Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 października 2004 r., III CZP 54/04
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "K., sp. z o.o. w K. przeciwko
komornikowi rewiru I przy Sądzie Rejonowym w S.O. – Bożenie S.-Z. i Skarbowi
Państwa – Sądowi Rejonowemu w S.O., przy udziale interwenienta ubocznego
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W., Inspektoratu w S.O. o zapłatę, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 października
2004 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu
postanowieniem z dnia 2 czerwca 2004 r.:
„Czy treść art. 23 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji stanowi
samoistną podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i wyłącza
stosowanie art. 415 k.c.?"
podjął uchwałę:
Przewidziana w art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm.)
odpowiedzialność odszkodowawcza komornika za szkodę wyrządzoną w toku
egzekucji przed dniem 1 września 2004 r. jest odpowiedzialnością deliktową
za działanie niezgodne z prawem.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne pojawiło się w
związku z następującym stanem faktycznym.
Strona powodowa wystąpiła o odszkodowanie przeciwko komornikowi przy
Sądzie Rejonowym i Skarbowi Państwa – Prezesowi tego Sądu w wysokości
71 473,44 zł z odsetkami w związku z wadliwym – według powoda – prowadzeniem
egzekucji. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, gdyż po stronie wierzyciela nie
wystąpiła szkoda jako niezbędna przesłanka odpowiedzialności komornika na
podstawie art. 769 § 1 k.p.c. w związku z art. 421 k.c. Tym samym nie było także
podstaw do przyjęcia odpowiedzialności Skarbu Państwa.
Rozpoznając apelację strony powodowej, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości
dotyczące prawnego ukształtowania odpowiedzialności komornika za szkodę
powstałą w toku prowadzonej egzekucji w związku z tym, że Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 stycznia 2004 r., SK 26/03 (OTK-A Zb.Urz. 2004,
nr 1, poz. 3), orzekł, iż art. 769 k.p.c. jest niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji.
Stwierdzenie niekonstytucyjności art. 769 spowodowało pojawienie się pytania o
prawne znaczenie regulacji zawartej w art. 23 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U Nr 133, poz. 882 ze zm. – dalej: "u.k.s.e.")
w zakresie odpowiedzialności komornika za szkody wyrządzone podczas
prowadzenia przez niego egzekucji sądowej. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Przed wejściem w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji odpowiedzialność odszkodowawczą komornika i Skarbu
Państwa w związku z działalnością komornika regulował art. 769 k.p.c. W literaturze
i orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że przepis ten stanowił przykład
regulacji szczególnej i wyłączał tym samym ogólne reguły odpowiedzialności
Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariuszy państwowych
zawarte w art. 417 i 419 k.c. (por. np. uchwała Połączonych Izb – Izby Cywilnej i
Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 kwietnia
1989 r., III CZP 49/88, OSNCP 1989, nr 9, poz. 128 oraz wyroki z dnia 15 kwietnia
2000 r., V CKN 33/00, nie publ. i z dnia 4 września 2002 r., I CKN 926/00, "Monitor
Prawniczy" 2002, nr 19, s. 869). Przepis art. 769 § 1 k.p.c. statuował szczególne
przesłanki powstania odpowiedzialności odszkodowawczej komornika, a Skarb
Państwa odpowiadał solidarnie z komornikiem za szkodę wyrządzoną przez
komornika (art. 769 § 2 k.p.c.)
Regulacja zawarta w art. 23 ust. 1 u.k.s.e., dotycząca odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności
komorniczych, spowodowała powstanie zagadnienia stosunku tego przepisu do
reguł odpowiedzialności odszkodowawczej komornika przewidzianych w art. 769
k.p.c. W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowało się stanowisko, że art. 23
u.k.s.e. nie wyłączał stosowania art. 769 k.p.c. w zakresie odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika sądowego jako organu egzekucyjnego i solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa z komornikiem (por. np. uchwała z dnia 11 lipca
2000 r., III CZP 24/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 198 oraz wyroki z dnia 21 listopada
2003 r., V CK 56/03, nie publ. i z dnia 4 września 2002 r., I CKN 926/00). Przepis
art. 23 u.k.s.e. uznany został za przepis ogólny, obejmujący w sensie
przedmiotowym wszystkie czynności komornika wymienione w art. 2 u.k.s.e.
