Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 16 września 2004 r.
III UZP 3/04
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Herbert Szurgacz,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 września 2004 r. sprawy z wniosku
Włodzimierza K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o
prawo do renty związane z chorobą zawodową i wysokość emerytury, na skutek za-
gadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Lublinie z dnia 14 lipca
2004 r. [...]
„Czy wysokość emerytury przysługującej repatriantowi, który nie pozostawał w
ubezpieczeniu społecznym w Polsce, należy ustalać w wysokości najniższej emery-
tury - w oparciu o treść art. 23 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 167, poz. 1118 ze zm.), czy
też mając na uwadze treść art. 16 u 4 ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji
(tekst jed. Dz.U. Nr 53 z 2004 r., poz. 532) przy obliczaniu wysokości emerytury na-
leży ustalać podstawę jej wymiaru w oparciu o treść art. 15 cyt. ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r., stosując odpowiednio zasady wynikające z treści § 10 rozp. Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru emerytur i rent (tekst jedn. Dz.U. Nr 11 z 1989 r., poz. 63 ze zm.) a w
przypadku pozytywnej odpowiedzi na człon drugi pytania czy do ustalania podstawy
wymiaru należy uwzględniać:
1) wynagrodzenie faktycznie uzyskane za granicą, czy też
2) tzw. "wynagrodzenie zastępcze" rozumiane jako wynagrodzenie przysługu-
jące w danym okresie pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub po-
dobnym charakterze ?”
p o d j ą ł uchwałę:
2
Wysokość emerytury przysługującej repatriantowi, który nie był objęty
ubezpieczeniem społecznym na podstawie przepisów prawa polskiego, ustala
się na podstawie art. 23 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r., Nr
39, poz. 353).
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 13 maja 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
S. przyznał wnioskodawcy Włodzimierzowi K. - repatriantowi, emeryturę w kwocie
najniższej, z uwagi na brak podstawy wymiaru.
Wnioskodawca złożył odwołanie od tej decyzji podnosząc, iż został potrakto-
wany gorzej niż obywatel Państwa Polskiego, który nigdy i nigdzie nie był przymuso-
wo wysiedlony. Podnosił, że przez 20 lat wykonywał pracę w kopalniach pod ziemią,
wobec czego wymiar jego emerytury powinien być zrównany z emeryturą górnika,
wykonującego pracę na terenie kraju.
Pozwany organ rentowy wnosił o oddalenie odwołania, podnosząc, iż wnio-
skodawca całe swoje życie zawodowe spędził pracując na terenie ZSRR. W sprawie
niniejszej nie jest możliwe ustalenie podstawy wymiaru na zasadach określonych a
art. 15 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), toteż wnioskodawcy przysłu-
guje emerytura w najniższej wysokości przyznana na podstawie art. 23 tej ustawy.
Sąd Okręgowy prowadząc postępowanie badał wynagrodzenie wnioskodawcy
faktycznie osiągnięte podczas zatrudnienia za granicą, jak i wynagrodzenie przysłu-
gujące pracownikowi zatrudnionemu w tym okresie na terenie kraju na podobnym
stanowisku. Ostatecznie jednak (wyrokiem z dnia 11 grudnia 2003 r.) oddalił odwoła-
nie wnioskodawcy. Sąd ustalił, iż wnioskodawca w 1936 r. został wraz z rodziną wy-
siedlony do Kazachstanu. W okresie od 30 sierpnia 1947 r. do 29 czerwca 1986 r.
pracował w kopalni, w tym przez większość tego okresu wykonywał prace pod zie-
mią. Z dniem 11 kwietnia 2002 r. uzyskał poświadczenie obywatelstwa polskiego
jako repatriant. W ocenie Sądu Okręgowego wnioskodawca nie przedłożył doku-
mentów płacowych pozwalających na ustalenie podstawy wymiaru świadczenia w
myśl zasad określonych w art. 15 ustawy o emeryturach i rentach. Skoro nie można
ustalić podstawy wymiaru świadczenia, to wnioskodawcy przysługuje emerytura w
3
najniższej wysokości, ustalona stosownie do treści art. 23 powołanej ustawy. Sąd
zważył, iż nie jest możliwe zastosowanie w tym przypadku § 10 rozporządzenia z
dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.). Za okresy za-
trudnienia wnioskodawcy za granicą nie były opłacane składki na ubezpieczenie
społeczne w kraju ani też wnioskodawca nigdy przed podjęciem zatrudnienia za
granicą nie był zatrudniony w Polsce, aby móc zastosować w jego przypadku § 10
pkt 2 wskazanego rozporządzenia.
Apelację od powyższego wyroku złożył wnioskodawca zarzucając naruszenie
art. 16 ust. 4 ustawy z dnia 11 grudnia 2000 r. o repatriacji (jednolity tekst: Dz.U z
2004 r. Nr 53, poz. 532) oraz art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych polegające na niezali-
czeniu przy ustalaniu wysokości świadczeń emerytalnych okresów zatrudnienia w
byłym ZSRR jako okresów składkowych i błędne zastosowanie § 10 pkt 2 rozporzą-
dzenia z dnia 1 kwietnia 1985 r. oraz naruszenie prawa materialnego, tj. art. 35 i na-
stępnych ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r., polegające na niezaliczeniu okresu pracy
w byłym ZSRR jako pracy w szczególnych warunkach i odmowy ustalenia prawa do
emerytury górniczej.
