Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 marca 2005 r.
III PK 101/04
Prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu trwałego uszczerbku
na zdrowiu doznanego przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą,
która uległa wypadkowi w związku z tą działalnością po dniu 31 grudnia 1998 r.,
lecz zmarła przed dniem 1 stycznia 2003 r., nie przysługuje jej następcom praw-
nym (art. 47 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. Nr 199,
poz. 1673 ze zm.).
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka, Maria
Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 marca 2005 r. sprawy
z odwołania Ireny C., Macieja C., Mirosława C., Joanny C. i Magdaleny C. przeciwko
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o prawo do jednorazowego
odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, na skutek kasacji organu rentowego od
wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z
dnia 20 października 2004 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowe-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia 16 lipca 2004 r. [...] i
oddalił odwołanie wnioskodawców od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w S. z dnia 1 września i 26 listopada 2003 r.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Siedlcach odmówił przyznania
prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku Zygmunta C., jakiemu
uległ w dniu 13 maja 1999 r. przy wykonywaniu pozarolniczej działalności gospodar-
czej: decyzją z dnia 1 września 2003 r. jego żonie Irenie C., a decyzją z dnia 26 listo-
pada 2003 r. jego dzieciom - Maciejowi, Mirosławowi, Joannie i Magdalenie C., po-
2
nieważ lekarz orzecznik stwierdził, że śmierć ubezpieczonego w dniu 7 grudnia 2000
r. nie miała związku z tym wypadkiem. Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawców
(od obydwu decyzji) Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedl-
cach wyrokiem z dnia 16 lipca 2004 r. [...] zmienił zaskarżone decyzje, zasądził na
rzecz odwołujących się kwotę 37.400 zł tytułem jednorazowego odszkodowania z
tytułu uszczerbku na zdrowiu, jakiego Zygmunt C. doznał w wyniku wypadku z dnia
13 maja 1999 r.
Wyrok ten zapadł w następujących okolicznościach faktycznych. Zygmunt C.,
który od 1996 r. prowadził działalność gospodarczą, udał się w dniu 12 maja 1999 r.,
w ramach tej działalności w podróż służbową do Holandii, podczas której 13 maja
1999 r., w wyniku kolizji drogowej doznał szeregu obrażeń ciała. W karcie wypadku
sporządzonej 12 sierpnia 1999 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S.
uznał zdarzenie z dnia 13 maja 1999 r. za wypadek przy wykonywaniu rzemiosła, nie
stwierdziwszy przy tym naruszenia przez ubezpieczonego przepisów dotyczących
ochrony życia i zdrowia, ani też przyczynienia się do powstania wypadku, natomiast
decyzją z dnia 6 września 1999 r. odmówił Zygmuntowi C. prawa do jednorazowego
odszkodowania, podnosząc, iż przepisy obowiązującej wówczas ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (jednolity tekst: Dz.U. 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) nie przewidywały prawa
osób prowadzących działalność gospodarczą do jednorazowego odszkodowania. Na
skutek odwołania od tej decyzji Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Siedlcach wyrokiem z dnia 10 sierpnia 2000 r. [...] zmienił zaskarżoną decy-
zję i zasądził na rzecz Zygmunta C. kwotę 35.616 zł tytułem jednorazowego odszko-
dowania za 96% uszczerbku na zdrowiu, jakiego doznał on w związku z tym wypad-
kiem. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, po rozpo-
znaniu apelacji organu rentowego, wyrokiem dnia 17 listopada 2000 r. [...], zmienił
zaskarżony wyroki i oddalił w całości odwołanie Zygmunta C., uznając, że istniejący
stan prawny nie przewiduje prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu
uszczerbku na zdrowiu w związku z wypadkiem przy pracy osób prowadzących
działalność gospodarczą. Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca. Wobec jego
śmierci w dniu 7 grudnia 2000 r., w spór wstąpili jego żona i dzieci. Kasację wniosko-
dawcy Sąd Najwyższy odrzucił postanowieniem z dnia 4 lutego 2002 r., II UKN
153/01.