(„czynności egzekucyjne w sprawach cywilnych i inne czynności przekazane na
podstawie odrębnych przepisów”), natomiast art. 769 k.p.c. miał charakter przepisu
szczególnego i odnosił się tylko do odpowiedzialności odszkodowawczej komornika
jako organu egzekucyjnego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiła się tendencja dokonywania
wykładni art. 769 k.c. w kontekście przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej
za działania organów władzy publicznej, określonych w art. 77 ust. 1 Konstytucji. W
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2003 r., V CK 56/03, stwierdzono, że
przy interpretacji art. 769 k.p.c. w zgodzie z art. 77 ust. 1 Konstytucji należy
przyjmować, iż komornik obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej nie
umyślnie lub przez niedbalstwo, lecz przez działanie niezgodne z prawem (por.
także uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 stycznia 2002 r., I CKN
581/99, OSNC 2002, nr 10, poz. 128). Należy jednak odnotować utrzymywanie się
interpretacji odmiennej; w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002 r., V
CKN 1347/00 ("Biuletyn SN" 2003, nr 6, s. 10) przyjęto, że dla stwierdzenia
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa niezbędne jest
wystąpienie przesłanek tej odpowiedzialności z art. 769 § 2 k.p.c.
Pierwszy kierunek interpretacji art. 769 k.p.c. spowodowany został wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK Zb.Urz. 2001,
nr 8, poz. 256), w którym uznano m.in., że art. 417 k.c. rozumiany w ten sposób, iż
Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z
prawem działanie funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności,
jest zgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Stanowisko to motywowano w ten sposób,
że wspomniany przepis Konstytucji kreuje podmiotowe prawo jednostki do
uzyskania odszkodowania w razie niezgodnego z prawem działania władzy
publicznej i określa jednocześnie wszystkie podstawowe przesłanki powstania tej
odpowiedzialności. Nie ma znaczenia, czy działanie organu władzy publicznej,
noszące cechy działania niezgodnego z prawem, było zawinione. Przepis art. 77
ust. 1 Konstytucji tworzy zatem surowsze przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej w porównaniu z ogólnymi przesłankami odpowiedzialności
deliktowej, u podstaw której leży zasada winy (art. 415 k.c.).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r., SK 26/03,
stworzył nową sytuację prawną w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej
komornika, wyeliminowany został bowiem z porządku prawnego art. 769 k.p.c.,
pozostał natomiast art. 23 ust. 1 u.k.s.e. Istniejący stan prawny zrodził wątpliwości
Sądu Apelacyjnego co do prawnego znaczenia regulacji prawnej zawartej w tym
przepisie; chodzi przede wszystkim o przesłanki odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną przez komornik przy wykonywaniu czynności oraz jej relację do reguł
odpowiedzialności deliktowej.
Z pewnością odrzucić należy interpretację niełączącą z treścią art. 23 ust. 1
żadnego znaczenia normatywnego ze względu na to, że deklaruje on tylko
odpowiedzialność odszkodowawczą komornika w sferze jego działalności
egzekucyjnej i pozaegzekucyjnej. Trudne byłoby także do zaakceptowania
stanowisko, że art. 23 ust. 1 u.k.s.e. w sposób wyczerpujący określa konstrukcję
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika (w odniesieniu do przesłanek oraz
zasady tej odpowiedzialności) i reguluje tę odpowiedzialność na zasadzie ryzyka,
skoro nie przewidziano w nim w sposób wyraźny zasady winy.
