Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 31 marca 2004 r., III CZP 110/03
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 31 marca 2004 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego we wniosku z dnia 11 grudnia 2003 r.
"Czy w sprawie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu dopuszczalne jest umowne ustalenie właściwości miejscowej (art.
781 § 2 i art. 46 § 1 k.p.c.) ?"
podjął uchwałę:
W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu przepis art. 46 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania.
Uzasadnienie
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, działając na podstawie art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 24, poz. 2052) i
powołując się na rozbieżności w orzecznictwie, wystąpił z wnioskiem o rozpoznanie
przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego, czy w
sprawie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu
dopuszczalne jest umowne ustalenie właściwości miejscowej (art. 781 § 2 i art. 46 §
1 k.p.c.). Wskazał, że do niedawna problem właściwości miejscowej sądu w
postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności nie budził kontrowersji, zarówno
bowiem w orzecznictwie, jak i w doktrynie uznawano, że art. 781 k.p.c. określa
wyłączną właściwość sądu w tym postępowaniu. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego wystąpiła jednak rozbieżność dotycząca wykładni art. 781 § 2 k.p.c.,
regulującego właściwość miejscową sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności bankowym tytułom egzekucyjnym. Odmienne rozstrzygnięcia tej
kwestii w uchwałach Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2000 r., III CZP 41/00
(OSNC 2001, nr 4, poz. 57) i z dnia 24 stycznia 2003 r., III CZP 90/02 (OSNC 2003,
nr 11, poz. 145) wywołały także dyskusję w piśmiennictwie prawniczym.
Prokurator Prokuratury Krajowej wnosił o udzielenie odpowiedzi, że w sprawie
o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu umowne
ustalenie właściwości miejscowej na podstawie art. 46 § 1 k.p.c. jest
niedopuszczalne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadą jest, że sprawy cywilne należące do drogi sądowej rozpoznawane są
w procesie. Przepisy normujące proces mają charakter ogólny, a zgodnie z art. 13 §
2 k.p.c. należy je stosować odpowiednio do innych postępowań unormowanych w
kodeksie postępowania cywilnego, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej.
Odpowiedniemu stosowaniu w innych postępowaniach na tej zasadzie podlega
zatem także art. 46 § 1 k.p.c., zamieszczony wśród przepisów o procesie.
Powszechnie przyjmuje się, że stosowanie „odpowiednio” przepisów na
podstawie art. 13 § 2 k.p.c. może polegać na stosowaniu wprost, gdy jest to
możliwe, na stosowaniu z modyfikacjami, uwzględniającymi specyfikę i charakter
innego postępowania, albo na odmowie stosowania. Do pierwszej grupy zalicza się
m.in. przepisy normujące czynności procesowe, postępowanie dowodowe, skład
sądu, wyłączenie sędziego, zwolnienie od kosztów sądowych, do drugiej – m.in.
przepisy o pozwie, o rozprawie, o zawieszeniu i umorzeniu postępowania, o
wydaniu orzeczenia, a także niektóre przepisy o właściwości sądu (art. 15, 18, 19-
26 i 43-45), a do trzeciej – przepisy normujące takie instytucje procesowe, jak
interwencja główna i uboczna, przypozwanie i inne, ściśle związane z procesem.
Przepisy o procesie mają w innych postępowaniach znaczenie subsydiarne, zatem
stosowane są tylko wtedy, gdy przepisy szczególne danej kwestii inaczej nie
normują.
Do postępowań, których dotyczy art. 13 § 2 k.p.c., zalicza się przede
wszystkim postępowanie nieprocesowe, a także postępowania określane niemal
powszechnie w doktrynie jako pomocnicze, w tym w szczególności postępowanie o
zwolnienie od kosztów sądowych wszczęte przed wytoczeniem powództwa, o
zabezpieczenie dowodów, rekwizycyjne, o odtworzenie akt, dotyczące sądu
polubownego, zabezpieczające, klauzulowe oraz o oznaczenie sądu właściwego
miejscowo. We wszystkich tych postępowaniach zamieszczone są przepisy
regulujące właściwość miejscową sądu (art. 508, 114, 311, 235, 706 § 2, art. 719,
696, 735, 781 i 45).
