Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2004 R.
II KZ 45/04
W sprawie, w której wyznaczono dla strony adwokata z urzędu do
wniesienia kasacji, wniosek o zwolnienie z obowiązku uiszczenia opłaty
kasacyjnej złożony przed wniesieniem kasacji, podlega rozpoznaniu po jej
wniesieniu.
Przewodniczący: sędzia SN J. Skwierawski.
Sąd Najwyższy w sprawie Artura R. skazanego za przestępstwo
określone w art. 157 § 1 k.k., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedze-
niu w dniu 21 października 2004 r., zażalenia obrońcy skazanego na za-
rządzenie Przewodniczącego II Wydziału Karnego Sądu Apelacyjnego w
W. z dnia 30 czerwca 2004 r., o odmowie przyjęcia kasacji
p o s t a n o w i ł u c h y l i ć zaskarżone zarządzenie oraz postanowienie
Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 29 czerwca 2004 r. i p r z e k a z a ć
sprawę temu Sądowi w celu merytorycznego rozpoznania wniosku skaza-
nego o zwolnienie z opłaty od kasacji.
U Z A S A D N I E N I E
Po złożeniu kasacji sporządzonej przez obrońcę wyznaczonego z
urzędu Przewodniczący Wydziału zarządzeniem z dnia 18 maja 2004 r. –
na podstawie art. 120 § 1 k.p.k. – wezwał skazanego do usunięcia braku
2
formalnego poprzez przedstawienie w terminie 7 dni dowodu uiszczenia
opłaty od kasacji „pod rygorem odmowy przyjęcia kasacji”. Wezwanie do-
ręczono skazanemu i jego obrońcy w dniu 20 maja 2004 r. Z uchybieniem
wyznaczonego terminu, bo w dniu 11 czerwca 2004 r. obrońca złożył wnio-
sek o zwolnienie skazanego od opłaty. Postanowieniem z dnia 29 czerwca
2004 r. Sąd Apelacyjny w W. nie uwzględnił tego wniosku, skoro „został
złożony po terminie, w związku z czym należało go uznać za bezskutecz-
ny” – a następnie, zaskarżonym zarządzeniem, odmówiono przyjęcia kasa-
cji z powodu nieuiszczenia opłaty w terminie określonym w art. 120 § 1
k.p.k.
W zażaleniu na to zarządzenie obrońca wskazuje, że skazany złożył
wniosek o zwolnienie z opłaty od kasacji w dniu 5 kwietnia 2004 r. wraz z
wnioskiem o wyznaczenie adwokata z urzędu do sporządzenia kasacji.
Rozpoznano wówczas i uwzględniono drugi z tych wniosków ustalając, że
skazany nie jest w stanie ponieść kosztów obrony. Wniosek o zwolnienie z
opłaty nie został rozpoznany, a uchybienie to „doprowadziło do wydania
zarządzenia odmawiającego przyjęcia kasacji”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z akt sprawy wynika, że skazany dwukrotnie składał wniosek o zwol-
nienie z opłaty od kasacji. W dniu 6 stycznia 2004 r., a zatem jeszcze przed
sporządzeniem uzasadnienia wyroku, wniósł o zwolnienie z opłaty „w razie
przyjęcia kasacji do rozpatrzenia”. Sąd poinformował go wówczas, że „de-
cyzja co do opłaty od kasacji może być podjęta dopiero po złożeniu kasacji
sporządzonej i podpisanej przez obrońcę”. Mimo tego pouczenia, skazany
ponowił ten wniosek w dniu 2 kwietnia 2004 r., kiedy zabiegał o wyznacze-
nie obrońcy z urzędu w celu sporządzenia kasacji. Sąd wyznaczył obrońcę
z urzędu – nie stwierdził natomiast (słusznie) potrzeby przypominania ska-
zanemu o czasie rozstrzygania w przedmiocie opłaty od kasacji. Należy
dodać, że skazany przedstawił wraz z wnioskiem z dnia 2 kwietnia 2004 r.
3
okoliczności charakteryzujące jego sytuację materialną oraz zaświadczenie
z Urzędu Pracy.
Nie jest sporne, że z chwilą złożenia kasacji, ani w jej treści, ani od-
rębnie nie zamieszczono wniosku o zwolnienie z opłaty od kasacji. Sąd
wezwał zatem do uiszczenia opłaty pod rygorem określonym w art. 120 § 2
zd. 2 k.p.k., lecz przed upływem 7-dniowego terminu (art. 120 § 1 k.p.k.)
skazany, ani jego obrońca nie zajęli w ogóle stanowiska w kwestii żądania
Sądu. W szczególności, nie uiszczono opłaty i nie wyrażono też, w żadnej
formie, woli poddania rozstrzygnięcia przez sąd kwestii zwolnienia z opłaty.