Właściwa jest taka wykładnia art. 23 ust. 1 u.k.s.e., która nie wyłącza
możliwości rozpatrywania odpowiedzialności odszkodowawczej komornika według
ogólnych reguł odpowiedzialności ex delicto. W uzasadnieniu wyroku Trybunału
Konstytucyjnego dnia 20 stycznia 2004 r. trafnie przyjęto, że komornika nie łączy ze
stronami postępowania egzekucyjnego stosunek o charakterze cywilnoprawnym
(np. stosunek zlecenia), lecz stosunek publicznoprawny, gdyż w państwie prawa
przymusowe wykonanie wyroków w sprawach cywilnych nie odbywa się w wyniku
działań osobistych wierzyciela ani osób, którym zleca on wykonanie wyroku
sądowego. Wyrządzenie przez komornika szkody stronie postępowania
egzekucyjnego w ramach stosunku publicznoprawnego należy zatem rozpatrywać
w świetle przepisów o odpowiedzialności deliktowej. Pojawia się tylko kwestia, w
jakim zakresie może nastąpić odesłanie do reguł odpowiedzialności deliktowej przy
ocenie odpowiedzialności odszkodowawczej komornika.
Skoro nieobowiązujący już art. 769 k.p.c. stanowił regulację prawną
szczególną w rozumieniu art. 421 k.c. w zakresie ukształtowania odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez
komornika w toku egzekucji, to jego eliminacja z porządku prawnego powoduje, że
oceny odpowiedzialności odszkodowawczej obu tych podmiotów należy dokonywać
w ramach ogólnych reguł odpowiedzialności deliktowej. Takie stanowisko wynika
także z uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r.
(pkt 8 uzasadnienia).
Zgodnie z art. 1 u.k.s.e., komornik sądowy jest funkcjonariuszem publicznym
działającym przy sądzie rejonowym. Należy go zaliczyć do organów władzy
publicznej, wykonujących powierzone przez ustawę zadania przymusowego
wykonywania orzeczeń sądowych. Z tej racji odpowiedzialność odszkodowawcza
za szkodę wyrządzoną przez komornika przy wykonywaniu władzy publicznej
mieści się w ramach konstytucyjnego modelu odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną w wyniku niezgodnych z prawem działań organu władzy publicznej,
przewidzianego w art. 77 ust. 1 Konstytucji (np. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 581/99, OSNC 2002, nr 10, poz.
128). Spostrzeżenie to prowadzi do wniosku, że odpowiedzialność deliktowa
komornika, po eliminacji art. 769 k.p.c. z porządku prawnego, nie może być oparta
na zasadzie winy. Dlatego trudno uzasadnić wyrażoną w motywach pytania
prawnego sugestię, że „przepis art. 77 ust. 1 Konstytucji nie wyłącza zasady
osobistej odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych w oparciu o treść art.
415 k.c.”, jeżeli prawnym usprawiedliwieniem takiej odpowiedzialności miałaby być
zasada winy funkcjonariusza. Subiektywna, osobista odpowiedzialność komornika
naruszałaby konstytucyjny model odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy
wykonywaniu władzy publicznej, jeżeli zatem – jak wspomniano – art. 23 ust. 1
u.k.s.e. odsyła do ogólnych reguł odpowiedzialności deliktowej, to odesłanie to nie
może pominąć konstytucyjnego modelu odpowiedzialności odszkodowawczej za
szkodę wyrządzoną wykonywaniem władzy publicznej.
Dla określenia odpowiedzialności odszkodowawczej komornika miarodajne są
ogólne przesłanki odpowiedzialności deliktowej przewidziane w art. 415 k.c.,
natomiast nie wchodzi już w grę wina jako zasada tej odpowiedzialności. W tej
sytuacji należy stwierdzić, że przewidziana w art. 23 ust. 1 u.k.s.e.
odpowiedzialność odszkodowawcza komornika za szkodę wyrządzoną w toku
egzekucji przed dniem 1 września 2004 r. jest odpowiedzialnością deliktową za
działania lub zaniechania komornika niezgodne z prawem.
Wypada zwrócić jeszcze uwagę, że takie ukształtowanie odpowiedzialności
komornika przewidywano w projekcie zmiany ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji z dnia 15 czerwca 2004 r. (druk Sejmowy nr
3009). Zgodnie z art. 23 ust. 1 w nowym brzmieniu, nadanym przez ustawę z dnia
24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 236, poz. 2356),
komornik jest obowiązany do naprawienia szkody przez niezgodne z prawem
działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu czynności. W ustawie tej statuowano
także odpowiedzialność solidarną Skarbu Państwa z komornikiem (art. 23 ust. 3
u.k.s.e.).
Z przestawionych racji Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.