Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 26/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 sierpnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa Barbary N.i Romualda N.
przeciwko Jolancie S. i Krystianowi S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 sierpnia 2005 r.,
kasacji powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 września 2004 r., sygn. akt (...)
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie domagają się stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży
nieruchomości zawartej w formie aktu notarialnego, uzasadniając żądanie
skutecznym uchyleniem się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem
bezprawnej groźby.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił ich powództwo uznając, że oświadczenie
o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożyli oni w terminie
jednego roku od chwili kiedy stan obawy ustał, przyjmując, że stan obawy
spełnienia gróźb przez pozwanego Pawła S. trwał u powodów aż do chwili jego
śmierci. W ocenie tego Sądu nie można było podzielić oceny pozwanych, że stan
obawy powodów ustał już z chwilą zawiadomienia policji o popełnieniu
przestępstwa.
W następstwie uwzględnienia apelacji pozwanych Sąd Apelacyjny wyrokiem
reformatoryjnym oddalił powództwo, uznając, że pozwani powzięli wiadomość
o oświadczeniu woli złożonym przez powodów z chwilą doręczenia pozwanym
odpisu pozwu, tj. w dniu 10 sierpnia 1998 r. Zarazem Sąd odwoławczy przyjął dzień
19 czerwca 1995 r., za moment ustania stanu obawy spełnienia groźby, a więc
dzień złożenia przez powodów zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa
i złożenia obszernych wyjaśnień ujawniających okoliczności sprzedaży
przedmiotowej nieruchomości. Zdaniem Sądu Apelacyjnego zdarzenia te
jednoznacznie wskazują, że już z tym momentem należy przyjąć, że stan obawy
spełnienia groźby ustał.
W konsekwencji powyższego Sąd odwoławczy uznał, że w następstwie
bezskutecznego upływu rocznego terminu do uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby, wygasły uprawnienia powodów
wynikające z art. 87 k.c.
Kasacja powodów, zaskarżająca wyrok w całości, formułuje po jednym
zarzucie w ramach każdej z podstaw kasacyjnych.
3
Naruszenie art. 5 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie uzasadniają
skarżący czynieniem przez pozwanych użytku ze swego prawa w sposób
sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Z kolei zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniono przekroczeniem
granic swobodnej oceny dowodów i w konsekwencji błędne przyjęcie, że stan
obawy ustał z chwilą zgłoszenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa,
podczas gdy stan obawy powodów faktycznie ustał dopiero w chwili śmierci Pawła
S., a więc uzyskania pewności, że ze strony jego osoby nie grozi im żadne
niebezpieczeństwo, uwzględniając zdarzenia poprzedzające zgon Pawła S.
Powodowie podkreślili w uzasadnieniu kasacji, że samo wszczęcie
postępowania karnego nie usunęło stanu obawy, bowiem współdziałający z P. S.
Jacek S. i został aresztowany dopiero w 2003 r., a powodowie przez cały czas
odczuwali stany lękowe i zmuszeni byli korzystać z pomocy lekarza (........)
W ocenie powodów, oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych
oświadczenia woli zostało złożone w dniu doręczenia pozwanym odpisu pozwu,
a więc przed upływem rocznego terminu, który to termin wówczas nie rozpoczął
jeszcze biegu, bowiem jego początkowym momentem jest ustanie stanu obawy,
a to nastąpiło dopiero później, bo w dacie śmierci P. S.
W obszernym piśmie procesowym z dnia 2 sierpnia 2005 r. pozwani wnieśli
o oddalenie kasacji i zasądzenie na ich rzecz kosztów zastępstwa prawnego.
Pozwani wywodzą, że zarzut naruszenia art. 5 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie jest nietrafny, bo nie został rozwinięty w uzasadnieniu kasacji,
a nadto w sprawie nie zaistniały okoliczności określone hipotezą tego przepisu.
Zdaniem pozwanych, jeśli nawet abstrahować od stanowiska Sądu
odwoławczego, że stan obawy ustał już z chwilą zawiadomienia organów ścigania,
to z pewnością stan obawy powodów ustał w dacie podjęcia przez powodów w dniu
11 czerwca 1997 r. decyzji o doręczeniu pozwanym oświadczenia powodów
o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego w dniu
7 kwietnia 1995 r.