Rozważając, czy w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności może być
stosowany art. 46 § 1 k.p.c., trzeba zwrócić uwagę, że przepis ten dotyczy tzw.
umowy prorogacyjnej. Umowa taka może być zawarta przez strony stosunku
prawnego przed wszczęciem procesu (nie można wykluczyć zawarcia umowy po
wytoczeniu powództwa, w każdym razie jednak przed wdaniem się w spór co do
istoty sprawy) i dotyczy sporów już wynikłych bądź mogących wyniknąć w
przyszłości z określonego stosunku prawnego. Powszechnie przyjmuje się, że
określenie „spór”, zawarte w art. 46, oznacza nie proces sądowy, ale
pozaprocesową różnicę stanowisk. Nie chodzi przy tym o spór mogący powstać na
tle kwestii prawnoprocesowej, ale wyłącznie o spór z zakresu prawa materialnego.
Dlatego uznaje się w piśmiennictwie prawniczym, że nie jest możliwe zawarcie
umowy prorogacyjnej wtedy, gdy w konkretnym wypadku przedmiotem
postępowania ma być wyłącznie kwestia natury procesowej, jak np. zabezpieczenie
dowodu, wyłączenie sędziego, pomoc sądowa, oznaczenie sądu lub nadanie
klauzuli wykonalności, a więc te kwestie, które są przedmiotem postępowań
pomocniczych. W literaturze przedmiotu występuje natomiast rozbieżność ocen
odnoszących się do charakteru prawnego takiej umowy; jest ona określana jako
umowa procesowa, a także prezentowany jest pogląd o jej materialnoprawnym
charakterze. Rozbieżność ta nie ma jednak znaczenia dla rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznawano w zasadzie jednolicie, że
postępowanie klauzulowe jest postępowaniem pomocniczym, służy bowiem
przygotowaniu postępowania egzekucyjnego przez stworzenie podstawy do jego
wszczęcia i określenia jego podmiotowych, a w razie potrzeby także
przedmiotowych granic. Nie ma także zasadniczych rozbieżności co do tego, że jest
to postępowanie o charakterze autonomicznym, zarówno w stosunku do
postępowania rozpoznawczego, jak i do postępowania egzekucyjnego (por.
uchwały z dnia 9 września 1994 r., III CZP 143/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 46, z
dnia 5 stycznia 1999 r., III CZP 54/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 105, z dnia 24
stycznia 2003 r., III CZP 90/02, a także postanowienia z dnia 10 maja 2000 r., III CZ
48/00 i z dnia 22 maja 2000 r., IV CZ 57/00, nie publ.). Nieco odmiennie jednak
ujmuje tę kwestię powołana na wstępie uchwała z dnia 6 grudnia 2000 r., w której
Sąd Najwyższy uznał, że postępowanie to zachowuje charakter rozpoznawczy z
tego względu, że podejmowane w nim czynności mają charakter czynności
procesowych, a nie egzekucyjnych. Z poglądem tym nie można się jednak zgodzić,
postępowanie to bowiem, przez badanie warunków formalnych tytułu
egzekucyjnego, stwarza przesłanki przymusowej realizacji roszczenia we
właściwym postępowaniu egzekucyjnym. Zawiera wprawdzie pewne elementy
postępowania kognicyjnego, gdyż rozpoznawane są w nim także kwestie z zakresu
prawa materialnego, np. w wypadku nadania klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika (art. 767 k.p.c.), w wypadku przejścia uprawnienia lub
obowiązku na inną osobę (art. 788 k.p.c.), czy badanie złożenia oświadczenia o
poddaniu się egzekucji z bankowego tytułu egzekucyjnego (art. 97 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze
zm.), jednak kwestie te rozpatrywane są wyłącznie w celu ustalenia
dopuszczalności wszczęcia egzekucji na podstawie określonego tytułu
egzekucyjnego.
Doktryna w zasadzie odrzuca możliwość stosowania przepisu dotyczącego
właściwości umownej w postępowaniu klauzulowym. Pogląd taki wyrażany był już
na tle przepisów części drugiej dawnego kodeksu postępowania cywilnego,
regulującej postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Przyjmowano, że
przepisy części drugiej dawnego kodeksu postępowania cywilnego unormowały
kwestię właściwości dla swego zakresu zastosowania w sposób wyczerpujący i
pełny, wobec czego przepisy części pierwszej o właściwości sądu nie miały w tym
postępowaniu zastosowania, pomimo odesłania zawartego w art. 525 d.k.p.c.
