Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 3 grudnia 2003 r., III CZP 93/03
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Prezydenta Miasta G. przy uczestnictwie
Stowarzyszenia Bezrobotnych i Ludzi Zagrożonych Socjalnie Wskutek Bezrobocia
w G. o uchylenie uchwał, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 3 grudnia 2003 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 24 września 2003 r.:
"Jaki sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy o uchylenie uchwały
stowarzyszenia ?"
podjął uchwałę:
Sprawy o uchylenie uchwały stowarzyszenia rozpoznaje sąd rejonowy.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 14 maja 2003 r. Sąd Rejonowy w Toruniu – Wydział
Krajowego Rejestru Sądowego uchylił sześć uchwał Stowarzyszenia Bezrobotnych i
Ludzi Zagrożonych Socjalnie Wskutek Bezrobocia w G. z dnia 16 grudnia 2002 r.,
uznając, że zostały one podjęte z naruszeniem statutu tego Stowarzyszenia.
W związku z rozpoznawaniem apelacji Stowarzyszenia Sąd Okręgowy w
Toruniu powziął – przytoczoną na wstępie – poważną wątpliwość prawną, którą na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawiając Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne, Sąd Okręgowy
trafnie podkreślił, że przed dniem 1 stycznia 2001 r., tj. przed wejściem w życie
ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn. tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 ze zm.), problem określenia sądu właściwego do
rozpoznania spraw wyszczególnionych w art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia
1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze
zm. – dalej „Pr.stow.”), wobec jednoznacznej i wyraźnej regulacji, nie nastręczał
trudności. Rejestracja stowarzyszenia należała wówczas do właściwego ze względu
na siedzibę stowarzyszenia sądu wojewódzkiego (okręgowego), zwanego w
ustawie „sądem rejestrowym”, natomiast stosowanie w stosunku do stowarzyszeń
środków określonych w ustawie – do właściwego ze względu na siedzibę
stowarzyszenia sądu wojewódzkiego (okręgowego), który był w ustawie zwany
„sądem” (art. 8 ust. 1 i 3 Pr.stow.). Zgodnie z ówcześnie obowiązującym art. 8 ust. 4
Pr.stow., do postępowania sądowego zarówno w sprawach rozpoznawanych przez
sąd rejestrowy, jak i sąd, stosowało się odpowiednio przepisy kodeksu
postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym ze zmianami
wynikającymi z ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach. Było
zatem jasne, że wymienione w art. 29 Pr.stow. sprawy, w tym o uchylenie uchwały
stowarzyszenia niezgodnej z prawem lub statutem, objęte były właściwością sądu
wojewódzkiego (okręgowego) i rozpoznawane były w trybie nieprocesowym.
W konsekwencji, sprawy rejestrowe i sprawy, których przedmiotem było stosowanie
wobec stowarzyszenia ustawowo określonych środków, należały do jednego sądu –
sądu wojewódzkiego (okręgowego).
Stan prawny w omawianym względzie uległ zasadniczej zmianie z chwilą
wejścia w życie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. Z dniem 1 stycznia 2001 r.
na podstawie tej ustawy (art. 73) doszło do zmiany art. 8 ust. 1 Pr.stow. i do
skreślenia ustępów 2, 3 i 4 tego artykułu. Zgodnie ze znowelizowaną formułą art. 8
ust. 1 Pr.stow., stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru
Sądowego, jeżeli przepis ustawy nie stanowi inaczej, natomiast według pierwotnej
treści tego przepisu, stowarzyszenie podlegało rejestracji, jeżeli przepisy ustawy nie
stanowiły inaczej. Nie bez znaczenia pozostawała przy tym przytoczona wyżej
regulacja zawarta w przepisach deregowanych. Ustawodawca wskazywał w niej
wyraźnie, który sąd jest „sądem rejestrowym” i „sądem” w rozumieniu ustawy z dnia
7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, jak też przesądzał w sposób
jednoznaczny stosowanie w sprawach rozpoznawanych przez te sądy przepisów
kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym.
De lege lata w odniesieniu do tych zagadnień, jak trafnie podkreślił Sąd
Okręgowy, nie nasuwa wątpliwości jedynie kwestia właściwości miejscowej sądu w
sprawach o wpis stowarzyszenia do rejestru oraz trybu postępowania w tym
zakresie. Przepis art. 7 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym stanowi bowiem
wprost, że do postępowania przed sądami rejestrowymi stosuje się przepisy
kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, chyba że
ustawa stanowi inaczej. Szczegółowe uregulowanie kwestii procesowych
związanych z postępowaniem w sprawach rejestrowych, w tym w sprawach o wpis
do Krajowego Rejestru Sądowego, zawarte zostało w kodeksie postępowania
cywilnego w art. 6941
-6948
, zlokalizowanych w dziale VI księgi drugiej części
pierwszej. Stosownie do art. 6942
k.p.c., w sprawach rejestrowych wyłącznie
właściwy jest sąd rejonowy (sąd gospodarczy) właściwy ze względu na miejsce
zamieszkania lub siedzibę podmiotu, którego wpis dotyczy (sąd rejestrowy). Przepis
ten, wobec braku unormowania szczególnego, odnosi się także do stowarzyszeń.
