Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 maja 2004 r., V CK 452/03
Skuteczność zamieszczenia w statucie spółki akcyjnej upoważnienia
zarządu do wyłączenia lub ograniczenia prawa niektórych akcjonariuszy
poboru akcji – przy podwyższeniu kapitału zakładowego w ramach kapitału
docelowego – należy oceniać przede wszystkim z punktu widzenia interesów
spółki.
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Jan Górowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "K.I. & A.", spółki z o.o. w S. przeciwko
Elektrociepłowni "B.", S.A. w B. o uchylenie uchwały, po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2004 r. kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31 grudnia 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 grudnia 2002 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach zmienił
zaskarżony przez powódkę wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 31
stycznia 2002 r. oddalający powództwo i uchylił uchwałę powziętą przez walne
zgromadzenie akcjonariuszy pozwanej Elektrociepłowni „B.” S.A. w B. w dniu 26
czerwca 2001 r. Ustalone w postępowaniu pierwszoinstancyjnym okoliczności
faktyczne były bezsporne. Wynikało z nich, że walne zgromadzenie akcjonariuszy
zmieniło statut przez dodanie do jego paragrafu dziesiątego czterech ustępów
następującej treści:
"5. Zarząd może na podstawie upoważnienia udzielonego w trybie art. 444 k.s.h.,
w okresie do dnia 30 kwietnia 2004 r., uchwalać podwyższenie kapitału
zakładowego o kwotę nie większą niż 11 809 500 zł, do wysokości łącznej nie
większej niż 27 555 500 zł, w drodze emisji akcji zwykłych na okaziciela,
obejmowanych za wkłady pieniężne;
6. Warunkiem skuteczności uchwał zarządu w sprawie podwyższenia kapitału w
sposób opisany w ustępie 5 jest zgoda rady nadzorczej na przeprowadzenie danej
emisji, w tym na cenę emisyjną akcji ustaloną przez zarząd;
7. Zarząd za zgodą rady nadzorczej może wyłączyć lub ograniczyć prawo poboru
niektórych akcjonariuszy;
8. Uchwały zarządu i rady nadzorczej wymagają dla skuteczności formy
notarialnej".
Uchwała ta, podjęta wymaganą większością głosów, zawierała pisemne
uzasadnienie. Umocowany przedstawiciel powódki głosował przeciwko uchwale i
zażądał zaprotokołowania sprzeciwu, a powództwo – odwołujące się do treści art.
422 k.s.h. – zostało wytoczone w terminie określonym w art. 424 k.s.h.
Nie znalazła jednak aprobaty Sądu Apelacyjnego wyrażona przez Sąd Okręgowy
ocena konsekwencji prawnych uchwały dla akcjonariusza mniejszościowego,
którym była powódka. Sąd drugiej instancji przyjął, że zasada równoprawnego
traktowania akcjonariuszy (art. 20 i 433 § 1 k.s.h.) oznacza, iż prawo poboru może
być ograniczane, ale jednocześnie dla wszystkich akcjonariuszy, proporcjonalnie do
ich udziałów kapitałowych. Uchwała narusza te zasadę; nie wyłącza wprawdzie
konkretnych akcjonariuszy od prawa poboru, ale stwarza zagrożenie dla
akcjonariuszy mniejszościowych. Różnicując prawa akcjonariuszy, uchwała ta –
zdaniem Sadu Apelacyjnego – umożliwia pokrzywdzenie niektórych akcjonariuszy,
a każda uchwała mająca na celu pokrzywdzenie akcjonariusza powinna być uznana
za godzącą w dobre obyczaje. Sąd odnotował również nieprzedstawienie przez
zarząd opinii uzasadniającej powody wyłączenia albo ograniczenia prawa poboru
(art. 433 § 2 w związku z art. 447 § 2 k.s.h.). W konsekwencji, potwierdził istnienie
przesłanek uzasadniających uchylenie kwestionowanej uchwały na podstawie art.
422 § 1 k.s.h.
Pozwana w kasacji wniosła o uchylenie bądź zmianę wyroku Sądu drugiej
instancji. Powołała się na naruszenie prawa procesowego, a mianowicie art. 3, 187
§ 2, art. 230, 328 § 2, art. 385 i 47912
§ 1 k.p.c., przez uchylenie uchwały w całości,
bez przedstawienia motywów tej decyzji, mimo że powódka kwestionowała tylko jej
część dotyczącą przyznania zarządowi prawa wyłączenia prawa poboru. W ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej podniesione zostały zarzuty błędnej wykładni i
niewłaściwego zastosowania art. 422 § 1 k.s.h. przez przyjęcie, że każda uchwała
mająca na celu pokrzywdzenie akcjonariusza powinna być uznana za godzącą w
dobre obyczaje i zastosowanie tej tezy do uchwały, błędnej wykładni art. 20 i 433 §
2 zdanie pierwsze k.s.h. przez uznanie niedopuszczalności wyłączenia prawa
poboru tylko niektórych akcjonariuszy, błędnej wykładni art. 2 i 422 § 1 k.s.h. w
związku z art. 58 § 3 k.c. przez sprzeciwienie się możliwości częściowego uchylenia
uchwały walnego zgromadzenia oraz błędnej wykładni art. 433 § 2 w związku z art.
