Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 grudnia 2003 r.
II UK 199/03
Warunkiem otrzymywania wcześniejszej emerytury jest występowanie
przesłanek określonych w § 1 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr
28, poz. 149 ze zm.) przez cały okres pobierania świadczenia.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 2 grudnia 2003 r. sprawy
z wniosku Elżbiety R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
B. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Białymstoku z dnia 23 kwietnia 2003 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowe-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 24 stycznia 2003 r.
[...] w ten sposób, że oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z dnia 7 sierpnia 2002
r. wydaną na podstawie art. 134 i 101 ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118 ze zm.) oraz § 1 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja
1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących
się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.) wstrzymał
wnioskodawczyni Elżbiecie R. od dnia 1 sierpnia 2002 r. wypłatę emerytury ze
względu na to, że zaprzestała sprawowania osobistej opieki nad synem Pawłem.
W odwołaniu od powyższej decyzji Elżbieta R. domagała się wznowienia wy-
płaty pobieranego świadczenia podnosząc, iż syn nie odzyskał zdolności do pracy, a
2
przebywa za granicą u rodziny celem kontynuowania leczenia. Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 24 stycznia 2003
r. zmienił zaskarżoną decyzję i wznowił - od 1 sierpnia 2002 r. - dalszą wypłatę eme-
rytury. Sąd ten ustalił, że wnioskodawczyni od dnia 21 maja 1993 r. nabyła prawo do
wcześniejszej emerytury na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opieku-
jących się dziećmi wymagającymi opieki, w związku z koniecznością sprawowania
stałej opieki nad synem Pawłem. Według oświadczenia odwołującej się jej syn w
2000 r. wyjechał za granicę celem kontynuowania leczenia.
W ocenie Sądu pierwszej instancji przepisy rozporządzenia Rady Ministrów w
sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki, nie przewidują wstrzymania świadczenia w sy-
tuacji podjęcia leczenia za granicą, czy chociażby poprawy stanu zdrowia dziecka.
Emerytura przyznana wnioskodawczyni nie była świadczeniem okresowym, a z istoty
tego świadczenia wynika, że jest ono zabezpieczeniem na starość uwarunkowanym
określonym stażem zatrudnienia i nie poddającym się późniejszej weryfikacji w sy-
tuacji spełnienia ustawowych przesłanek w dacie jego przyznania.
Stanowisko to w pełni podzielił Sąd Apelacyjny w Białymstoku i wyrokiem z
dnia 23 kwietnia 2003 r. oddalił apelację pozwanego organu rentowego, w której za-
rzucono między innymi, że warunki niezbędne do przyznania prawa do świadczenia
wynikające z § 1 rozporządzenia muszą być spełnione przez cały okres pobierania
świadczenia. W ocenie Sądu Apelacyjnego w sprawie nie było podstaw do wstrzy-
mania prawa do emerytury, bowiem przepisy rozporządzenia, które stanowiło pod-
stawę przyznania świadczenia, nie przewidują wstrzymania jego wypłaty, w szcze-
gólności w sytuacji poprawy stanu zdrowia dziecka, czy też nawet w skrajnej sytuacji
śmierci dziecka. Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu organu rentowego sprowa-
dzającego się do twierdzenia, że przesłanki warunkujące nabycie prawa do emerytu-
ry, o których stanowi § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r., muszą
być spełniane przez cały okres pobierania świadczenia. Istotne jest przy tym, że nie
są kwestionowane w sprawie podstawy faktyczne przyznania wnioskodawczyni
wcześniejszej emerytury od 1993 r. Fakt, iż od czerwca 2000 r., tj. od czasu wyjazdu
Pawła R. za granicę, nie sprawuje ona opieki nad dzieckiem, nie uzasadnia wstrzy-
mania wypłaty wcześniejszej emerytury. Świadczenie to było przyznane odwołującej
się na stałe po spełnieniu przez nią warunków wymaganych przepisami. Emerytura
3
określona w rozporządzeniu z dnia 15 maja 1989 r. jest emeryturą szczególną, sta-
nowi jednak również - podobnie jak każda emerytura - stałe zabezpieczenie na przy-
szłość, niepodlegające weryfikacji.
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją organ rentowy i zarzucając naruszenie
przepisów prawa materialnego - art. 101 pkt 1 i 134 ust. 1 pkt 1 ustawy z 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS w związku z § 1 rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pra-
cowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, wniósł o jego
zmianę i oddalenie odwołania wnioskodawczyni od decyzji ZUS.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja organu rentowego zasługuje na uwzględnienie. Rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, w § 1 ust. 1 sta-
nowi, że warunkiem nabycia prawa do wcześniejszej emerytury na zasadach w nim
przewidzianych jest osiągnięcie przez uprawnioną pracownicę - matkę dziecka -
(także ojca dziecka, wobec orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 lipca
1999 r., stwierdzającego sprzeczność § 2 rozporządzenia z art. 33 Konstytucji), 20-
letniego okresu zatrudnienia oraz sprawowanie przez nią opieki nad dzieckiem, które
zostało zaliczone: do I grupy inwalidów - bez względu na przyczynę inwalidztwa lub
do II grupy inwalidów ze względu na stany chorobowe wskazane w rozporządzeniu,
gdy inwalidztwo istnieje od urodzenia lub powstało przed ukończeniem 18 roku życia.
