Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 grudnia 2004 r.
II UK 78/04
Istnienie wspólności majątkowej między małżonkami nie jest wystarcza-
jące dla stwierdzenia wspólności małżeńskiej jako przesłanki nabycia prawa do
renty rodzinnej (art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.; art. 70 ust.
3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN Jerzy
Kwaśniewski, Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 grudnia 2004 r. sprawy
z wniosku Antoniny K. przeciwko Zakładowi Emerytalno - Rentowemu Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie o rentę rodzinną, na skutek kasa-
cji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 stycznia
2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 6 stycznia 2004 r. [...] oddalił
apelację wnioskodawczyni Antoniny K. w sprawie przeciwko Zakładowi Emerytalno -
Rentowemu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie o rentę
rodzinną, podzielając ustalenia faktyczne i oceny prawne wyrażone w wyroku Sądu
pierwszej instancji, który ustalił, że między wnioskodawczynią a jej zmarłym mężem
nie istniała w chwili śmierci wspólność małżeńska, mimo że tzw. ustawowa wspól-
ność majątkowa nie była zniesiona. Na uzasadnienie tego stanowiska Sąd wskazał,
że mąż wnioskodawczyni zmarł w dniu 18 lipca 1996 r., natomiast wnioskodawczyni
od 1985 r. nieprzerwanie przebywała w Stanach Zjednoczonych. W ocenie Sądu,
2
długotrwały pobyt wnioskodawczyni za granicą spowodował brak, zarówno wspólno-
ści gospodarczej, jak i więzi fizycznej i duchowej. Oceniając spełnienie warunków
określonych w art. 41 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), do którego odsyłał przepis
art. 24 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy
Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicz-
nej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich
rodzin (Dz.U. Nr 53 , poz. 214 ze zm.), Sąd stwierdził, że wnioskodawczyni osiągnęła
co prawda wiek wymagany przepisem art. 41 ust. 1, nie spełniła jednak określonego
w ust. 3 wymogu pozostawania w chwili śmierci męża we wspólności małżeńskiej,
nie mając ustalonego prawa do alimentów.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i opierając ją na podstawie
naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 41 ust. 3 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin w związku z
art. 24 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy
Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicz-
nej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich
rodzin, wniosła o jego zmianę i uwzględnienie odwołania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba zauważyć, że kasacja w tej sprawie oparta została jedynie
na podstawie wymienionej w art. 3931
pkt 1 k.p.c., a więc na naruszeniu prawa mate-
rialnego, co ma ten skutek, że Sąd Najwyższy przy rozpoznaniu sprawy jest związa-
ny ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art.
39311
k.p.c.). Te podstawy faktyczne to między innymi ustalenie, że małżonkowie
Antonina i Wilhelm K. nie prowadzili wspólnego gospodarstwa domowego, w trakcie
wieloletniego pobytu wnioskodawczyni w USA właściwie nie utrzymywała ona kon-
taktów listowych i telefonicznych z mężem, nie wróciła do kraju po doznaniu przez
niego wylewu krwi do mózgu, wreszcie nie przyjechała na pogrzeb męża, a do Polski
wróciła w 1998 r. - prawie dwa lata po jego śmierci. Przy takich ustaleniach Sąd
przyjął, że wnioskodawczyni w chwili śmierci męża nie pozostawała z nim we wspól-
ności małżeńskiej, zaś przez ostatnie dziesięć lat małżonków łączyła jedynie więź
ekonomiczna.
3
Przepis art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin stanowił, że małżonka rozwiedziona lub wdowa,
która w chwili śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma
prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub
2 miała w chwili śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem
lub ugodą sądową. Przepis art. 70 ust. 3 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) regulację tę powtarza, przy czym
dla porządku należy zauważyć, że art. 192 ostatnio powołanej ustawy, stanowi, iż ile-
kroć przepisy odsyłają do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (...) należy przez to rozumieć odesłanie do przepisów o emeryturach i rentach
z FUS.