447 § 2 k.s.h. przez potwierdzenie obowiązku przedstawienia przez zarząd opinii
uzasadniającej powody wyłączenia albo ograniczenia prawa poboru.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty procesowe powołane w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3931
pkt 2 k.p.c.) odnoszą się wyłącznie do nieuzasadnionego – zdaniem strony
skarżącej – uchylenia części uchwały i są następstwem przekonania, że powódka
kwestionowała jedynie upoważnienie zarządu do wyłączenia lub ograniczenia
prawa poboru niektórych akcjonariuszy.
Należy zgodzić się z poglądem, że dopuszczalne jest zakwestionowanie i w
konsekwencji uchylenie części uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, ale
pod pewnymi warunkami, w szczególności, gdy kwestionowany fragment ma
charakter autonomiczny i nie jest powiązany treściowo z pozostałymi
postanowieniami uchwały. Problem ten został unormowany w art. 58 § 3 k.c., który
ma tu odpowiednie zastosowanie (art. 2 k.s.h.).
Treść uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy wskazuje, że istotne są dwa
jej postanowienia wprowadzające merytoryczną zmianę statutu w zakresie
podwyższenia kapitału zakładowego oraz ograniczenia prawa poboru. Pozostałe
postanowienia są tylko dopełnieniem poprzednich, dostosowującym je do
ustawowych wymagań. Emisja nowych akcji, dokonywana przez zarząd w ramach
kapitału docelowego, może nastąpić w trojaki sposób: przez subskrypcję prywatną
(art. 431 § 2 pkt 1 k.s.h.), subskrypcję zamkniętą (art. 431 § 2 pkt 2 k.s.h.) oraz
subskrypcję otwartą (art. 431 § 2 pkt 3 k.s.h.). W ramach subskrypcji zamkniętej
oferowane są akcje wyłącznie dotychczasowym akcjonariuszom, którym służy
prawo poboru. Pozostałe subskrypcje są otwarte dla nowych akcjonariuszy, a to
oznacza uszczuplenie praw dotychczasowych akcjonariuszy. Subskrypcja
przewidziana w uchwale walnego zgromadzenia akcjonariuszy nie była subskrypcją
zamkniętą, w konsekwencji musiało dojść do ograniczenia prawa poboru
dotychczasowych akcjonariuszy. Istnieje więc ścisłe powiązanie wszystkich
postanowień kwestionowanej uchwały, uniemożliwiające jej częściowe uchylenie, a
tym samym nieuzasadnione okazały się zarzuty procesowe zamieszczone w
kasacji.
Kodeks spółek handlowych dopuszcza możliwość zaskarżenia uchwał walnego
zgromadzenia akcjonariuszy w dwojaki sposób: w drodze powództwa o uchylenie
uchwały (art. 422 k.s.h.) oraz powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały (art.
425 k.s.h.). Odmienne są przesłanki i terminy tych powództw, nakazujące
respektowanie wskazanych odrębności. W procesie o uchylenie uchwały istotne są
zatem przesłanki wymienione w art. 422 § 1 k.s.h., który wskazuje na cztery grupy
przyczyn uzasadniających uchylenie uchwały, z tym że każda grupa obejmuje dwie
koniunkcyjnie powiązane przyczyny. Powództwo w rozpoznawanej sprawie zostało
oparte na twierdzeniu, że zaskarżona uchwała jest sprzeczna z dobrymi obyczajami
i ma na celu pokrzywdzenie powódki. W tym kontekście zasygnalizowany przez
Sąd Apelacyjny problem niewydania przez zarząd opinii uzasadniającej powody
wyłączenia albo ograniczenia prawa poboru (art. 433 § 2 k.s.h. w związku z art. 447
§ 2 k.s.h.) pozostaje poza zakresem rozpoznania. Ingerencja sądu powinna być tu
powściągliwa, ograniczona do kwestii wyraźnie poddanych kontroli judykacyjnej.
Na podstawie uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy doszło do zmiany
statutu i upoważnienia zarządu do podwyższania kapitału zakładowego w ramach
kapitału docelowego (art. 444 k.s.h.). Jest to nowa regulacja, umożliwiająca
łatwiejsze i mniej kosztowne pozyskiwanie kapitału, stwarzająca szansę uniknięcia
ryzyka blokady emisji akcji przy tzw. szantażu korporacyjnym, polegającym na
nadużywaniu prawa do zaskarżania uchwał przez niektórych akcjonariuszy. Więcej
uprawnień zyskuje zarząd, a to może oznaczać uszczuplenie uprawnień
akcjonariuszy, chociażby z tego względu, że kodeks spółek handlowych nie
przewiduje zaskarżenia uchwał zarządu. Przy niwelowaniu tych kolizji należy mieć
na względzie nadrzędny interes spółki, zazwyczaj perspektywiczny.