W ocenie pozwanych przepis art. 88 § 2 k.c. nie przewiduje możliwości
wcześniejszego zaistnienia zdarzenia w postaci złożenia oświadczenia o uchyleniu
4
się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem bezprawnej groźby,
a następnie dopiero ustania stanu obawy wywołanego tą groźbą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja zasługiwała na uwzględnienie wobec uznania za usprawiedliwiony
zarzutu zgłoszonego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, a mianowicie zarzutu
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, a polegającego na przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodu
z zeznań powoda odzwierciedlonych w protokole jego zeznań (k. 190 – 191)
i poczynieniu odmiennego ustalenia w przedmiocie określenia chwili ustania stanu
obawy powodów w stosunku do ustalenia poczynionego w tym przedmiocie przez
Sąd pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji może oczywiście zmienić ustalenia
faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji i to nawet
bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne
ustalenia, a skorzystanie z którego to uprawnienia przez Sąd odwoławczy wyłącza
tylko istnienie szczególnych okoliczności wymagających ponowienia lub
uzupełnienia tego postępowania. Jednakże Sąd odwoławczy zobowiązany jest
zachować szczególną ostrożność dokonując oceny dowodów, jeżeli zostały one
przeprowadzone tylko przez Sąd pierwszej instancji. Tylko w razie jednoznacznej
wymowy materiału dowodowego m.in. w postaci dowodu z przesłuchania powoda
i oczywistej błędności oceny tego materiału dokonanej przez Sąd pierwszej
instancji dopuszczalna byłaby zmiana przez Sąd drugiej instancji istotnego
ustalenia faktycznego, tj. określenia chwili ustania stanu obawy bez jednoczesnego
poszerzenia tego materiału. Wymagałoby to jednak wyraźnego wskazania przez
Sąd odwoławczy przyczyn dyskwalifikacji oceny materiału dowodowego dokonanej
przez Sąd niższej instancji, który przeprowadził przecież dowody z zastosowaniem
ważnej procesowo zasady bezpośredniości. W uzasadnieniu uchwały składu
siedmiu sędziów SN wyraźnie podkreślono, że dokonanie przez Sąd drugiej
instancji odmiennych ustaleń bez przeprowadzenia dowodów, m.in. z przesłuchania
stron, będzie dopuszczalne i uzasadnione w szczególności wtedy, gdy dowody te
mają jednoznaczną wymowę, a ich ocena dokonana przez Sąd pierwszej instancji
jest oczywiście błędna. Natomiast same, nawet poważne, wątpliwości co do
trafności oceny dokonanej przez Sąd pierwszej instancji, jeżeli tylko nie wykroczyła
5
ona poza granice zakreślone w art. 233 § 1 k.p.c., nie powinny stwarzać podstawy
do zajęcia przez Sąd drugiej instancji odmiennego stanowiska (v. uchwała składu
siedmiu sędziów z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1997 r., Nr 7 – 8,
poz. 124). Tymczasem Sąd odwoławczy ani nie wskazał żadnych argumentów
mogących świadczyć o oczywiście błędnej ocenie materiału dowodowego
dokonanej przez Sąd pierwszej instancji, ani też nie stwierdził, aby zeznania
powoda miały na tyle jednoznaczną wymowę aby uzasadniały poczynienie
diametralnie odmiennego ustalenia odnośnie do określenia chwili ustania stanu
obawy powodów.
O braku jednoznacznej wymowy materiału dowodowego dla dokonania przez
Sąd drugiej instancji odmiennego ustalenia, tego mianowicie, że chwilą ustania
stanu obawy powodów było już złożenie przez powoda w dniu 19 czerwca 1995 r.
doniesienia o popełnieniu przestępstwa, świadczy nawet stanowisko pozwanych
zaprezentowane w ich piśmie procesowym z dnia 2 sierpnia 2005 r., w którym
ustanie stanu obawy pozwani wiążą z dniem 11 czerwca 1997 r., a która to data
widnieje na dokumencie zawierającym oświadczenie powodów o uchyleniu się od
skutków złożonego w dniu 7 kwietnia 1995 r. oświadczenia woli. Bezspornym jest
jednak, że w dniu 11 czerwca 1997 r. powodowie nie skierowali jeszcze tego
oświadczenia bezpośrednio do pozwanych, a jedynie zawierający je dokument
uczynili załącznikiem do pozwu, którego odpis pozwani otrzymali po upływie
znacznego czasu, bo dopiero 28 sierpnia 1998 r. (k. 70 – 71 akt). Elementem
obowiązku wszechstronnego rozważenia zebranego materiału przez Sąd ponownie
rozpoznający sprawę będzie więc również zbadanie okoliczności oraz przyczyn,
które spowodowały, że powodowie po sporządzeniu dokumentu zawierającego ich
oświadczenie nie skierowali go bezpośrednio do pozwanych, lecz uczynili jedynie
załącznikiem pozwu wniesionego do sądu. Prawidłowa ocena materiału
dowodowego dla poczynienia ustalenia co do chwili, w której ustał stan obawy
powodów powinna uwzględniać prezentowany w piśmiennictwie pogląd, że obawa
spełnienia groźby musi „wynikać z okoliczności”, a istotne jest nie to, czy zagrożony
istotnie obawiał się spełnienia groźby, lecz tylko to, czy „mógł się obawiać”.
Chybiony okazał się natomiast zarzut kasacji naruszenia art. 5 k.c. przez
jego niezastosowanie. Słusznie twierdzą pozwani w swym piśmie procesowym
6
z dnia 2 sierpnia 2005 r., że zarzut „niewłaściwego niezastosowania” art. 5 k.c. nie
został w jakikolwiek sposób rozwinięty w uzasadnieniu kasacji. Brak uzasadnienia
przytoczonej pierwszej podstawy kasacyjnej pozbawia Są Najwyższy możliwości
przeprowadzenia w tym zakresie kontroli kasacyjnej zaskarżonego wyroku. Zarzut
naruszenia przez Sąd odwoławczy obowiązku dokonania subsumpcji określonego
przepisu wymaga bowiem od skarżącego wskazania na istnienie w zaskarżonym
wyroku stosowanych ustaleń faktycznych uzasadniających dokonanie
oczekiwanego aktu subsumpcji. Tymczasem kasacja powodów nie zawiera takich
elementów ani wskazania innych przyczyn mogących uzasadniać zarzut
niezastosowania art. 5 k.c. w ustalonym i będącym podstawą orzekania Sądu
Apelacyjnego stanie faktycznym.
W tym stanie rzeczy, wobec uznania za usprawiedliwioną drugiej podstawy
kasacyjnej, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji działając na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c., znajdującego w niniejszej sprawie zastosowanie na podstawie art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2005 r., Nr
13, poz. 98).
db
/tp/