Jednakże, wbrew tym niespornym faktom, nie przesądza to wcale o zasad-
ności rozstrzygnięcia Sądu w przedmiocie opłaty od kasacji.
W doktrynie i w orzecznictwie wyrażano stanowisko, zgodnie z któ-
rym w przedmiocie wniosku o zwolnienie od opłaty od kasacji rozstrzygać
można dopiero wtedy, kiedy istnieje obowiązek jej uiszczenia, a więc z
dniem wniesienia kasacji (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
30 września 1999 r., V KKN 27/99, OSNKW 1999 r., z. 11-12, poz. 78). W
orzecznictwie podkreślano również, że strona staje się adresatem nakazu
uiszczenia opłaty właśnie z dniem wniesienia kasacji, co oznacza, że „do-
piero wtedy uzyskuje ona możliwość zabiegania o zwolnienie z obowiązku
uiszczenia opłaty kasacyjnej” (postanowienie SN z dnia 18 czerwca 1996
r., IV KZ 24/96, OSNKW, z. 9-10, poz. 71).
Sąd orzekający w niniejszej sprawie podziela pogląd wyrażony w
pierwszym z przytoczonych orzeczeń. Funkcje i charakter licznych przewi-
dzianych w ustawie procesowej wniosków stron, są zróżnicowane. Nie ist-
nieje zatem możliwość wyrażenia stanowiska, które pozwalałoby uogólnić,
a więc odnieść w równym stopniu do każdego wniosku, wymagań określa-
jących warunki ich składania i rozpoznawania. W wypadku wniosku o zwol-
nienie z opłaty od kasacji, podobnie jak w wypadku opłat związanych z
wnoszeniem innych pism procesowych, a więc wymaganych z chwilą wnie-
4
sienia pisma, nie sposób kwestionować konsekwencji rozumowania, zgod-
nie z którym skutek nie może wyprzedzać przyczyny. Nie można zatem ra-
cjonalnie rozważać możliwości rozstrzygania w przedmiocie zwolnienia z
obowiązku, który w chwili rozstrzygnięcia nie istnieje, a nawet może w ogó-
le w przyszłości nie powstać.
Można wprawdzie twierdzić, że zapadłe w toku postępowania przed-
kasacyjnego, jeszcze przed wniesieniem kasacji, rozstrzygnięcie w przed-
miocie opłaty od kasacji nie jest nigdy orzeczeniem przedwczesnym, po-
nieważ umożliwia stronie we właściwym czasie powzięcie istotnych dla niej
wiadomości o wymaganych od niej in concreto warunkach wniesienia ka-
sacji. Tak rozumiana niekiedy funkcja wniosku o zwolnienie z opłaty i orze-
kania w jego przedmiocie nie pozwalałaby twierdzić, że nie istnieje rzeczy-
wista przyczyna rozstrzygania w tej kwestii przed wniesienie kasacji.
Nie ma jednak podstaw do potwierdzenia dopuszczalności i celowo-
ści postępowania wynikającego z takiego rozumienia funkcji wniosku o
zwolnienie z opłaty od kasacji. Kodeks postępowania karnego nie zawiera
żadnego przepisu nakazującego czy choćby dopuszczającego możliwość
rozpoznania wniosku przed wniesieniem kasacji, ani – tym bardziej – przed
podjęciem przez stronę czynności, jakie musi ona wykonać, jeżeli zamierza
wnieść kasację. Już z tego wynika, że rozstrzygnięcie w przedmiocie zwol-
nienia z opłaty nie pełni w postępowaniu przedkasacyjnym innej, ogólniej-
szej funkcji, mającej stworzyć stronie postępowania dogodne warunki pod-
jęcia decyzji w kwestii skorzystania z nadzwyczajnego środka zaskarżenia.