Pod rządem obecnie obowiązującego kodeksu w doktrynie przyjmuje się, że
ze względu na charakter tego postępowania jako postępowania pomocniczego, w
którym w sposób wyczerpujący i pełny uregulowana została kwestia właściwości
miejscowej sądu (art. 781 k.p.c.), art. 46 k.p.c. nie ma zastosowania. W związku z
wykładnią art. 781 § 2 k.p.c., przedstawioną w uchwale z dnia 6 grudnia 2000 r.,
pojawiły się jednak także poglądy przeciwne.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego pośrednio prezentowane było stanowisko
odrzucające możliwość stosowania art. 46 k.p.c. w postępowaniu klauzulowym.
W uchwałach z dnia 9 listopada 1994 r. i z dnia 5 stycznia 1999 r. wskazano, że art.
781 k.p.c. zawiera unormowanie wyczerpujące, które wyłącza zastosowanie
przepisów o właściwości miejscowej przemiennej lub umownej z części pierwszej
kodeksu postępowania cywilnego. Sąd Najwyższy uznał, że przepis ten ma
charakter bezwzględnie obowiązujący, w związku z czym jego stosowanie nie może
być wyłączone lub ograniczone wolą stron. Jest przy tym przepisem szczególnym w
stosunku do art. 758 k.p.c., a także w stosunku do innych przepisów określających
właściwość miejscową sądu. Rozważania te dotyczyły zarówno art. 781 w
ogólności, jak też jego § 1, natomiast w kolejnych dwóch uchwałach, z dnia 6
grudnia 2000 r. i z dnia 24 stycznia 2003 r., Sąd Najwyższy zajął się wprost
dopuszczalnością stosowania art. 46 § 1 k.p.c. w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu.
W pierwszej z nich Sąd Najwyższy uznał, że w takiej sprawie dopuszczalne
jest ustalenie właściwości sądu na podstawie stosowanego odpowiednio art. 46 § 1
k.p.c. Uzasadnieniem tego stanowiska było następujące. Z kategorycznego
brzmienia art. 781 § 2 k.p.c. nie można wnioskować o niedopuszczalności
stosowania art. 46 § 1 k.p.c., gdyż kwestia właściwości należy do takiej materii
ustawowej, którą zawsze trzeba formułować kategorycznie i stanowczo. Regulacja
zawarta w art. 781 § 2 nie jest całościowa i zupełna, skoro w samej jego treści
zawarte jest odesłanie do pojęcia właściwości ogólnej, tj. art. 23 i nast. k.p.c., a
także znajduje zastosowanie art. 43. Postępowanie klauzulowe ma wprawdzie
usytuowanie pośrednie pomiędzy postępowaniem rozpoznawczym a
egzekucyjnym, ale zachowuje charakter rozpoznawczy, chociaż z bardzo
ograniczonym zakresem rozpoznania, a co za tym idzie, specyfika tego
postępowania nie wyłącza stosowania art. 46. Przeciwko wyłączeniu stosowania
tego przepisu świadczą także argumenty wykładni systemowej, w tym zmiany
przepisów postępowania cywilnego zmierzające do zwiększenia procesowych
uprawnień stron. Szczególne znaczenie ma zmiana wprowadzona w art. 8 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz.
882 ze zm.), dająca wierzycielowi możliwość wyboru komornika w ramach
właściwości danego sądu apelacyjnego. Jeżeli strony mogą umownie określać
właściwość sądu w procesie, a wierzyciel dokonywać wyboru komornika, to nie ma
podstaw do zakwestionowania co do zasady możliwości określenia przez bank i
jego dłużnika właściwości sądu w przyszłym postępowaniu klauzulowym. Wreszcie
wskazuje się, że również wykładnia funkcjonalna, w tym cel przewidzianego w
prawie bankowym uprawnienia banku do wystawiania tytułów egzekucyjnych bez
konieczności przeprowadzenia postępowania rozpoznawczego, którym jest
uproszczenie postępowania i ułatwienie realizacji przez bank wiarygodnych i na
ogół niespornych należności wynikających z czynności bankowych, uzasadnia takie
rozstrzygnięcie.