Powyższy przepis stanowi zarazem, że wymagania w nim przewidziane muszą być
spełnione łącznie, co w stanie faktycznym niniejszej sprawy oznacza, że wniosko-
dawczyni powinna wykazać zarówno 20-letni okres zatrudnienia, jak i fakt sprawo-
wania osobistej opieki nad synem Pawłem. Prawo do świadczenia nie powstaje w
przypadku braku jednej z wymienionych przesłanek. Wbrew odmiennemu poglądowi
wyrażonemu przez Sąd, warunkiem otrzymywania świadczenia jest występowanie
tych przesłanek przez cały okres pobierania świadczenia, gdy się zważy, z jednej,
strony cel takiego świadczenia, z drugiej zaś, przyczynę dla której zostało ono przy-
znane, mimo niespełniania tzw. powszechnych (ogólnych) przesłanek koniecznych
dla przyznania prawa do emerytury. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego, w
tym również wcześniejsza emerytura, mają kompensować, przynajmniej w pewnym
4
stopniu, utratę możliwości uzyskiwania przez ubezpieczonego dochodu własną pracą
w razie zaistnienia ryzyk określonych w prawie ubezpieczenia społecznego. Jeśli
więc możliwości takie w części lub w całości ponownie zaistnieją, prawo do świad-
czeń lub ich rozmiar mogą podlegać weryfikacji. Sprawy zmian w prawie do świad-
czeń oraz ustania prawa do świadczeń reguluje art. 101 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który stanowi, iż prawo do świad-
czeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego
prawa, oraz ze śmiercią osoby uprawnionej. Z powyższego należy wyprowadzać
wniosek, że w wypadku np. śmierci dziecka, z tytułu opieki nad którym matce przy-
sługiwało prawo do wcześniejszej emerytury, względnie poprawy stanu zdrowia
dziecka, gdy zbędne staje się sprawowanie nad nim stałej opieki oraz pielęgnacji, ex
lege (z mocy samej ustawy) ustaje prawo do wcześniejszej emerytury. Praktyka dal-
szej wypłaty wcześniejszych emerytur pomimo ustania warunków wymaganych do
uzyskania tego świadczenia wynika, przynajmniej w części, z nietrafnego utożsamia-
nia wcześniejszych emerytur z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej
opieki z emeryturami przysługującymi na zasadach ogólnych, tj. z tytułu osiągnięcia
określonego wieku emerytalnego i posiadania wymaganego okresu składkowego i
nieskładkowego. W przypadku tych ostatnich, zakładając, że wymagane okresy
składkowe i nieskładkowe zostały ustalone prawidłowo, emerytura istotnie stanowi
świadczenie nieutracalne, za wyjątkiem wypadku śmierci świadczeniobiorcy. Nie jest
tak jednak w odniesieniu do emerytur wcześniejszych, w przypadku których prze-
słanki nabycia prawa do tego świadczenia, w szczególności przesłanka niemożności
kontynuowania zatrudnienia w związku z poprawą stanu zdrowia dziecka, a nawet
zmianą warunków rodzinnych, może ustać. Jak już wcześniej podkreślono, wcze-
śniejsze emerytury z tytułu opieki nad dziećmi wymagającymi stałej opieki oraz pie-
lęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych, są świadczeniem szczegól-
nym i stanowią odstępstwo od ogólnych zasad nabywania prawa do emerytury. Ich
szczególny charakter uzasadnia ścisłą interpretację przesłanek nabycia prawa do
tego świadczenia oraz jego utraty (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 28 listopada 2002 r., III UZP 9/02, OSNP 2003 nr 12, poz. 296). Odnosząc tę
regulację do stanu faktycznego sprawy nie można przyjąć, iż stałą opiekę i pielęgna-
cję lub pomoc w czynnościach samoobsługowych, o jakich mowa w rozporządzeniu z
dnia 15 maja 1989r., wyczerpuje opieka trwająca przez część roku lub w niektóre dni
roku. Przez „stałą opiekę" należy bowiem rozumieć opiekę wykonywaną nieustannie,
5
w sposób ciągły, przez cały czas, a więc - w zasadzie - opiekę codzienną. Tym sa-
mym Sąd Apelacyjny wadliwie uznał, że wnioskodawczyni, która od dwóch lat takiej
opieki nie sprawuje, gdyż jej syn przebywa poza granicami kraju, powinna zachować
prawo do wcześniejszej emerytury.
Z tych względów, podzielając zarzuty kasacji, orzeczono jak w sentencji po
myśli art. 39315
k.p.c.
========================================