Pojęcie „wspólność małżeńska” - niezdefiniowane w ustawie o emeryturach i
rentach z FUS - nie występuje także na gruncie przepisów prawa rodzinnego i opie-
kuńczego. Powołany w kasacji przepis art. 31 k.r.o., a także inne przepisy tego aktu,
np. art. 52 i art. 55, używają określenia „wspólność majątkowa”. Jej przeciwieństwem
jest rozdzielność majątkowa. Terminy wspólność małżeńska i wspólność majątkowa
nie są synonimiczne. Stosunki majątkowe między małżonkami są tylko jedną z płasz-
czyzn, na której realizuje się wspólność małżeńska. Wspólność majątkowa nie jest
wystarczającą przesłanką wspólności małżeńskiej. Wzajemne powinności małżon-
ków określa najogólniej art. 23 k.r.o. Są to: wspólne pożycie, wzajemna pomoc, wier-
ność oraz współdziałanie dla dobra rodziny. Użyty w art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p. i
powtórzony w art. 70 ust. 3 obecnie obowiązującej ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, termin wspólność małżeńska bliższy jest pojęciu „wspólne pożycie" niż „wspól-
ności majątkowej”. Pojęcie „pozostawania we wspólności małżeńskiej” znalazło wy-
kładnię w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 6 marca 1997 r., II
UKN 17/97 (OSNAPiUS 1997 nr 23, poz. 477), Sąd Najwyższy stwierdził, że przez
wspólność małżeńską należy rozumieć rzeczywisty związek łączący oboje małżon-
ków, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa,
wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra rodziny. Wspólność
małżeńska, niezdefiniowana w przepisach ustawy o z.e.p., to istniejąca między mał-
żonkami więź duchowa, fizyczna i gospodarcza. Oznacza to rzeczywisty, a nie tylko
formalny potwierdzony aktem małżeńskim, związek łączący dwoje ludzi. W wyroku z
dnia 20 maja 1997 r., II UKN 122/97 (OSNAPiUS 1998 nr 6, poz. 189), Sąd Najwyż-
4
szy wyraził pogląd, że istnienie małżeńskiej wspólności majątkowej (art. 31 k.r.o.) nie
wystarcza do przyjęcia, że małżonkowie pozostawali ze sobą we wspólności małżeń-
skiej w rozumieniu art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p. Stanowisko to Sąd Najwyższy pod-
trzymywał w kolejnych orzeczeniach. W uzasadnieniu wyroku z dnia 8 stycznia 1999
r., II UKN 320/98 (OSNAPiUS 2000 nr 5, poz. 191), zawierającego tezę o treści ta-
kiej, jak w poprzednim wyroku, Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że wspólność
majątkowa małżeńska powstaje z mocy prawa przez sam fakt zawarcia małżeństwa i
trwa do jego ustania, niezależnie od pozostałych więzi łączących małżonków, w
szczególności fizycznej i duchowej. Gdyby ustawodawca dla celów renty rodzinnej
utożsamiał wspólność majątkową małżeńską z użytą w art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p.
wspólnością małżeńską - zbędny byłby wymóg legitymowania się przez wdowę nie-
pozostającą w takiej wspólności prawem do alimentów ustalonych wyrokiem lub
ugodą sądową. Jakkolwiek podstawa prawna oraz przesłanki zasądzenia alimentów
są w każdym z tych przypadków inne (art. 23 k.r.o., art. 60 k.r.o.), ich funkcja i cel są
te same. Ustawodawca konsekwentnie przyznaje je, choć pod wieloma warunkami
szczególnymi, osobom uprawnionym do alimentacji ze strony zmarłego. Renta ro-
dzinna jest bowiem świadczeniem kompensującym utracone wskutek śmierci żywi-
ciela środki utrzymania. Jej funkcja alimentacyjna jest podstawowa i bezsporna.
Sądy zarówno pierwszej jak i drugiej instancji prawidłowo zatem zinterpretowały art.
41 ust. 3 ustawy o z.e.p. Wprawdzie w przywołanym w kasacji wyroku z dnia 12
czerwca 2002 r., II UKN 443/01, (OSP 2003 nr 6, poz. 84 z krytyczną glosą K. Śleb-
zaka), wyrażono pogląd iż „przepis art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nie uzależnia prawa do renty
rodzinnej wdowy pozostającej z mężem w chwili jego śmierci we wspólności mająt-
kowej małżeńskiej (ustawowej lub umownej) od spełnienia warunku pozostawania z
nim we wspólnym pożyciu”, jednak Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniej-
szej sprawie tego poglądu nie podziela, wskazując, iż pojęcie „wspólność małżeńska”
użyte w ustawie określa pewien stan faktyczny, którego treść wyznaczać będzie
obowiązek wspólnego pożycia wyrażony w art. 23 k.r.o., podzielając w tej mierze
stanowisko wyrażone w powołanej glosie. Za powołaną glosą warto też wskazać, że
gdyby postawić znak równości między pojęciem „wspólność małżeńska” używanym
w ustawie emerytalnej i pojęciem „wspólność majątkowa małżeńska” (ustawowa lub
umowna) używanym w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, nie byłoby podstaw do
odmowy przyznania renty rodzinnej jednemu z małżonków, mimo faktycznej separa-
5
cji i nieutrzymywania żadnych więzi z drugim małżonkiem, prowadzenia własnego,
oddzielnego gospodarstwa domowego, gdy tymczasem „omawiane świadczenie
służy pokryciu określonej potrzeby, której badanie zostało stypizowane i uzależnione
od istnienia wspólności małżeńskiej”.
Gdy więc jedyną powołaną podstawą kasacji był zarzut naruszenia prawa
materialnego, niepodzielony przez Sąd Najwyższy, należało, stosownie do art. 39312
k.p.c., orzec jak w sentencji.
========================================