W drugiej uchwale Sąd Najwyższy uznał natomiast, że art. 781 § 2 k.p.c.
wyłącza dopuszczalność umownego ustalenia właściwości miejscowej sądu w
postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu. W uzasadnieniu podkreślono, że normy prawa procesowego
dotyczące regulacji publicznoprawnej mają charakter imperatywny, a wola stron nie
ma wpływu na ich stosowanie bądź niestosowanie, jedynie ustawa może
przewidywać w konkretnym wypadku dopuszczalność umownego odstępstwa od
treści normy prawa procesowego, a takiego odstępstwa art. 781 § 2 k.p.c. nie
zawiera. Przepis ten skonstruowany jest w sposób zupełny i wyczerpujący, na co
wskazuje trójstopniowa budowa normy prawnej, ukształtowanej w taki sposób, aby
w każdym wypadku tylko jeden sąd był sądem właściwym miejscowo. Dowodzi to
nadania określonej w nim właściwości miejscowej charakteru wyłącznego. W
przepisie nie zastrzeżono dla stron ani możliwości wyboru jednego spośród kilku
sądów przemiennie właściwych, ani tym bardziej nie stworzono ustawowej
możliwości umownego ukształtowania właściwości miejscowej. Fakt odwołania się
w art. 781 § 2 k.p.c. do sądu właściwości ogólnej dłużnika wskazuje jedynie na
metodę określenia sądu wyłącznie właściwego. Zamiarem ustawodawcy było
stworzenie w art. 46 § 1 k.p.c. możliwości umownego określenia właściwości
miejscowej sądu jedynie w tym postępowaniu, w którym przedmiotem rozstrzygania
są spory mające charakter materialnoprawny, a nie wyłącznie zagadnienia natury
procesowej. Wreszcie wskazano, że odwołanie się do art. 8 ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji nie uzasadnia wniosku o dopuszczalności umownego
określenia właściwości miejscowej sądu, przepis ten jest bowiem wyjątkiem od
zasady imperatywnego charakteru norm procesowych i tym samym musi podlegać
ścisłej wykładni, a ponadto został przewidziany tylko dla postępowania
egzekucyjnego
Przychylając się do stanowiska przedstawionego w drugiej z cytowanych
uchwał, należy dodatkowo zwrócić uwagę na następujące kwestie.
Wniosek o niedopuszczalności stosowania art. 46 k.p.c. w postępowaniu o
nadanie bankowemu tytułowi wykonawczemu klauzuli wykonalności uzasadnia
zarówno wykładnia gramatyczna, jak i systemowa oraz funkcjonalna art. 781 § 2
k.p.c.
Ze względu na zasady wykładni gramatycznej nie można uznać, że art. 781 §
2 k.p.c. nie stanowi normy zupełnej i wyczerpującej z tego względu, iż już w samej
jego treści zawarte jest odesłanie do przepisów o właściwości ogólnej dłużnika.
Trafnie wskazano w uchwale z dnia 24 stycznia 2003 r., że odesłanie to wskazuje
jedynie na metodę określenia sądu wyłącznie właściwego. Za trafnością tego
argumentu przemawia układ kodeksu postępowania cywilnego, przy opracowaniu
którego przyjęto jako zasadę unikanie powtórzeń przepisów, zbędnych i
stwarzających możliwość różnej wykładni. Zachowano zwartość układu i
lakoniczność sformułowań, a ta cecha kodeksu nie może być pomijana przy
wykładni poszczególnych przepisów. Z faktu zatem, że w art. 781 § 2 zamieszczono
odesłanie do właściwości ogólnej dłużnika, nie wynika, iż przepis nie jest zupełny,
lecz jedynie to, że dla jasności sformułowania zaniechano powtarzania treści
zawartej w art. 27-30, zastępując ją terminem „właściwość ogólna dłużnika”.
Budowa tego przepisu wskazuje ponadto, że uregulowano w nim wszystkie wypadki
właściwości miejscowej w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności
bankowym tytułom egzekucyjnym: ma być to sąd właściwości ogólnej dłużnika,
gdyby tej nie można było ustalić – sąd rejonowy, w którego okręgu ma być
wszczęta egzekucja, a gdy wierzyciel zamierza wszcząć egzekucję za granicą –
sąd rejonowy, w którego okręgu tytuł został sporządzony. W każdym zatem
wypadku właściwy jest tylko jeden sąd, z czego wynika, że ustawa nie dopuszcza
możliwości wyboru spośród kilku sądów przemiennie właściwych (art. 31-37), a tym
bardziej możliwości wyboru takiego sądu, który właściwym nie jest (art. 46).