W ocenie apelującego nie można z powodu istnienia luki prawnej, polegającej
na pominięciu w akcie wykonawczym szczególnej sytuacji repatriantów, odmawiać
im wyliczenia wysokości świadczenia poprzez uwzględnienie okresu zatrudnienia za
granicą. Zgodnie z art. 16 ust. 4 ustawy o repatriacji okresy zatrudnienia za granicą
uwzględnia się nie tylko przy ustalaniu prawa do świadczenia, ale również przy usta-
laniu wysokości świadczenia, wobec czego przepis § 10 pkt 2 należy stosować od-
powiednio. Apelujący powołał się na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku
z dnia 26 sierpnia 1987 r., III URN 174/87 (OSNCP 1989 nr 1, poz. 18), formułujący
zasadę wyboru najkorzystniejszego sposobu obliczania podstawy wymiaru świad-
czenia emerytalnego dla pracownika, który był zatrudniony za granicą. Powołując
powyższe zarzuty wnioskodawca wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i przyznanie
mu emerytury w wysokości uwzględniającej w podstawie wymiaru tzw. wynagrodze-
nie zastępcze, tj. zastosowanie § 10 pkt 2 rozporządzenia z 1 kwietnia 1985 r.
Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację wnioskodawcy powziął poważną wątpli-
wość prawną. Stwierdził bowiem, iż pomiędzy Państwem Polskim a Republiką Ka-
zachstanu nie została zawarta żadna umowa regulująca wzajemne zasady ubezpie-
4
czenia i zaopatrzenia emerytalno-rentowego. Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał,
że w sprawie niniejszej znajdują zastosowanie wyłącznie przepisy obowiązujące na
terenie kraju.
Wobec braku jasnych uregulowań co do zasad ustalania podstawy wymiaru świad-
czenia przysługującego repatriantowi Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 14 lipca
2004 r. [...] przedstawił rozpatrywane zagadnienie prawne do rozpoznania Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do treści art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach, okresami składkowymi są okresy zatrudnienia za granicą osób, które
w tym czasie nie były obywatelami polskimi, jeżeli osoby te powróciły do kraju po
dniu 22 lipca 1944 r. i zostały uznane za repatriantów. Okresem składkowym jest
zatem okres zatrudnienia wnioskodawcy na terenie byłego ZSRR. Okres pracy za
granicą jest więc uwzględniany nie tylko przy ustalaniu prawa do świadczenia, ale
również przy ustalaniu wysokości świadczenia.
Poza sporem jednak pozostaje, że wnioskodawca z tytułu zatrudnienia nie
opłacał składek na ubezpieczenie społeczne w kraju. Nie ma więc w sprawie zasto-
sowania § 10 pkt 1rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. zgodnie
z którym jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia pod-
stawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymia-
ru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty, od których za te okresy opłacono
składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju. Wnioskodawca nie pracował też nigdy
w Polsce, w związku z tym nie ma zastosowania również pkt 2 tego paragrafu.
Jeżeli nie istnieje możliwość wyliczenia świadczenia zgodnie z przepisami
tego rozporządzenia, nie będzie miał więc zastosowania w sprawie art. 16 ustawy z
dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji. Przesłanką jurydyczną, stanowiącą podstawę
ustalania prawa repatriantów do świadczeń emerytalno-rentowych, zaliczenia okre-
sów ich pracy za granicą do okresów składkowych i ustalania podstawy wymiaru
świadczenia emerytalnego, jest zastrzeżenie ustawodawowe, że składki na ubezpie-
czenie społeczne powinny być odprowadzane w kraju, nawet jeśli praca była wyko-
nywana za granicą. Zasada ta łączy się bowiem ściśle z całokształtem mechanizmu
funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych. A system ten, w największym
5
skrócie, polega na wypłacaniu świadczeń osobom, które wcześniej zasilały fundusz
ubezpieczeń społecznych składkami stanowiącymi część ich wynagrodzenia.
Zdaniem Sądu Najwyższego, nie bez przyczyny ustawodawca przewidując dla
osób wykonujących pracę poza granicami określone uregulowania dotyczące ustala-
nia wysokości świadczeń, wskazał wyraźnie, że obejmują one tylko te osoby, które
wykonując pracę poza granicami, odprowadzały składki na ubezpieczenie społeczne
w kraju. Dlatego też zgodnie z przepisem art. 23 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, jeżeli podstawy wymiaru emerytury lub renty nie można ustalić zgodnie z zasa-
dami określonymi w ustawie lub w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 22, emery-
turę lub rentę ustala się w wysokości najniższej emerytury lub renty. W związku z
powyższym, wnioskodawca, który nie odprowadzał składek na ubezpieczenie spo-
łeczne w kraju, może otrzymać wyłącznie emeryturę w wysokości najniższej emery-
tury. Jeżeli prawo ubezpieczenia społecznego jest systemem norm bezwzględnie
obowiązujących i wszystkie jego przepisy muszą być wykładane ściśle, to przepisy
wyjątkowe wymagają wykładni restrykcyjnej. Tym bardziej, że system ubezpieczenia
społecznego oparty jest na zasadzie solidaryzmu, a świadczenia finansowane są ze
środków pochodzących ze składek wszystkich ubezpieczonych.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================