Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 listopada 2004 r.
I UK 171/04
Złożenie ponownego wniosku o świadczenie rentowe może nastąpić w
sposób dorozumiany, w szczególności przez podtrzymywanie wcześniejszego
żądania po zmianie stanu prawnego.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk, Andrzej Kijowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 23 listopada 2004 r.
sprawy z wniosku Artura F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w N.S. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek kasacji wnioskodawcy
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 2 marca 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie, po rozpo-
znaniu sprawy z wniosku Artura F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w N.S., wyrokiem z dnia 2 marca 2004 r. [...] oddalił apelację wniosko-
dawcy od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kra-
kowie z dnia 26 listopada 2002 r. [...], oddalającego jego odwołanie od decyzji orga-
nu rentowego z dnia 24 listopada 1997 r., odmawiającej ubezpieczonemu ustalenia
prawa do renty inwalidzkiej na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich ro-
dzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.).
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Nowym Sączu w ramach rozpo-
znawania wniosku ubezpieczonego, prowadzącego działalność gospodarczą, który
domagał się ustalenia prawa do renty inwalidzkiej z powodu wypadku przy pracy,
któremu uległ w dniu 9 lutego 1990 r. w trakcie kiedy był jeszcze pracownikiem, wy-
2
dał w dniu 24 listopada 1997 r. decyzję odmawiającą ustalenia prawa do tego świad-
czenia, powołując się na przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą i ich rodzin. Po rozpoznaniu odwołania od tej de-
cyzji, Sąd Okręgowy w Krakowie wyrokiem z dnia 24 marca 1999 r. oddalił odwołanie
wnioskodawcy. Na skutek jego apelacji, Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia
16 lutego 2000 r. uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej renty inwalidzkiej z
ogólnego stanu zdrowia i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, stwierdzając, że przy ustalaniu niezdolności do pracy należało
uwzględnić kryteria określone w art. 23 i 24 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zao-
patrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Po ponownym rozpatrzeniu sprawy, Sąd Okręgowy stwierdził na podstawie
opinii biegłego lekarza sądowego - specjalisty chirurga, że obecny stan zdrowia
wnioskodawcy nie uprawnia do uznania go za inwalidę w rozumieniu ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zapatrzeniu emerytalnym pracowników.
Sąd Apelacyjny przejął ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd pierwszej
instancji uznając je za własne, jednakże przeprowadził uzupełniające postępowanie
dowodowe, które wykazało, że wnioskodawca ze względu na kalectwo powypadko-
we prawej dłoni nie może pracować w wyuczonym zawodzie szlifierza powierzchni
oraz szlifierza narzędziowego, i to nie tylko ze względu na brak ostatnich paliczków
palców II i III ręki prawej, ale również z uwagi na okresowe odczucia parestezji,
uczucie bólu częściowo amputowanych palców, uczucie wzmożonego marznięcia
tychże palców i całej prawej dłoni. Niezależnie od tego powód jest zdolny do innej
pracy. W uzupełniającej opinii biegłego - specjalisty chirurga stwierdzono, że „nie zna
on specyfiki stanowiska i rodzaju pracy szlifierza narzędziowego i nie może odpo-
wiedzieć na pytanie, czy upośledzenie występujące u wnioskodawcy w wyniku urazu
wpływa na częściową niezdolność do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia”.