Ponadto nie można pomijać faktu, że przepis ten stanowi tylko część
unormowania zawartego w art. 781, który reguluje kwestię właściwości sądu w
postępowaniu klauzulowym, przyjmując jako kryterium wyróżniające rodzaj tytułu
egzekucyjnego. Tytułom egzekucyjnym pochodzącym od sądu klauzulę
wykonalności nadaje sąd pierwszej instancji, w którym sprawa się toczy, bądź w
pewnych wypadkach sąd drugiej instancji (§ 1); tytułom egzekucyjnym
pochodzącym od sądu administracyjnego oraz innym tytułom klauzulę wykonalności
nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika, a jeśli nie można jej ustalić, sąd
rejonowy, w którego okręgu ma zostać wszczęta egzekucja, a gdy wierzyciel
zamierza wszcząć egzekucję za granicą – sąd rejonowy, w okręgu którego tytuł
został sporządzony (§ 2); nakazowi zapłaty klauzulę wykonalności nadaje sąd, który
go wydał (§ 3); wyrokowi sądu polubownego lub ugodzie zawartej przed takim
sądem klauzulę nadaje sąd, w którym stosownie do art. 710 k.p.c. złożone są akta
sprawy rozpoznawanej przez sąd polubowny (§ 4). W jednym przepisie
zamieszczono całościową regulację prawną właściwości sądu w postępowaniu
klauzulowym, przyjmując jako kryterium odróżniające rodzaj tytułu egzekucyjnego.
W wypadku każdego z nich jednak uregulowanie kwestii właściwości miejscowej
jest pełne i w każdym wypadku tylko jeden sąd jest właściwy miejscowo i rzeczowo,
a nie ma podstaw do przyjęcia, że ustawa posługuje się różną techniką
prawodawczą w różnych paragrafach tego samego przepisu. Skoro nie budzi
wątpliwości, że do sytuacji unormowanych w § 1, 3 i 4 nie ma zastosowania art. 46
§ 1 k.p.c., nie powinno być również kontrowersji co do sytuacji unormowanej w § 2.
Należy zatem przyjąć, że wyłączny charakter właściwości miejscowej nie zależy od
rodzaju tytułu egzekucyjnego, w każdym bowiem wypadku właściwość ta jest
wyłączna, a tylko w zależności od rodzaju tytułu uregulowano odmiennie, który
konkretnie sąd rejonowy jest właściwy.
Podzielić też należy pogląd, że kategoryczny charakter normy art. 781 § 2
k.p.c. wyklucza nadawanie jej innej treści, niż została w niej wyrażona. Wszystkie
normy dotyczące właściwości sądu mają brzmienie kategoryczne, co nie jest
przypadkowe, jeśli zważy się na imperatywny charakter tych przepisów jako norm
publicznoprawnych. Taki charakter mają normy procesowe, będące co do zasady
normami o charakterze iuris cogentis, stosowanymi bez względu na wolę stron.
Przepisy prawa procesowego podlegają wykładni ścisłej, a wyjątki od związania
nimi są wyraźnie określone. Takiego wyjątku w przepisie art. 781 § 2 nie ma.
Kategoryczne brzmienie przepisów określających właściwość miejscową sądu
w postępowaniach pomocniczych nadaje jej charakter właściwości wyłącznej,
oznaczenie właściwości wyłącznej może bowiem nastąpić w dwojaki sposób.
Przepis może zawierać sformułowanie, że określona w nim właściwość jest
wyłączna, jak przyjęto w art. 508 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym, może być
jednak również określona w taki sposób, że jakkolwiek przepis nie stanowi wprost,
że właściwość ma taki charakter, to jednak ze względu na kategoryczne
sformułowanie, szczegółową regulację i brak odwołania do właściwości
przemiennej, określona w nim właściwość jest w istocie wyłączna. Taki sposób
zastosowano w postępowaniach pomocniczych, w tym w postępowaniu
klauzulowym, nie wyłączając postępowania o nadanie klauzuli wykonalności
bankowemu tytułowi egzekucyjnemu. Budowa art. 781 wskazuje więc na to, że w
sposób szczegółowy reguluje on właściwość miejscową sądu w postępowaniu
klauzulowym. Poza regulacją tego przepisu pozostały jedynie kwestie powiązania
sprawy z sądem właściwym (perpetuatio fori – art. 15), a także pewne kwestie
szczegółowe, jak możliwość wyboru sądu w szczególnym wypadku określonym w
art. 43 oraz wyznaczenie innego sądu w wypadku, gdy sąd właściwy nie może z
powodu przeszkody rozpoznać sprawy (art. 44), a więc takie, które dotyczyć mogą
każdego postępowania uregulowanego w kodeksie. Tylko zatem w tym zakresie
przepisy o właściwości w procesie mogą znaleźć odpowiednie zastosowane,
pozostałe zaś kwestie są w art. 781, w tym także w § 2, uregulowane wyczerpująco
i zupełnie.