Służy wyłącznie rozważeniu kwestii zwolnienia z opłaty, a nie konkretyzacji
warunków wniesienia kasacji. Zasadność tego wniosku potwierdzają prze-
pisy regulujące kolejność, tryb i terminy całej sekwencji czynności, jakie
podjąć musi strona procesowa, aby zachować możliwość wniesienia kasa-
cji. Uniemożliwiają one rozpoznanie wniosku o zwolnienie z opłaty przed
podjęciem, a nawet znacznym zaawansowaniem starań o wniesienie kasa-
5
cji. W wypadku strony, dla której wyznaczono adwokata z urzędu do spo-
rządzenia kasacji – jak w niniejszej sprawie – rozpoznanie wniosku po
wniesieniu kasacji nie prowadzi przy tym do skutków mniej dla niej korzyst-
nych od tych, jakie miałyby miejsce w wypadku rozpoznania wniosku przed
wniesieniem kasacji. Niezmienne pozostają również kryteria istotne dla
rozstrzygania w przedmiocie opłaty – a podkreślenia wymaga i to, że nie
należy do nich ocena szans uwzględnienia kasacji. Kwestia formalnych wa-
runków dopuszczalności kasacji, w tym także opłaty od kasacji nie ma
związku, nie jest więc w żadnym stopniu zależna od oceny jej zasadności,
ponieważ ta ostatnia aktualizuje się z chwilą przyjęcia kasacji do rozpozna-
nia.
Nie ma zatem, ani prawnych, ani uzasadnionych funkcjonalnie pod-
staw do rozstrzygania w przedmiocie opłaty od kasacji przed jej wniesie-
niem, a w konsekwencji przełamywania zasady, zgodnie z którą rozstrzy-
gnięcie nie może wyprzedzać przyczyny orzekania,.
Odmiennie należy natomiast ocenić, w sytuacji procesowej stwier-
dzonej w niniejszej sprawie, możliwość rozpoznania po wniesieniu kasacji,
złożonego przed jej wniesieniem wniosku o zwolnienie od obowiązku uisz-
czenia opłaty kasacyjnej. Akceptowanie pierwszego z przytoczonych orze-
czeń Sądu Najwyższego, dotyczącego czasu rozpoznania wniosku, nie
oznacza bowiem konieczności uznania bezwzględnej zasadności poglądu
wyrażonego w drugim ze wskazanych wyżej orzeczeń w kwestii czasu zło-
żenia wniosku. Pogląd, iż strona „uzyskuje możliwość zabiegania o zwol-
nienie z obowiązku uiszczenia opłaty kasacyjnej” dopiero z dniem wniesie-
nia kasacji uzasadniony został niemożnością rozpoznania tego wniosku
przed wniesieniem kasacji, a więc w czasie, kiedy strona nie jest jeszcze
„adresatem nakazu uiszczenia opłaty”. Z uzasadnienia tego wynika zatem,
że argumentem mającym przemawiać przeciwko możliwości złożenia
wniosku przed wniesieniem kasacji, jest argument odnoszący się de facto
6
nie do czasu złożenia wniosku, lecz do czasu jego rozpoznania. O ile jed-
nak dopuszczalność rozpoznania wniosku dopiero po wniesieniu kasacji
nie budzi żadnych wątpliwości, o tyle nie ma rozsądnych powodów, aby –
w wypadku wniosku złożonego przez stronę, której wyznaczono adwokata
z urzędu do zbadania podstaw do wniesienia kasacji – kwestię czasu zło-
żenia wniosku o zwolnienie od opłaty kasacyjnej traktować równie rygory-
stycznie, jak w odniesieniu do czasu jego rozpoznania. Trzeba przyjąć, że
w wypadku wniosku złożonego formalnie przedwcześnie, a więc ze świa-
domością aktualizowania się jego żądania pod warunkiem nastąpienia
określonej i bliskiej czasowo zaszłości procesowej, o sposobie postąpienia
z wnioskiem – zwłaszcza wobec braku szczegółowych w tej kwestii uregu-
lowań – mogą, i powinny decydować względy natury funkcjonalnej.
W praktyce wypadki składania jednocześnie wniosku o wyznaczenie
adwokata z urzędu i wniosku o zwolnienie z obowiązku uiszczenia opłaty
od kasacji są częste, a pragmatyczne przyczyny takiej praktyki nie dają się
kwestionować. Każdy z tych wniosków wymaga przecież wykazania, że
strona „nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla nie-
zbędnego utrzymania siebie i rodziny” (art. 78 § 1 k.p.k.). Nie trzeba doda-
wać, że niemożność poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru
wyraża się najczęściej taką sytuacją materialną strony, która uniemożliwia
jej również – z tych samych powodów – uiszczenie opłaty. Zrozumiałe są
zatem przyczyny, dla których wraz z wnioskiem o wyznaczenie adwokata z
urzędu strona składa, uzasadniony tymi samymi okolicznościami i dowo-
dami, wniosek o zwolnienie od opłaty kasacyjnej. Kiedy zatem strona skła-
dająca wniosek o wyznaczenie adwokata z urzędu składa jednocześnie
wniosek o zwolnienie jej z opłaty od kasacji, a sąd pierwszy z tych wnio-
sków uwzględnia, to z punktu widzenia racjonalności decyzji i czynności
procesowych, sprawności postępowania przedkasacyjnego i możliwości
zredukowania i uproszczenia nadmiernie rozbudowanych czynności tego
7
postępowania, pozostawienie wniosku o zwolnienie z opłaty – jako przed-
wczesnego – bez rozpoznania czy pouczanie strony o konieczności pono-
wienia tego wniosku z chwilą wniesienia kasacji lub podtrzymania wniosku
złożonego uprzednio, należy uznać za postępowanie rażąco formalistycz-
ne. W tym ostatnim wypadku – co oczywiste – oznaczałoby to zresztą for-
malne respektowanie owego przedwcześnie złożonego wniosku.
