Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 lipca 2005 r.
III UK 50/05
Dodatek mieszkaniowy wypłacany nauczycielom na podstawie art. 54
ust. 3 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst:
Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.) jest świadczeniem związanym ze sto-
sunkiem pracy i nie stanowi przychodu z tytułu zatrudnienia w ramach sto-
sunku pracy w rozumieniu art. 18 w związku z art. 4 pkt 9 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.), nie podlega więc wliczeniu do podstawy wymiaru składek na ubezpie-
czenie społeczne oraz zdrowotne.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Jerzy
Kwaśniewski, Maria Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 lipca 2005 r. sprawy z
wniosku Wójta Gminy w G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w R. o zapłatę składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, na skutek ka-
sacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 2 grudnia
2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację i zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
R. na rzecz Wójta Gminy w G. kwotę 120 zł (sto dwadzieścia złotych) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R. decyzją z dnia 26 czerwca
2003 r. zobowiązał Wójta Gminy w G. do opłacenia składek na ubezpieczenia spo-
łeczne i ubezpieczenie zdrowotne od nauczycielskich dodatków mieszkaniowych za
okres od 1 września 2002 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Radomiu wyrokiem z
dnia 20 października 2003 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję, ustalając, że Wójt
2
Gminy G. nie ma obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ubez-
pieczenie zdrowotne od nauczycielskich dodatków mieszkaniowych od 1 września
2002 r. Uwzględniając odwołanie Wójta Sąd Okręgowy stwierdził, że dodatek miesz-
kaniowy przysługujący nauczycielom nie jest składnikiem ich wynagrodzenia i w kon-
sekwencji nie podlega obowiązkowi zapłaty składki na ubezpieczenia.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, oddalając
apelację organu rentowego wyrokiem z dnia 2 grudnia 2004 r. [...] podzielił pogląd
prawny wyrażony przez Sąd pierwszej instancji.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego złożył organ rentowy, który skarżąc w
całości wyrok wniósł o jego zmianę i uwzględnienie apelacji organu rentowego oraz o
zasądzenie kosztów postępowania. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego: 1. art. 18 w związku z art. 4 pkt 9 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm., zwanej dalej
ustawą systemową), 2. § 1 i § 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.,
powoływana dalej jako rozporządzenie).
Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie przedmiotowej kasacji, wska-
zano potrzebę rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, czy nauczycielskie dodatki
mieszkaniowe wchodzą do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i
ubezpieczenie zdrowotne.
Rozpoznając kasację w granicach zaskarżenia, Sąd Najwyższy zważył, co na-
stępuje:
Przytoczona podstawa kasacyjna jest nieusprawiedliwiona. Stosownie do art.
18 w związku z art. 4 pkt 9 ustawy systemowej, w zakresie mającym zastosowanie w
sprawie, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pracow-
nika stanowi jego przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych uzyskany z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Skład orzekają-
cy w sprawie podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 11 lipca 2002
r., II UKN 429/01, (OSNP 2003 nr 16, poz. 391), że dodatek mieszkaniowy przysłu-
gujący nauczycielom na podstawie art. 54 ust. 3 ustawy z 26 stycznia 1982 r - Karta
Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm., zwanej dalej
3
Kartą) nie podlega składce na ubezpieczenie społeczne, a także zdrowotne. Wpraw-
dzie trafnie poniesiono w kasacji, że dodatek ten stanowi przychód pracownika w
rozumieniu art.12 ust.1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz.176 ze zm., a nie powoła-
nego wadliwie: „Dz.U. z 1990 r. nr 90, poz. 416 ze zm."), zwanej dalej ustawą podat-
kową, jednakże błędny jest jej pogląd, że „z wykładni językowej, która ma pierwszeń-
stwo" jedyna poprawna wykładnia prowadzi do wniosku, że „nauczycielski dodatek
mieszkaniowy wchodzi do podstawy oskładkowania przepisem § 2 rozporządzenia",
a dokonana w zaskarżonym wyroku wykładnia systemowa jest „wykładnią contra le-
gem". Zakres przedmiotowy art.12 ust. 1 ustawy podatkowej obejmuje zarówno wy-
nagrodzenie pracownika za pracę, jak też „wszelkiego rodzaju inne świadczenia
wynikające ze stosunku pracy, wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość
pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finan-
sowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze,
wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwa-
lenty za nie wykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich
wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za
pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń
częściowo odpłatnych". Porównanie tego przepisu oraz przytoczonego wyżej art. 4
pkt 9 ustawy systemowej wskazuje, że ich zakres przedmiotowy nie jest tożsamy.