Przepis art. 781 § 2 k.p.c. nie może być wykładany w oderwaniu od innych
przepisów dotyczących właściwości sądu, zawartych w kodeksie, oraz w innych
aktach prawnych mających z tą kwestią związek. Wykładnia systemowa prowadzi
do następujących wniosków.
Instytucja bankowego tytułu egzekucyjnego uregulowana została w art. 96-98
Prawa bankowego. Przepisy te nadają bankom szczególny przywilej w postaci
samodzielnego uprawnienia do wystawiania tytułów egzekucyjnych bez
przeprowadzenia postępowania rozpoznawczego, mają zatem charakter wyjątkowy
i podlegają z tego względu wykładni ścisłej. Nie można z faktu przyznania bankom
tego szczególnego uprawnienia wyprowadzać wniosku o możliwości stosowania
kolejnego wyjątku, dotyczącego właściwości miejscowej sądu w postępowaniu o
nadanie bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.
Nie daje takiej podstawy także powołany w uchwale z dnia 6 grudnia 2000 r.
przepis art. 8 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, uprawniający
wierzyciela, w ograniczonym zresztą zakresie (prawo wyboru nie ma zastosowania
do egzekucji z nieruchomości – por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 maja
2003 r., III CZP 24/03, OSNC 2004, nr 3, poz. 35), do wyboru komornika w
postępowaniu egzekucyjnym. Przepis ten, stanowiący wyjątek od zasady
imperatywnego charakteru norm procesowych i z tego względu podlegający
wykładni ścisłej, dotyczy jednak tylko postępowania egzekucyjnego, nie ma więc
zastosowania do postępowania klauzulowego. Z faktu zatem, że wystawienie
bankowego tytułu egzekucyjnego zastępuje postępowanie rozpoznawcze oraz że
wierzycielowi przysługuje prawo wyboru komornika prowadzącego egzekucję, nie
można wyprowadzić wniosku, iż uprawnienie do umownego określenia właściwości
sądu zostało rozciągnięte także na postępowanie klauzulowe. Gdyby intencją
ustawodawcy było przyznanie stronom czynności bankowej takiego uprawnienia, to
znalazłoby to wyraz bądź w art. 781 § 2 k.p.c., bądź w art. 97 Prawa bankowego.
Brak takiego sformułowania uzasadnia wniosek przeciwny.
Nie można także pominąć art. 46 §1 k.p.c. Już wykładnia językowa tego
przepisu wyraźnie ogranicza możliwość zawarcia umowy prorogacyjnej w procesie
cywilnym do sporów o charakterze materialnoprawnym (podobny charakter takiej
umowy wynika z art. 697 § 1 k.p.c.), tymczasem kognicja sądu w postępowaniu
klauzulowym, jak wyżej wskazano, ogranicza się w zasadzie do ustalenia, czy dany
akt stanowi tytuł egzekucyjny i czy nadaje się do egzekucji, chodzi zatem o kwestie
natury procesowej. Nie zmienia tego procesowego charakteru nawet to, że w
pewnym zakresie przedmiotem badania sądu mogą być kwestie materialnoprawne,
postępowanie to bowiem zmierza do dokonania czynności procesowej, jaką jest
nadanie klauzuli wykonalności.
Biorąc pod uwagę wykładnię funkcjonalną, trzeba zgodzić się z powołanym w
uchwale z dnia 6 grudnia 2000 r. argumentem, że celem przewidzianego w Prawie
bankowym uprawnienia banku do wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych
bez konieczności prowadzenia procesu sądowego jest uproszczenie postępowania i
ułatwienie realizacji roszczeń wynikających z czynności bankowych.