3
W dniu 1 kwietnia 2003 r. spadkobiercy Zygmunta C. (żona Irena C. i wymie-
nione wyżej dzieci) wystąpili na zasadzie art. 47 ust. 1 ustawy z dnia 30 października
2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm., zwanej dalej ustawą wypadkową) do organu
rentowego z wnioskiem o wypłatę im jednorazowego odszkodowania przysługują-
cego Zygmuntowi C. z tytułu wypadku z dnia 13 maja 1999 r.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach, zmieniając
w całości wskazanym wyżej wyrokiem z dnia 16 lipca 2004 r. decyzje organu rento-
wego, zaskarżone w rozpoznawanej sprawie, zasądził na rzecz odwołujących się
jednorazowe odszkodowanie za doznany przez Zygmunta C. 100% uszczerbek na
zdrowiu wskutek wypadku przy prowadzeniu pozarolniczej działalności w dniu 13
maja 1999 r. Sąd ten uznał, że żądanie wnioskodawców jest uzasadnione ponieważ
znajduje oparcie w art. 47 ustawy wypadkowej. Przepis ten zrównał sytuację prawną
osób prowadzących działalność gospodarczą z pracownikami w zakresie prawa do
jednorazowego odszkodowania. Wypadek Zygmunta C. miał miejsce w okresie ob-
jętym ustawą, czyli pomiędzy dniem 31 grudnia 1998 r., a przed wejściem jej w życie
1 stycznia 2003 r. Wniosek został złożony w terminie przewidzianym ustawą, a na
koncie wnioskodawcy nie było zaległości w opłacaniu składek ubezpieczeniowych.
Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, iż spadkobiercy mogą na zasadzie art. 922 § 1
k.c. dochodzić od organu rentowego roszczeń z tytułu jednorazowego odszkodowa-
nia, jakie przysługiwałoby poszkodowanemu, gdyby żył. Wnioskodawcy występując z
wnioskiem o jednorazowe odszkodowanie za stały i długotrwały uszczerbek na
zdrowiu, jakiego doznał Zygmunt C., wyłącznie jako spadkobiercy realizowali upraw-
nienie, którego nie zdążył zrealizować sam poszkodowany. W ocenie Sądu Rejono-
wego, uprawnienie do świadczenia, którego nie uzyskał poszkodowany z uwagi na
zgon, przysługuje również spadkobiercom jako świadczenie niezrealizowane na za-
sadzie art. 136 § 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm., zwanej dalej ustawą o FUS) w związku z art. 58 ustawy wypadkowej.
Rozpatrując sprawę na skutek apelacji organu rentowego, Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach w wyroku z dnia 20 października
2004 r. [...] podzielił argumenty organu rentowego zawarte w apelacji, iż w sprawie
nie istniały podstawy do zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego. Jednak, zda-
niem Sądu drugiej instancji, nie miało to wpływu na wynik rozstrzygnięcia ponieważ -
4
na zasadzie art. 136 ustawy o FUS w związku z odesłaniem art. 58 ustawy wypad-
kowej - rodzina zmarłego może żądać jednorazowego odszkodowania za doznany
wskutek wypadku przy pracy stały bądź długotrwały uszczerbek na zdrowiu. W oce-
nie Sądu Okręgowego, art. 47 ustawy wypadkowej nie zawęża kręgu osób upraw-
nionych do występowania z wnioskiem o jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałe-
go lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy wyłącznie
do osoby poszkodowanej.
Kasację od wyroku Sądu drugiej instancji złożył Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych Oddział w Siedlcach, wnosząc o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Siedlcach. Podstawę kasacji
stanowił zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 136 ust.