Ustawa podatkowa pojęciem „przychód" obejmuje wszystkie świadczenia (pieniężne i
niepieniężne), jakie pracodawca świadczy pracownikowi, natomiast art. 4 pkt 9
ustawy systemowej oraz § 1 rozporządzenia obowiązek opłacania składki na ubez-
pieczenia społeczne odnoszą do przychodu pracownika osiąganego „w ramach sto-
sunku pracy". Rozróżnienia tego, mającego istotne znaczenie, wnoszący kasację
zdaje się nie zauważać. W uzasadnieniu powołanego wyroku, II UKN 429/01, Sąd
Najwyższy zwrócił uwagę, że dodatek mieszkaniowy, stosownie do art. 30 ust. 1 pkt
4 Karty nie jest składnikiem wynagrodzenia nauczyciela, „a jego wypłacanie związa-
ne jest z realizacją, wynikającego z art. 54 ust. 1 Karty, prawa nauczyciela do miesz-
kania w miejscu pracy, gdy jest on zatrudniony na terenie wiejskim oraz w mieście li-
czącym do 5.000 mieszkańców." Usytuowanie art. 54 w rozdziale Karty regulującym
uprawnienia socjalne i urlopy definiuje ten dodatek jako świadczenie socjalne. Taki
charakter świadczenia - zdaniem składu orzekającego - oznacza, że nie rodzi ono po
stronie nauczyciela roszczenia ze stosunku pracy, lecz tylko roszczenie związane z
4
tym stosunkiem. Zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie, nie budzi kontrowersji po-
gląd, że sprawami ze stosunku pracy są te, w których źródłem dochodzonego rosz-
czenia jest stosunek pracy, natomiast związanymi ze stosunkiem pracy są te rosz-
czenia, które nie wynikają z bezpośredniej realizacji praw i obowiązków pracowni-
czych, lecz z innych powiązań prawnych pomiędzy pracownikiem a zakładem pracy,
powiązań warunkowanych istnieniem stosunku pracy. Zdaniem składu orzekającego,
skoro źródłem prawa nauczyciela do dodatku mieszkaniowego nie jest jego stosunek
pracy, lecz fakt wykonywania pracy w określonych warunkach (na terenie wiejskim
lub w mieście liczącym do 5.000 mieszkańców), to jest on świadczeniem związanym
ze stosunkiem pracy, a tym samych nie stanowi on przychodu pracownika w rozu-
mieniu art. 4 pkt 9 ustawy systemowej, nie było więc potrzeby wymieniania go w § 2
rozporządzenia, zawierającym wyłączenia niektórych przychodów pracowniczych z
podstawy wymiaru składek. Tak więc ścisła wykładnia językowa przepisów art. 4 pkt
9 ustawy systemowej i § 1 rozporządzenia, w związku z art. 12 ust. 1 ustawy podat-
kowej, prowadzi do wniosku przeciwnego od przedstawionego w kasacji. Za taką
wykładnią przemawia też art. 21 ust.1 pkt 86 ustawy podatkowej (w wersji obowią-
zującej w sprawie), zgodnie z którym dodatki mieszkaniowe, wypłacone nauczycie-
lom na podstawie Karty Nauczyciela, były wolne od podatku, oraz wykładnia syste-
mowa art. 30 i 54 tejże Karty. Zarzucając powołanemu wyżej wyrokowi Sądu Naj-
wyższego z 11 lipca 2002 r. „wykładnię contra legem”, skarżąca całkowicie pomija
stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyrażone w uzasadnieniu jego wyroku z 6
stycznia 1998 r., U 15/97, że prawo nauczyciela do dodatku mieszkaniowego nie wy-
nika z jego prawa do wynagrodzenia, lecz jest „pochodną innego prawa, przyznane-
go mu przez art. 54 ust. 1 Karty, a mianowicie prawa do mieszkania w miejscu
pracy”. Trybunał podkreślił, że dla oceny charakteru tego dodatku nie ma znaczenia
fakt, że w praktyce pobierane są od tego dodatku składki na ubezpieczenie społecz-
ne, „bo może to oznaczać nieprawidłowość praktyki, a nie zmianę charakteru praw-
