ukom „milcząco” zderogował inne przepisy ustawy o p.p., w tym
jej art. 39 ust. 1, który nadal obowiązuje, a przeto w dalszym ciągu kreuje ustawowe
uprawnienie do odprawy przysługującej odwołanemu dyrektorowi przedsiębiorstwa
państwowego. Po drugie, uprawnienie to wynika z ustawy (art. 39 ust. 1 ustawy o
p.p.), co wpływa na nieważność uzgodnienia w umowie o pracę, albo w innym akcie
stanowiącym podstawę nawiązania stosunku, tego ustawowego prawa do odprawy w
sposób mniej korzystny, niż wynika to z przepisów prawa pracy (art. 18 § 2 k.p.).
Unormowania zawarte w całym art. 39 ustawy o p.p. mają bez wątpienia naturę
prawną przepisów prawa pracy w rozumieniu art. 18 § 2 k.p., przeto postanowienia
umowy o pracę, czy też aktu powołania dyrektora przedsiębiorstwa państwowego -
sprzeczne z imperatywnym brzmieniem art. 39 ust. 1 ustawy o p.p. - są z mocy
prawa nieważne, a zamiast nich stosuje się to unormowanie (art. 39 ust. 1 ustawy o
p.p. w związku z art. 18 § 2 k.p.). Oznacza to, że regulacja zawarta w art. 12 ustawy
o wynagradzaniu ma zastosowanie tylko do tych składników umowy o pracę lub in-
nego aktu kreującego stosunek pracy, bądź stosunek zatrudnienia osób kierujących
niektórymi podmiotami prawnymi, które nie zostały ustawowo określone co do impe-
ratywnego przyznania określonego świadczenia ze stosunku pracy w ustawowo wy-
znaczonej wysokości. Z tych samych przyczyn, do odprawy - będącej ustawowym
składnikiem treści stosunku prawnego odwołanego dyrektora przedsiębiorstwa pań-
stwowego - nie mają zatem zastosowania regulacje zawarte w art. 13 i 26 ustawy
„kominowej”, które dotyczą tego samego składnika wynagrodzenia (odprawy) osób
kierujących niektórymi podmiotami prawnymi, które to osoby nie są dyrektorami
przedsiębiorstw państwowych.
Przy powyższych uwarunkowaniach - przepis art. 39 ust. 1 ustawy o p.p. po-
zostaje nadal normą szczególną w stosunku do przepisów ustawy „kominowej”, a
zatem jako lex specialis, dotycząca szczególnego ustawowego uprawnienia do od-
6
prawy przysługującej odwołanemu dyrektorowi przedsiębiorstwa państwowego, wy-
klucza stosowanie art. 12, 13 i 26 ustawy o wynagradzaniu, które w odniesieniu do
tej kategorii zatrudnionych mają ogólną naturę prawną (lex generalis). Wszystko to
wskazuje na działanie kolizyjnej reguły wyrażającej zasadę, że późniejsze przepisy
ogólne nie derogują wcześniejszego przepisu o charakterze szczególnym, (lex poste-
rior generalis non derogat legi priori speciali), jeżeli ten nie został wyraźnie uchylony
przez ustawę późniejszą. W konsekwencji chybione było postrzeganie przez skarżą-
cego przeciwnego oddziaływania innej reguły kolizyjnej (lex posterior derogat legi
priori), gdyż zakresy normatywnego oddziaływania art. 12, 13 i 26 ukom w stosunku
do art. 39 ust. 1 ustawy o p.p. są rozbieżne w tym sensie, że imperatywna ustawowa
natura uprawnienia do odprawy pieniężnej przysługującej odwołanemu dyrektorowi
przedsiębiorstwa państwowego (art. 39 ust. 1 ustawy o p.p.) nie została uchylona ale
zmodyfikowana przez unormowania zawarte w art. 12, 13 i 26 ustawy „kominowej”.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację pozbawioną
usprawiedliwionych podstaw (art. 39312
k.p.c.).
========================================