1 i 2 ustawy o FUS w związku z art. 58 ustawy wypadkowej przez przyjęcie, że prze-
pis ten pozwala spadkobiercom domagać się ustalenia praw należnych zmarłemu
ubezpieczonemu, a nie wyłącznie - realizacji praw, które ubezpieczony za życia na-
był, bądź o które wystąpił za życia. Zarzucił też błędną wykładnię art. 47 ust. 1 w
związku z art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy wypadkowej przez przyjęcie, że przepis ten „w
żaden sposób nie zawęża kręgu osób uprawnionych do występowania z wnioskiem o
jednorazowe odszkodowanie”. Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji
pełnomocnik organu rentowego wskazał istnienie istotnego zagadnienia prawnego
oraz potrzebę wykładni wyżej powołanych przepisów budzących wątpliwości i wy-
wołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 39311
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w grani-
cach kasacji, a granice te wyznaczają przytoczone w niej podstawy skonkretyzowane
zarzutami, ich uzasadnieniem oraz jej wnioskami. Podniesiony w kasacji zarzut naru-
szenia zaskarżonym wyrokiem art. 136 ust. 1 i 2 ustawy o FUS w związku z art. 58
ustawy wypadkowej jest zasadny. Przepis art. 136 ustawy o FUS dotyczy tylko takiej
sytuacji, w której osoba uprawniona do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia spo-
łecznego przed swoją śmiercią złożyła stosowny wniosek do organu rentowego, a do
chwili śmierci nie wydano jeszcze decyzji w sprawie wnioskowanego świadczenia,
bądź też, gdy decyzja ta została co prawda wydana, lecz świadczenie nie zostało
jeszcze wypłacone do rąk ubezpieczonego. Wówczas, wymienieni w tym przepisie
5
następcy prawni ubezpieczonego mają prawo udziału w dalszej części postępowania
w sprawie przyznania świadczenia, o ile decyzja nie została jeszcze wydana; jeśli
zaś decyzję taką wydano, to ustalone decyzją świadczenie należy im wypłacić za
okres od dnia ustalonego w decyzji do dnia śmierci ubezpieczonego. Sąd Najwyższy
w swoim dotychczasowym orzecznictwie, jeszcze w poprzednio obowiązującym, lecz
w tym zakresie w takim samym stanie prawnym, podkreślał, że w sytuacji gdy
„uprawniony do świadczeń emerytalno-rentowych nie zgłosił wniosku o ich przyzna-
nie, to członkowie rodziny pozostałej po jego śmierci nie mogą - bez względu na
przyczynę braku takiego wniosku - domagać się wypłacenia im świadczeń należnych
uprawnionemu" (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1997 r., II UKN
77/97, OSNAPiUS 1998 nr 2, poz. 55).
Zagadnienie wzajemnego stosunku przepisu dotyczącego następstwa praw-
nego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i prawa spadkowego od wielu
lat nie budziło kontrowersji, ani w praktyce i orzecznictwie sądowym, ani też w dok-
trynie. Z uwagi jednak na poglądy wyrażane w rozpatrywanej sprawie Sąd Najwyższy
przypomina, że aktualnie obowiązujący art. 136 ustawy w FUS jest w stosunku do
prawa spadkowego przepisem szczególnym, a więc wyklucza możliwość stosowania
tego prawa. Prawo do świadczeń z zakresu ubezpieczenia (zabezpieczenia) spo-
łecznego jest prawem osobistym, nie wchodzącym w skład masy spadkowej. Rosz-
czenie o świadczenie przysługujące z tego tytułu wygasa wraz ze śmiercią upraw-
nionego. Stanowisko Sądu Okręgowego, że w sprawie odpowiednie zastosowanie
ma, stosownie do art. 58 ustawy wypadkowej - art. 136 ustawy o FUS jest nietrafne.
Podkreślić należy, że przepis ten w ust. 2 (pominiętym w rozważaniach zaskarżone-
go wyroku) jednoznacznie stanowi, że osoby wymienione w ust. 1 (czyli następcy
prawni) mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu postępowania o świadczenia,
nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o te świadczenia wystąpiła." Jest to
wyraźne i jednoznaczne zakreślenie granic następstwa prawnego. Przepis ten po-
zwalający na realizację w tych granicach prawa osobistego, wygasłego ze śmiercią
uprawnionego, jest przepisem szczególnym, którego wykładnia rozszerzająca jest
niedopuszczalna.