Należało więc dać wiarę ustaleniom biegłego z zakresu medycyny pracy, który w
konkluzji swej opinii stwierdził, że wnioskodawca według kryteriów obowiązujących w
dniu złożenia wniosku był inwalidą III grupy. Zachował bowiem zdolność do pracy,
ale stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia. Wprawdzie na
wstępie Sąd Apelacyjny uznał, że wniosek w tej sprawie należało oceniać według
kryteriów określonych w art. 23 i 24 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin w brzmieniu obowiązującym przed 1 września
1997 r., lecz w dalszej części uzasadnienia stwierdził, że skoro decyzja kwestiono-
3
wana przez wnioskodawcę dotyczy uprawnień do renty przysługującej osobom pro-
wadzącym działalność gospodarczą, to prawo do świadczenia nie przysługiwało,
albowiem zgodnie z art. 9 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą, renta inwalidzka przysługuje w razie zaliczenia do
I lub II grupy inwalidów. Tymczasem wnioskodawca został uznany za inwalidę III
grupy.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł ubezpieczony, zarzucając naru-
szenie przepisów prawa materialnego, polegające na zastosowaniu art. 9 ust. 4
ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i
ich rodzin, zamiast art. 32 ustawy o z.e.p., który miał zastosowanie na podstawie jej
art. 2 pkt 2. Poza tym skarżący zarzucił naruszenie przepisów postępowania przez
„zaniechanie dokonania oceny materiału dowodowego w konfrontacji z przepisami
mającymi zastosowanie do rozstrzygnięcia sprawy.” W jego ocenie mógł się on do-
magać ustalenia prawa do renty na podstawie tego przepisu nawet przy ustaleniu III
grupy inwalidztwa, albowiem mimo że prowadził działalność gospodarczą spełniał
przesłanki do zastosowania ustawy o ubezpieczeniu społecznym pracowników.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja podlega uwzględnieniu, mimo że zarzuty w niej sformułowane oka-
zały się jedynie częściowo zasadne. Wnioskodawca domagał się ustalenia prawa do
renty na zasadach ogólnych na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin. Tymczasem zarówno organ rentowy, jak i Sąd Apelacyjny roz-
patrywały kwestię nabycia prawa do świadczenia w kontekście regulacji z ustawy o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, przyjmując
zgodnie z językowym brzmieniem art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 28 czerwca 1997 r. o
zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym
(Dz.U. Nr 100, poz. 461), że do wniosku złożonego przez ubezpieczonego w dniu 9
czerwca 1997 r. należało stosować przepisy dotychczasowe w brzmieniu sprzed dnia
1 września 1997 r. Te z kolei nie przewidywały prawa do renty z tytułu III grupy inwa-
lidztwa, a tylko inwalidztwa I i II grupy, co prowadziło do uznania, że wnioskodawcy
nie przysługuje uprawnienie do tego świadczenia.
Ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu
emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym nastąpiło z dniem 1 września 1997 r. skre-
4
ślenie przepisu art. 9 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą i ich rodzin, który nabycie prawa do renty uzależniał od po-
siadania I lub II grupy inwalidztwa. Podstawowa różnica pomiędzy stanem prawnym
obowiązującym przed i po tej dacie polegała więc na tym, że po wejściu w życie po-
wołanej zmiany, osoby ubezpieczone z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej
mogły prawo do świadczenia nabywać z tytułu ustalenia tzw. „trzeciej grupy inwa-
lidztwa”. Przed tą datą możliwość taka rysowała się ewentualnie tylko w świetle art. 2
ust. 2 ustawy o z. e. p., dopuszczającego zastosowanie tej ustawy w stosunku do
osób, które z tytułu działalności zawodowej objęte są odrębnymi przepisami o ubez-
pieczeniu społecznym, jeżeli - bez uwzględnienia okresów tej działalności - spełniały
warunki do świadczeń określonych w ustawie. Dlatego w pierwszej kolejności trzeba
rozważyć, jaki stan prawny należało uwzględnić przy ustalaniu prawa wnioskodawcy
do świadczenia, albowiem dopiero w razie ustalenia, że zastosowanie znajdują prze-
pisy obowiązujące przed dniem 1 września 1997 r. konieczne byłoby rozważenie, czy
w przypadku ubezpieczonego możliwe było zastosowanie art. 2 ust. 2 ustawy o z.e.p.
Otóż, zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy zmieniającej do wniosków o świadczenia,
zgłoszonych przed dniem wejścia w życie ustawy, stosuje się przepisy dotychczaso-
we. Ubezpieczony złożył wniosek w dniu 9 czerwca 1997 r., zaś decyzja organu
rentowego została wydana dopiero w dniu 24 listopada 1997 r. Prima facie mogłoby
się zatem wydawać, że w niniejszej sprawie zastosowanie znajdowały przepisy obo-
wiązujące w brzmieniu sprzed dniem 1 września 1997 r. Wprawdzie można mieć
wątpliwości, czy próba przeprowadzenia celowościowej interpretacji omawianej