Wniosek taki powinien być rozpoznany z chwilą wniesienia kasacji,
bez potrzeby wzywania strony do uiszczenia opłaty od kasacji i oczekiwa-
nia na ponowienie wniosku. Pozwala to zracjonalizować czynności związa-
ne z kwestią opłaty i uczynić je zrozumiałymi dla strony postępowania. Nie-
zależnie bowiem od konieczności zgodnego z prawem traktowania czasu
rozpoznania wniosku, nie można zaakceptować – bez uchybienia regułom
pragmatycznego działania, niezbędnym także w stosowaniu prawa proce-
sowego – poglądu, że wniosek o zwolnienie opłaty od kasacji złożony wraz
z wnioskiem o ustanowienie adwokata z urzędu, jest przedwczesny i bez-
przedmiotowy. Jeżeli strona, pozostająca w sytuacji uzasadniającej złoże-
nie wniosku o wyznaczenie adwokata z urzędu, decyduje się zabiegać o
wniesienie kasacji, to podjęcie przez nią starań o zminimalizowanie kosz-
tów wniesienia kasacji nie może być uznane za przedwczesne, nieracjo-
nalne czy pozbawione rzeczywistej, aktualnej przyczyny. W takiej sytuacji
wyznaczenie dla niej adwokata z urzędu, a więc potwierdzenie deklarowa-
nego przez nią stanu majątkowego sprawia, że wniosek o zwolnienie z
opłaty traktować należy jako zdatny do rozpoznania z powodu istotności
jego podobieństwa do wniosku już uwzględnionego – zarówno w zakresie
przyczyny (sytuacja materialna), celu (wniesienie kasacji), jak i czasowej
bliskości rozstrzygania w obu kwestiach.
Wymaganie ponownego składania, w krótkim odstępie czasu kolej-
nego, identycznego wniosku, uzasadnionego tymi samymi okolicznościami,
znanymi już organowi, uznanymi przy tym za wiarygodne i dające podsta-
8
wę do wyznaczenia adwokata z urzędu – byłoby właśnie postępowaniem
rażąco formalistycznym.
W rozpoznawanej sprawie odmienne procedowanie doprowadziło do
sytuacji, w której – mimo dwukrotnego złożenia udokumentowanego wnio-
sku o zwolnienie z opłaty – kwestia zwolnienia z opłaty nie była przedmio-
tem merytorycznej decyzji Sądu. Skazany, wezwany po złożeniu kasacji do
uiszczenia opłaty, mógł sądzić – w związku z treścią udzielonej mu infor-
macji, że decyzja w tej kwestii może być podjęta dopiero po wniesieniu ka-
sacji, iż jego wniosek nie został uwzględniony. Nieprecyzyjna informacja,
przemilczająca wymaganie ponownego złożenia wniosku spowodowała, że
skazany, nie dysponując możliwością uiszczenia opłaty, dopiero w zażale-
niu na odmowę przyjęcia kasacji wskazał na złożenie stosownego wniosku
i na jego przyczyny.
Niezależnie jednak od zaszłości procesowych charakteryzujących ni-
niejszą sprawę, dotychczasowe wywody uzasadniają następujące uogól-
niające stwierdzenie: w sprawie, w której wyznaczono dla strony adwokata
z urzędu do wniesienia kasacji, wniosek o zwolnienie z obowiązku uiszcze-
nia opłaty kasacyjnej złożony przed wniesieniem kasacji, podlega rozpo-
znaniu po jej wniesieniu. Jest przy tym oczywiste, że w uzasadnionych wy-
padkach można wówczas przed rozpoznaniem wniosku, żądać uzupełnie-
nia wniosku pod rygorem nieuwzględnienia go.