Odnosząc przedstawione powyżej rozważania do sytuacji będącej przedmio-
tem analizy Sądu Okręgowego, który wydał zaskarżony kasacją wyrok, trzeba pod-
kreślić, że art. 136 ustawy o FUS miał zastosowanie jedynie przy rozpoznawaniu
sprawy, jaka zakończyła się wydaniem wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia
6
17 listopada 2000 r. [...], gdyż tamto postępowanie zostało zainicjowane wnioskiem
zmarłego Zygmunta C. W sytuacji zaś, złożenia wniosku do organu rentowego przez
członków rodziny zmarłego, dyspozycja art. 136 ustawy o FUS nie może i nie mogła
znaleźć zastosowania, zatem powołanie się przez Sąd Okręgowy na ten przepis w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku było ewidentnie błędne.
Błędny też jest zaprezentowany w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pogląd
Sądu, że dostosowanie art. 136 ustawy o FUS „do szczególnej sytuacji prawnej wy-
nikającej z treści art. 47 ustawy z dnia 30 października 2002 r. (...) pozwala na
stwierdzenie, że Zygmunt C., który uległ wypadkowi przy prowadzeniu pozarolniczej
działalności gospodarczej (...) w okresie objętym ustawą, w chwili swojej śmierci w
dniu 7 grudnia 2000 r. miał prawo do jednorazowego odszkodowania." Przede
wszystkim, błędny dlatego, że art. 136 ustawy o FUS - w tej sprawie - nie ma zasto-
sowania do wnioskodawców, a ponadto, że skoro Zygmunt C. zmarł przed wejściem
w życie ustawy wypadkowej, to nie mógł on „nabyć prawa" w niej przewidzianego.
Retroaktywność art. 47, na który powołał się Sąd w zaskarżonym wyroku, polega
wyłącznie na tym, że przepisy ustawy stosuje się do „wniosków o jednorazowe od-
szkodowanie z tytułu wypadku (...), który nastąpił po dniu 31 grudnia 1998 r. a przed
dniem wejścia w życie ustawy." Oznacza to, że przepis ten działa wstecz w tym zna-
czeniu, że hipotezą tej normy prawnej są objęte zdarzenia faktyczne, jakie nastąpiły
we wskazanym przedziale czasowym, natomiast nie oznacza „retroaktywności po-
wstania prawa". Nie znajduje oparcia ani w doktrynie, ani w orzecznictwie pogląd, że
zmiana stanu prawnego powoduje restytucję praw, które wygasły ze śmiercią osoby,
która nabyłaby to prawo, gdyby żyła.
Drugi z podniesionych w kasacji zarzutów, zarzut naruszenia art. 47 ust. 1
ustawy wypadkowej, także jest usprawiedliwiony mimo wadliwego postawienia go „w
związku z art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5" tej ustawy. Sąd Najwyższy jako nietrafny ocenia też
przedstawiony przez Sąd Okręgowy pogląd, że ponieważ przepis art. 47 ustawy wy-
padkowej „nie zawęża kręgu osób uprawnionych do występowania z wnioskiem o
jednorazowe odszkodowanie", to następcy prawni w zmienionym stanie prawnym
mają własne prawo, na podstawie art. 136 ustawy o FUS, do wystąpienia po śmierci
ubezpieczonego z ponownym wnioskiem o przyznanie świadczenia. Ustawodawca
nie miał potrzeby wymieniania w art. 47 ustawy wypadkowej „kręgu osób uprawnio-
nych do występowania z wnioskiem". Skoro bowiem ustawa wypadkowa nie określa
zasad wszczęcia postępowania o świadczenia w niej przewidziane, to na podstawie
7
jej art. 58 odpowiednie zastosowanie ma art. 116 ustawy o FUS, stanowiący, że
postępowanie w sprawach o świadczenia wszczyna się na podstawie wniosku zain-
teresowanego „chyba, że ustawa stanowi inaczej". Ponieważ, ustawa wypadkowa nie
stanowi inaczej, zainteresowanym, uprawnionym do złożenia wniosku o jednorazowe
odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu doznanego w wyniku wypadku przy
pracy jest - stosownie do art. 11 ustawy wypadkowej - tylko ta osoba, która doznała
tego uszczerbku. Członkom rodziny osoby, która uległa wypadkowi przy pracy przy-
sługują natomiast inne świadczenia na warunkach określonych w tejże ustawie.