Ustawa jednoznacznie umożliwia pozbawienie akcjonariuszy prawa poboru akcji
w całości lub w części ze względu na interes spółki (art. 433 § 2 i art. 447 k.s.h.),
istnieje natomiast wątpliwość, czy uszczuplenie tak ważnego prawa korporacyjnego
może dotyczyć tylko niektórych akcjonariuszy. Wątpliwość ta wynika z ustawowego
wymogu równoprawnego traktowania akcjonariuszy w takich samych
okolicznościach (art. 20 k.s.h.). W odniesieniu do prawa poboru, granice ich
uprawnień wyznacza udział kapitałowy (art. 433 § 1 k.s.h.).
Możliwości wyłączenia prawa poboru niektórych tylko akcjonariuszy nie można
jednak wykluczyć, art. 433 § 2 k.s.h. ogranicza bowiem zasadę wyrażoną w
paragrafie pierwszym tego przepisu, a wymóg równoprawnego traktowania
akcjonariuszy, przewidziany w art. 20 k.s.h., nie ma charakteru absolutnego, już z
tej przyczyny, że aktualizuje się tylko w takich samych okolicznościach. W interesie
spółki walne zgromadzenie może więc – na podstawie art. 433 § 2 k.s.h. – wyłączyć
lub ograniczyć prawo poboru akcji, także w odniesieniu do niektórych akcjonariuszy.
Pogląd taki wypowiedziany został również w doktrynie. Podkreśla się, że zasada
równego traktowania akcjonariuszy stanowi ograniczenie zasady większości i jest
uzasadniona koniecznością ochrony akcjonariuszy mniejszościowych, a wzajemny
stosunek tych zasad wyznacza kompromis pomiędzy postulatem efektywności
działania spółki a postulatem ochrony słusznych interesów niektórych akcjonariuszy
(nie każdego interesu). Nierównoprawne potraktowanie akcjonariuszy może
nastąpić, ale w sytuacjach obiektywnie uzasadnionych, w rzeczywistym interesie
spółki, który nie jest tożsamy z interesem akcjonariuszy większościowych. Taka
interpretacja akcentuje zakaz arbitralnej dyskryminacji akcjonariusza, co jest
zgodne z wymogiem art. 42 drugiej dyrektywy Unii Europejskiej dotyczącej spółek,
w rozumieniu którego także nierówne traktowanie akcjonariuszy w podobnych
okolicznościach nie narusza zasady równego traktowania, jeżeli jest ono
obiektywnie uzasadnione.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 641/00 (nie publ.),
dokonując wykładni art. 435 § 2 k.h., uznał za zgodną z interesem spółki sytuację,
w której następuje przyznanie prawa poboru niektórym tylko akcjonariuszom,
gwarantującym dokapitalizowanie spółki i przeprowadzenie programu naprawczego,
z wyłączeniem prawa poboru pozostałych akcjonariuszy.
Upoważnienie zarządu do wyłączenia lub ograniczenia prawa poboru, przy
podwyższeniu kapitału zakładowego w ramach kapitału docelowego (art. 447
k.s.h.), poddane jest rygorystycznym wymaganiom (zob. art. 433 § 2 k.s.h.),
niemniej możliwość zaskarżenia późniejszych uchwał zarządu doznaje
ograniczenia. Bywa tak, jak w zaskarżonej uchwale walnego zgromadzenia
akcjonariuszy, że walne zgromadzenie nie wskazuje imienne akcjonariuszy, których
prawo poboru zostanie w przyszłości ograniczone. Należy wówczas dać możliwość
kwestionowania uchwały wymienionej w art. 447 § 2 k.s.h. przez akcjonariuszy,
jeżeli stwarza ona zagrożenie ich pokrzywdzenia i jest sprzeczna z dobrymi
obyczajami. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 kwietnia 2004 r., I CK 537/03
(OSNC 2004, nr 12, poz. 204) wypowiedział pogląd, że zawarte w art. 422 § 1 k.s.h.
sformułowanie „mające na celu pokrzywdzenie akcjonariusza” oznacza z jednej
strony, iż zamiar pokrzywdzenia akcjonariusza istnieje w trakcie podejmowania
uchwały, z drugiej zaś obejmuje także sytuację, w której zamiar pokrzywdzenia
akcjonariusza nie jest z góry zakładany, jednak treść uchwały jest taka, że jej
wykonanie doprowadziłoby do jego pokrzywdzenia (zob. też wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 lipca 1998 r., I CKN 807/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 33).
Z przedstawionych rozważań wynika, że istotne znaczenie w rozpoznawanej
sprawie miało potwierdzenie jednoczesnego istnienia dwóch przyczyn
uzasadniających uchylenie uchwały na podstawie art. 422 § 1 k.s.h. W tej kwestii
Sąd Apelacyjny ograniczył się praktycznie do stwierdzenia, że uchwała krzywdzi
mniejszościowego akcjonariusza, a więc narusza dobre obyczaje. W świetle
przedstawionej poprzednio wykładni, nie każde różnicowanie praw akcjonariuszy
narusza dobre obyczaje, także nie każdy interes akcjonariusza podlega ochronie
prawnej. Okoliczności usprawiedliwiające nierówne traktowanie akcjonariuszy
należy oceniać przede wszystkim z punktu widzenia interesów spółki.
Należało w konsekwencji uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.).