Uprzywilejowanie banku, uproszczenie i szybkość postępowania nie może jednak
następować kosztem procesowych praw dłużnika. Postępowanie klauzulowe
cechuje jednostronność wyrażająca się w tym, że odbywa się bez udziału dłużnika,
który w związku z tym w zasadzie pozbawiony jest możliwości podniesienia zarzutu
formalnego dotyczącego właściwości miejscowej. W tej sytuacji dopuszczenie
stosowania art. 46 § 1 k.p.c. oznaczałoby w istocie przyzwolenie na dowolny wybór
sądu właściwego przez bank, nawet bowiem gdyby strony czynności bankowej
dokonały wyboru sądu na podstawie umowy określonej w art. 46 § 1 k.p.c., w
sytuacji, w której bank wbrew jej postanowieniom skierowałby wniosek do sądu
właściwego według kryterium określonego w art. 781 § 2 k.p.c., dłużnik nie mógłby
podnieść zarzutu niewłaściwości sądu.
Już w literaturze okresu międzywojennego wskazywano, że przepisy
dotyczące właściwości sądu wydane zostały przede wszystkim w interesie
pozwanego, gdyż bez ustawowego unormowania tej kwestii obrona jego praw w
procesie byłaby utrudniona lub wręcz niemożliwa. Tylko wtedy, gdy sam pozwany
uważa za wskazane oddanie sporu do rozstrzygnięcia sądowi niewłaściwemu,
należy mu to umożliwić, jednak w ściśle określonych i nieprzekraczalnych
granicach. Nie budzi wątpliwości, że w większości wypadków strona silniejsza
gospodarczo, a taką stroną jest z reguły bank, narzuca w umowie wybór danego
sądu, ułatwia jej to bowiem prowadzenie postępowania sądowego, a dla drugiej
strony powoduje utrudnienia procesowe i koszty. Takie określenie właściwości
prowadzi też do nadmiernego obciążenia sądu, w którego okręgu silniejsza strona
ma siedzibę.
W niektórych wypadkach narzucanie w umowie danego sądu jako właściwego
może nawet być uznane za niedozwoloną klauzulę umowną (art. 3811
w związku z
art. 3853
pkt 23 k.c.). Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
wskazuje, że obowiązkiem sądu w sprawach dotyczących konsumentów jest
badanie z urzędu właściwości miejscowej sądu, nawet gdy przepisy procesowe
przewidują takie badanie tylko na zarzut pozwanego (por. orzeczenie z dnia 27
czerwca 2000 r. w połączonych sprawach Oceano Grupo Editorial S.A. przeciwko
Rocio Marciano Quintero, C-240/98 oraz Salvat Editores S.A. przeciwko Jose M.
Sanchez i inni, C-241-244/98). Skoro zatem w sprawach konsumenckich co do
zasady wyłączona jest dopuszczalność narzucania wyboru sądu w umowie
dotyczącej stosunku materialnoprawnego, to tym bardziej należy odrzucić
możliwość zawarcia takiej umowy w kwestii o charakterze wyłącznie procesowym i
to nawet w sytuacji, w której ze względu na szczególne uprzywilejowanie banku nie
jest potrzebne dochodzenie w procesie roszczenia związanego z udzieleniem
kredytu konsumenckiego.
Uprawnienie do pominięcia postępowania rozpoznawczego nie wyklucza
sytuacji, w której w postępowaniu klauzulowym może pojawić się problem
narzucania kredytobiorcy-konsumentowi abuzywnego postanowienia umownego
określającego właściwość sądu. Umowa o kredyt konsumencki jest uważana za
umowę kredytu w rozumieniu prawa bankowego (art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 20
lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.), udzielenie
kredytu konsumenckiego stanowi więc czynność bankową, w związku którą może
być wystawiony bankowy tytuł egzekucyjny. Gdyby założyć, że dopuszczalne jest
umowne ustalenie właściwości miejscowej w postępowaniu określonym w art. 781 §
2 k.p.c., należałoby w takim postępowaniu (toczącym się bez udziału dłużnika)
badać, w razie złożenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu
tytułowi egzekucyjnemu w sądzie według ustawy niewłaściwym, czy tytuł ten został
wystawiony w związku z kredytem konsumenckim czy inną czynnością bankową.
Przekraczałoby to granice kognicji sądu w takim postępowaniu, która obejmuje tylko
badanie, czy tytuł nadaje się do egzekucji, czy obejmuje roszczenie wynikające
bezpośrednio z czynności bankowej oraz czy dokument przedstawiony przez bank
zawiera wszelkie elementy przewidziane przez ustawę – Prawo bankowe. Także
zatem i ten argument przemawia przeciwko dopuszczeniu umownego określenia
właściwości sądu w postępowaniu uregulowanym w art. 781 § 2 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 1 pkt 1
lit. b w związku z art. 60 § 1 i art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz. 2052).