normy prawnej jest do pogodzenia z zasadą clara non sunt interpretanda, lecz nie
bez znaczenia dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia pozostają okoliczności związane
z przewlekłością rozpatrywania wniosku przez organ rentowy, jak również koniecz-
ność uwzględnienia podstawowych reguł postępowania obowiązujących przy rozpo-
znawaniu wniosków o świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Jeżeli bowiem or-
gan rentowy nie wydał decyzji w ciągu 60 dni od dnia zgłoszenia wniosku, do czego
był obowiązany na podstawie art. 90 ust. 1 ustawy o z.e.p. w brzmieniu sprzed 1
września 1997 r., to należy uznać, że kontynuowanie rozpoznawania wniosku po tej
dacie, związane jest w istocie z dalszym „podtrzymywaniem” żądania przez wniosko-
dawcę, który po zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą i ich rodzin był uprawniony w każdej chwili do ponowienia
wniosku i nadania mu biegu na zasadach określonych już po zmianach. Byłoby to
5
zresztą dla niego bardziej korzystne, albowiem bez potrzeby badania dopuszczalno-
ści zastosowania art. 2 ust. 2 ustawy o z.e.p. dla ustalenia prawa do renty na pod-
stawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-
darczą, należałoby odpowiednio stosować przepisy tej ostatniej ustawy, uznając
zgodnie z art. 11 ust. 1 pkt 3 ustawy zmieniającej, że wnioskodawca jest częściowo
niezdolny do pracy. Zauważyć należy również, że wydawana decyzja emerytalno-
rentowa ma, poza nielicznymi wyjątkami, charakter deklaratoryjny, co sprawia, iż rola
organu rentowego sprowadza się wyłącznie do ustalenia, czy wnioskodawca spełnił
przesłanki do nabycia prawa do świadczenia. Jest to konsekwencją przyjęcia założe-
nia, że opłacanie składki przez ubezpieczonego jest ceną gwarancji nabycia świad-
czenia. Dlatego w omawianym kontekście konieczne jest uwzględnienie zasady ko-
rzystności (por. np. art. 3 ust. 2, 14, 162
, 54 ust. 2 ustawy o z.e.p.), wyrażającej nie
tylko możliwość wyboru przez uprawnionego korzystniejszego świadczenia czy okre-
sów zatrudnienia, ale również wyboru trybu i zasad ustalania prawa do świadczenia,
jeśli tylko wybór taki istnieje. Jeżeli więc w sytuacji przewlekłego rozpatrywania wnio-
sku o świadczenie ubezpieczeniowe zmianie ulega stan prawny, który okazuje się
korzystniejszy dla uprawnionego, to pozbawienie go możliwości powoływania się na
te zmiany stanowi niedopuszczalne ograniczenie jego formalnych uprawnień, zwią-
zanych chociażby z możliwością ponownego złożenia wniosku. Gdyby bowiem organ
rentowy odmówił mu prawa do świadczenia przed dniem 1 września 1997 r. i wydał
decyzję w ciągu 60 dni, to niewątpliwie wnioskodawca ponowiłby po zmianie stanu
prawnego wniosek o ustalenia prawa do świadczenia na nowych zasadach, co wy-
daje się oczywiste jeżeli przyjąć, że organ rentowy jest w ramach postępowania w
indywidualnej sprawie obowiązany do informowania ubezpieczonych i wnioskodaw-
ców o ich prawach i obowiązkach, a w szczególności wówczas, gdy ulegają one
ustawowej zmianie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2004 r., I UK
78/04). Złożenie nowego wniosku byłoby możliwe także w trakcie toczącego się po-
stępowania sądowego, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 grudnia
1998 r. (II UKN 341/98), zgodnie z którym zmiana stanu prawnego w toku postępo-
wania uprawnia osobę zainteresowaną do złożenia nowego wniosku o przyznanie
świadczenia emerytalno-rentowego. Nie ma żadnych racjonalnych przeszkód, aby
uprawnienie takie przysługiwało wnioskodawcy również w trakcie toczącego się po-
stępowania przed organem rentowym, zwłaszcza że ewentualne kierowanie do
wnioskodawcy stosownego pytania w tej sprawie byłoby klasycznym pytaniem reto-
6
rycznym. Dlatego też w niniejszej sprawie należało przyjąć, że wnioskodawca po
dniu 1 września 1997 r. w sposób dorozumiany, najpóźniej w miesiącu poprzedzają-
cym datę wydania decyzji, ponowił swój wniosek, tym bardziej że od samego po-
czątku domagał się ustalenia prawa do renty na zasadach ogólnych, a zmiany w
przepisach niewątpliwe ułatwiały zastosowanie ustawy o z.e.p. W tym świetle kwestia
związana z zastosowaniem art. 2 ust. 2 ustawy o z.e.p. nie wymaga rozważenia.
Przy ponownym rozpoznawaniu sprawy Sąd Apelacyjny powinien więc zbadać
okoliczności związane z nabyciem prawa do renty, uwzględniając zastosowanie no-
wych kryteriów ustalenia uprawnienia do tego świadczenia, obowiązujących po dniu
1 września 1997 r.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji, przy czym na wniosek ubezpieczonego, który stale mieszka w
Warszawie, sprawę do ponownego rozpoznania przekazano „innemu” sądowi, to jest
Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie.
========================================