W związku z uchyleniem przepisów art. 8 ust. 2-4 Pr.stow. wyłaniają się
obecnie wątpliwości co do trybu postępowania oraz określenia właściwości
rzeczowej w sprawach sądowych związanych z wykonywaniem nadzoru na
stowarzyszeniami, a zatem w sprawach, o których mowa w art. 29 Pr.stow. Sprawy
te nie są sprawami rejestrowymi i dotyczą m.in. spraw z wniosku organu nadzoru
lub prokuratora o uchylenie przez sąd niezgodnej z prawem lub statutem uchwały
stowarzyszenia (art. 29 ust. 1 pkt 2 Pr.stow.). W konsekwencji stwierdzić należy, że
skoro nie ma przepisów, które wyraźnie regulowałyby oba te zagadnienia, to
problem należy rozwiązać przez uwzględnienie ogólnych przepisów dotyczących
rozpoznawania i rozstrzygania spraw w postępowaniu cywilnym. Chodzi tu przede
wszystkim o art. 13 § 1 k.p.c. Należy też zwrócić uwagę na użytą przez
ustawodawcę terminologię.
W myśl art. 13 § 1 k.p.c., sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa
stanowi inaczej. Przepis ten, jak to wielokrotnie wyjaśniano w doktrynie i
orzecznictwie Sądu Najwyższego, ustanawia domniemanie drogi procesu. Innymi
słowy, w myśl przyjętej w kodeksie postępowania cywilnego zasady, sprawa
cywilna objęta drogą sądową podlega rozpoznaniu w procesie, chyba że
szczególny przepis ustawy stanowi inaczej. Wychodząc z tego założenia należy
zatem wyjaśnić, czy ustawodawca w jakikolwiek sposób wskazał, że w odniesieniu
do rozpoznawania spraw o uchylenie przez sąd niezgodnej z prawem lub statutem
uchwały stowarzyszenia ma miejsce wyjątek od powyższej zasady.
W przepisach art. 29 Pr.stow. nie określono wyraźnie, jaki charakter ma
postępowanie w sprawach w nim wymienionych, należy jednak zauważyć, że w ust.
2 tego artykułu ustawodawca przewiduje, iż w sprawach tych sąd wydaje
postanowienie. Wskazówkę interpretacyjną przy wyjaśnianiu przedmiotowego
zagadnienia zawierają również – ściśle związane z powyższym przepisem – art. 31
i 32 Pr.stow., mowa w nich bowiem także o wydawaniu przez sąd postanowienia.
Nie bez znaczenia jest także fakt trzykrotnego użycia w art. 29 Pr.stow. wyrazu
„wniosek” w związku określeniem pisma procesowego, będącego podstawą
wszczęcia postępowania sądowego w omawianych sprawach. Z przytoczonych
sformułowań wynika więc pośrednio, że chodzi o postępowanie nieprocesowe,
zgodnie bowiem z art. 506 k.p.c., sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na
wniosek. W postępowaniu tym – zgodnie z art. 516 w związku z art. 518 k.p.c. –
zasadą jest wydawanie przez sąd orzeczeń co do istoty sprawy w formie
postanowień. Podkreślić należy, że w poprzednim stanie prawnym ustawodawca
również przewidywał, z tym że uczynił to w sposób wyraźny (art. 8 ust. 4 Pr.stow.),
rozpoznawanie omawianych spraw w trybie nieprocesowym.
Jeżeli zatem sprawy o uchylenie przez sąd niezgodnej z prawem lub statutem
uchwały stowarzyszenia rozpoznawane są w trybie nieprocesowym, to tym samym
należy mieć na względzie treść art. 507 k.p.c. Przepis ten ustanawia domniemanie
kompetencji sądów rejonowych we wszystkich sprawach należących do
postępowania nieprocesowego, właściwość sądu okręgowego musi więc wyraźnie
wynikać z konkretnego przepisu szczególnego. W odniesieniu do spraw, o których
mowa w art. 29 Pr.stow., ustawodawca nie ustanowił jednak wyjątku od powyższej
zasady.
W tej sytuacji, skoro jednocześnie brak odrębnej regulacji, z której wynikałoby,
że poza sprawami rejestrowymi również inne sprawy dotyczące stowarzyszeń, w
szczególności związane ze stosowaniem środków nadzoru, skierowane zostały do
rozpoznawania przez sądy rejestrowe, należało orzec, jak w uchwale.