nego dodatku". Stanowisko to potwierdza wyrażony wyżej pogląd, że prawo do tego
dodatku nie jest prawem ze stosunku pracy, lecz prawem z tym stosunkiem tylko
związanym. Kasacja pomija również i wywód Sądu Najwyższego w sprawie II UKN
429/01, zwracający uwagę, że konsekwencją przyjęcia obowiązku opłacania składki
na ubezpieczenie społeczne od dodatku mieszkaniowego nauczyciela, byłby obo-
wiązek uwzględniania jego zwaloryzowanej wysokości, w podstawie wymiaru świad-
czeń emerytalno - rentowych. Do tego wywodu można dodać, że według koncepcji
5
zaprezentowanej w kasacji, nauczyciel pobierający dodatek mieszkaniowy na pod-
stawie art. 54 ust. 3 Karty, nie tylko uzyska emeryturę lub rentę wyższą od nauczy-
ciela o takim samym stażu pracy i wynagrodzeniu za nią, lecz zatrudnionego w miej-
scowości liczącej powyżej 5.000 mieszkańców, ale zachowa też - stosownie do ust. 4
tego przepisu - prawo do dalszego zajmowania mieszkania (obejmujące także nie-
których członków jego rodziny). Nie ulega wątpliwości, że koncepcja ta jest
sprzeczna z art. 32 Konstytucji RP; w ewidentny sposób z jednej strony narusza
zasadę równości wobec prawa i równego traktowania obywateli przez władze pu-
bliczne, z drugiej - dyskryminuje nauczycieli nieobjętych zakresem podmiotowym art.
54 Karty.
Nie ma to wprawdzie istotnego wpływu na niniejsze rozstrzygnięcie, lecz Sąd
Najwyższy zwraca uwagę na bezprzedmiotowość powołania się w kasacji na to, że
wskazany wyżej wyrok w sprawie II UKN 429/01 „nie koresponduje np. z wyrokiem
Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2003 r., II UK 162/03 - OSNP 2004 nr 17, poz.
305) w którym Sąd Najwyższy stwierdził; że przy ustalaniu renty należy uwzględnić
uzyskane przez pracownika od pracodawcy świadczenia w naturze stanowiące przy-
chód w rozumieniu art.12 w związku z art. 11 ustawy o podatku dochodowym". Orze-
czenie w sprawie II UK 162/03 nie dotyczyło renty z ubezpieczenia społecznego lecz
cywilnoprawnego świadczenia z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
czynem niedozwolonym. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że
renta uzupełniająca z art. 444 § 2 k.c. jest jednym ze sposobów naprawienia szkody.
Fragmentem tej szkody jest różnica pomiędzy wysokością dochodów, jakie poszko-
dowany uzyskiwał przed wypadkiem (względnie mógłby uzyskiwać, gdyby nie uległ
wypadkowi), a rentą wypłacaną przez organ rentowy (z uwzględnieniem innych ele-
mentów mogących mieć znaczenie dla określenia wysokości szkody). Truizmem jest
przypomnienie, że reguły ustalania wysokości cywilnoprawnej szkody nie mają za-
stosowania w rozpoznawanej sprawie.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy nie znalazł argumentów przema-
wiających za odstąpieniem od wykładni omówionych przepisów przyjętej w wyroku z
dnia 11 lipca 2002 r., II UKN 429/01, że stosownie do art. 4 pkt 9 ustawy systemowej,
oraz § 1 rozporządzenia, dodatek mieszkaniowy wypłacany pracownikowi na pod-
stawie art. 54 Karty jest świadczeniem związanym ze stosunkiem pracy i nie stanowi
jego przychodu z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, nie podlega więc wli-
6
czeniu do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne i
na podstawie art. 39312
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================