Należy też podkreślić, że w poprzednim stanie prawnym, obowiązującym do
dnia 31 grudnia 2002 r., ustawodawca nie przewidział możliwości wypłaty jednora-
zowego odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu, powstały na skutek wypadku
przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej. Możliwość ta została
wprowadzona w nowej ustawie wypadkowej, obowiązującej od dnia 1 stycznia 2003
r. Chcąc zapobiec sytuacji, w której osoby, które doznały uszczerbku przed dniem 1
stycznia 2003 r., byłyby w gorszej sytuacji (pozbawione prawa do odszkodowania),
aniżeli osoby poszkodowane na skutek wypadku, powstałego po dniu 1 stycznia
2003 (uprawnione do odszkodowania), ustawodawca nie naruszając zakazu retroak-
cji prawa, wprowadził przepis przejściowy art. 47, zgodnie z którym osoby, które w
ciągu 4 lat przed dniem wejścia w życie nowych przepisów uległy wypadkowi przy
pozarolniczej działalności gospodarczej, mogły złożyć w terminie sześciomiesięcz-
nym, począwszy od 1 stycznia 2003 r., wniosek o wypłatę odszkodowania z tego ty-
tułu. Ponieważ wprowadzenie tego typu regulacji było wyjątkiem od generalnej zasa-
dy niedziałania prawa wstecz, stosowanie rozszerzającej wykładni przepisu art. 47
ustawy wypadkowej jest niedopuszczalne i jest oczywiste, że z wnioskiem, przewi-
dzianym w tym przepisie mogła wystąpić tylko i wyłącznie osoba, która uległa wy-
padkowi, a nie członkowie jej rodziny. Członkowie rodziny mogliby wystąpić z takimi
wnioskami jedynie wówczas, gdyby przewidywał taką ewentualność konkretny prze-
pis ustawy wypadkowej.
Skoro zatem Zygmunt C. nie żył w okresie między 1 stycznia 2003 r., a 30
czerwca 2003 r., nie mógł wystąpić do organu rentowego z wnioskiem o ewentualne
przyznanie mu prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku zaistnia-
łego przy pracy pozarolniczej, a tym samym nie powstało jego prawo do świadczenia
przewidzianego w powołanym powyżej przepisie przejściowym ustawy wypadkowej.
W związku z powyższym, zgodzić się należy ze skarżącym, iż Sąd Okręgowy doko-
8
nał błędnej wykładni przepisu art. 47 ustawy wypadkowej, czym spowodował niewła-
ściwe jego zastosowanie w rozpoznawaniu przedmiotowej sprawy.
Chybiony natomiast jest zarzut naruszenia art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy wy-
padkowej. Przepis art. 6 określa jej zakres przedmiotowy wymieniając świadczenia
przysługujące na jej podstawie, natomiast prawo podmiotowe do jednorazowego od-
szkodowania, które było przedmiotem sporu, a więc i zaskarżenia kasacyjnego, wyni-
ka dla ubezpieczonego z art. 11, a dla członków jego rodziny z art. 13 tej ustawy.
Wadliwość tego zarzutu nie ma jednak istotnego znaczenia dla oceny zasadności
kasacji nie tylko dlatego, że pozostałe jej zarzuty są usprawiedliwione lecz i dlatego,
że zaskarżony wyrok oczywiście narusza prawo.
Mając powyższe na uwadze, wobec usprawiedliwienia przytoczonej podstawy
kasacyjnej, na podstawie art. 39315
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wy-
roku.
========================================