Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 października 2005 r.
I UK 28/05
Nauczyciele (psycholodzy i pedagodzy) zatrudnieni w rodzinnych ośrod-
kach diagnostyczno-konsultacyjnych nie są nauczycielami wykonującymi
pracę w szkolnictwie specjalnym w rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz.
1112 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Barbara Wagner
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 października 2005 r.
sprawy z odwołania Bożeny M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w R. o prawo do emerytury nauczycielskiej, na skutek kasacji ubezpieczonej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 października 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z dnia 19 października 2004 r. [...]
zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwi-
cach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku z dnia 17 marca 2004 r. [...] zmieniający
decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. z 16 września 2003 r. i
przyznający Bożenie M. prawo do emerytury nauczycielskiej poczynając od dnia 1
listopada 2003 r., w ten sposób, że odwołanie oddalił.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena. Bożena M., urodzona 13 czerwca 1954 r., była w okresie od 1 paź-
dziernika 1980 r. do 31 października 2003 r. pracownikiem pedagogicznym zatrud-
nionym w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno - Konsultacyjnym w R. na stanowisku
psychologa. W dniu 31 października 2003 r. rozwiązała na swój wniosek stosunek
pracy. Nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. Łączna długość wyka-
2
zanych przez nią okresów składkowych i nieskładkowych wynosiła 27 lat 4 miesiące i
24 dni. Jako nauczyciel pracowała ponad 20 lat. Zdaniem Sądu Okręgowego, do ro-
dzinnych ośrodków diagnostyczno - konsultacyjnych odnosi się art. 2 pkt 4 ustawy z
dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zgodnie z którym system oświaty obej-
muje, między innymi, poradnie psychologiczno - pedagogiczne, w tym poradnie
udzielające dzieciom, młodzieży, rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno -
pedagogicznej, a także pomocy uczniom w wyborze kierunku kształcenia i zawodu.
Wymienione zadania są realizowane również przez rodzinne ośrodki diagnostyczno -
konsultacyjne. O podobnym charakterze działalności ośrodków diagnostyczno - kon-
sultacyjnych i poradni psychologiczno - pedagogicznych należy wnosić z § 1 i § 2
zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 kwietnia 1983 r. w sprawie organiza-
cji i zakresu działania ośrodków diagnostyczno - konsultacyjnych (Dz.Urz. MS Nr 3,
poz. 14 ze zm.). Sąd wskazał, że „kształcenie specjalne" to również działania podej-
mowane, między innymi, przez poradnie psychologiczno - pedagogiczne, w tym
przez poradnie specjalistyczne. Twierdził, że zakres działalności tych placówek jak-
kolwiek podobny, w odniesieniu do rodzinnych ośrodków diagnostyczno - konsulta-
cyjnych jest „zawężony” do tych osób, które „mają problem z wymiarem sprawiedli-
wości". Ośrodek diagnostyczno - konsultacyjny wykonuje natomiast te same działa-
nia co poradnia psychologiczno - pedagogiczna, to jest przeprowadza badania psy-
chologiczne i pedagogiczne, wydaje opinie, prowadzi mediacje, sprawuje specjali-
styczną opiekę nad nieletnimi, prowadzi poradnictwo specjalistyczne, z tym że dzia-
łania te są prowadzone na zlecenie sądu lub prokuratury. W konkluzji, Sąd stwierdził,
że praca Bożeny M. jako pedagoga w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno - Konsul-
tacyjnym w R. była pracą w warunkach szczególnych w szkolnictwie specjalnym.
Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu i argumentacji Sądu pierwszej instancji w
kwestii uznania pracy w rodzinnym ośrodku diagnostyczno - konsultacyjnym za pracę
nauczycielską w szkolnictwie specjalnym, o której stanowi art. 88 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112
ze zm.). Powołując art. 3 ust. 1 ustawy o systemie oświaty, Sąd wskazał, że przez
szkołę specjalną należy rozumieć szkołę lub oddział dla uczniów posiadających
orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, zorganizowane zgodnie z przepi-
sami wydanymi na podstawie art. 71b ust. 7 pkt 2, albo szkołę lub oddział zorganizo-
wane w zakładzie opieki zdrowotnej, w tym w zakładzie opiekuńczo - leczniczym i
zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego, a także w jednostce pomocy społecznej, w
3
celu kształcenia dzieci i młodzieży przebywających w tym zakładzie lub jednostce, w
których stosuje się odpowiednią organizację kształcenia oraz specjalne działania
opiekuńczo - wychowawcze, zorganizowane zgodnie z przepisami wydanymi na
podstawie art. 71c ust. 2 tej ustawy. Przepisy art. 71b ust. 7 pkt 2 i art. 71c ust. 2
wymieniają dyrektorów placówek organizujących „wczesne wspomaganie rozwoju
dziecka" oraz placówki wydające „opinie o potrzebie wczesnego wspomagania roz-
woju dziecka oraz orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidual-
nego nauczania, a także o potrzebie zajęć rewalidacyjno - wychowawczych". Są
przepisami delegacyjnymi, wobec czego nie należy na ich podstawie wywodzić, że
poradnie psychologiczno - pedagogiczne stanowią element szkolnictwa specjalnego.
Nie wynika z nich, aby placówki wydające opinie zajmowały się równocześnie kształ-
ceniem specjalnym, które, zgodnie z art. 71b ust. 1 ustawy o systemie oświaty, może
być prowadzone tylko w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach inte-
gracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach, o których mowa w art.
2 pkt 5. Z kolei art. 2 pkt 5 ustawy o systemie oświaty nie wymienia poradni psycho-
logiczno - pedagogicznych, lecz takie ośrodki, które umożliwiają realizację obowiąz-
ku, o którym mowa w art. 14 ust. 3 (rocznego przygotowania przedszkolnego dla
dzieci w wieku 6 lat), obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Ani poradnie psycho-
logiczno - pedagogiczne, ani rodzinne ośrodki diagnostyczno - konsultacyjne nie
zajmują się kształceniem, albowiem taka forma działalności nie wynika z określają-
cych ich zakres działania aktów prawnych, to jest z rozporządzenia Ministra Edukacji
Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie ramowego statutu publicznej
poradni psychologiczno - pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej
(Dz.U. Nr 223, poz. 1869) oraz z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3
sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków dia-
gnostyczno - konsultacyjnych. Sąd Apelacyjny nie podzielił również stanowiska Sądu
pierwszej instancji odnośnie do możliwości uznania pracy w rodzinnym ośrodku dia-
gnostyczno - konsultacyjnym za pracę nauczycielską w szkolnictwie specjalnym, wy-
wiedzionego z porównania sposobu wynagradzania pracowników tych ośrodków i
pracowników pedagogicznych zakładów poprawczych. Powołane przez Sąd pierw-
szej instancji przepisy regulujące wysokość dodatków za trudną pracę są bowiem
częścią prawa pracy, które nie przekłada się na uregulowania z zakresu prawa ubez-
pieczeń społecznych, a nadto nie posługują się one pojęciem szkolnictwa specjal-
nego.
4
Bożena M. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako podstawę kasacji
naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 88 ust. 1 ustawy Karta Nauczy-
ciela - poprzez wyrażenie błędnego poglądu, że „ubezpieczona nie spełnia warunków
do przyznania emerytury uzasadnionej odpowiednim stażem zatrudnienia w warun-
kach szczególnych lub w szczególnym charakterze (w rozumieniu § 4 rozporządze-
nia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzro-
stu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze)”, jej pełnomocnik wniósł o „jego uchylenie
lub zmianę polegającą na oddaleniu apelacji organu rentowego - Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziału w R. - od wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia
17 marca 2004 r.” Jego zdaniem, okolicznością uzasadniającą rozpoznanie kasacji
jest potrzeba wykładni art. 88 ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela oraz „przepisów roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego
oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze przy uwzględnieniu przepisów
ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty w zakresie, w jakim tej regulacji
ustawowej podlegają pracownicy rodzinnych ośrodków diagnostyczno - konsultacyj-
nych”. Wskazał, że „dorobek orzecznictwa w zakresie zaskarżonym [...] kasacją jest
niejednorodny, rodzi wątpliwości interpretacyjne zwłaszcza w ocenie charakteru za-
trudnienia pracowników rodzinnych ośrodków diagnostyczno - konsultacyjnych, czy
spełniają oni wymóg zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, który - na podstawie innych wyżej powołanych przepisów - uzasadnia
wcześniejsze nabycie prawa do emerytury przez takich ubezpieczonych.” W uzasad-
nieniu kasacji podniósł, że z „analizy gramatycznej i systemowej” wynika, że zamia-
rem ustawodawcy było zrównanie pracowników rodzinnych ośrodków diagnostyczno
- konsultacyjnych w uprawnieniach emerytalno-rentowych z pracownikami zatrudnio-
nymi w poradniach psychologiczno - pedagogicznych, zakładach wychowawczych i
poprawczych „przez utworzenie ‘wspólnego mianownika’ w postaci wcześniejszej
emerytury uzależnionej od wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze”. Według niego, praca osób wymienionych w art. 3 ustawy
o systemie oświaty, a zatem w szkolnictwie specjalnym, nie różni się od pracy psy-
chologa w rodzinnym ośrodku diagnostyczno - konsultacyjnym. Wskazał, że Sąd
pominął w swych rozważaniach dotychczasowy dorobek orzecznictwa, powoływany
wielokrotnie w „osobistych pismach procesowych ubezpieczonej.” W konkluzji stwier-
5
dził, że odmienna niż dokonana przez Sąd pierwszej instancji ocena charakteru
pracy ubezpieczonej na stanowisku psychologa w rodzinnym ośrodku diagnostyczno
- konsultacyjnym, „nie pozwalająca na przyjęcie charakteru zatrudnienia wykonywa-
nego w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, w warunkach
szkolnictwa specjalnego nie powinna się ostać bo wyrok Sądu Apelacyjnego narusza
prawo (a przy okazji uzasadniony interes ubezpieczonej)”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest oczywiście bezzasadna. Zgodnie z art. 32 ust. 1 i ust. 3 pkt 5
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm. - powoływanej
dalej jako „ustawa emerytalna”), ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., wy-
konujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela, nabywają
prawo do emerytury w obniżonym wieku. Emerytura przysługuje im na warunkach
określonych w dotychczasowych przepisach (art. 32 ust. 4 ustawy). Według § 15 w
związku z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), emerytura w obniżonym
wieku przysługuje nauczycielowi, który ukończył - kobieta 55 lat a 60 lat mężczyzna,
jeżeli ma wymagany okres zatrudnienia (20 lat kobieta i 25 lat mężczyzna), w tym co
najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Skarżąca legitymuje się wprawdzie
wymaganym okresem zatrudnienia i ponad dwudziestoletnim okresem pracy w wa-
runkach szczególnych, ale w roku 2003 r. nie miała ukończonych 55 lat.
Innych sytuacji dotyczy art. 88 Karty Nauczyciela. Przepis ten przewiduje moż-
liwość przejścia na emeryturę - bez względu na wiek - nauczyciela, który ma trzy-
dziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym cha-
rakterze oraz nauczyciela klas, szkół, placówek i zakładów specjalnych mającego
dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szcze-
gólnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, po rozwiązaniu stosunku pracy na
jego wniosek lub w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 6 (obecnie 5c) i 7.
Prawo to przysługuje również nauczycielom urodzonym po 31 grudnia 1948 r. a
przed 1 stycznia 1969 r. w ciągu ośmiu lat od dnia wejścia w życie ustawy emerytal-
nej, jeżeli nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego.
6
Nie ma wątpliwości, że nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedago-
giczni wykonują pracę w szczególnym charakterze. Wynika to wprost z art. 32 ust. 3
pkt 5 ustawy emerytalnej. Sąd drugiej instancji, wbrew przeciwnemu twierdzeniu peł-
nomocnika skarżącej, nie wyraził poglądu odmiennego. Dlatego okoliczności podane
w kasacji na uzasadnienie jej rozpoznania w ogóle w sprawie nie występują. Przepis
art. 88 Karty Nauczyciela w części dotyczącej zakwalifikowania pracy w rodzinnych
ośrodkach diagnostyczno - konsultacyjnych jako pracy „w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze”, wobec jednoznacznego brzmienia art. 32 ust. 3 pkt
5 ustawy emerytalnej oraz art. 1 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela, nie wymaga wykład-
ni, a orzecznictwo jest w tym zakresie jednoznaczne i utrwalone. W rozpoznawanej
sprawie problem tkwił nie w tym czy praca pedagogiczna w rodzinnym ośrodku dia-
gnostyczno - konsultacyjnym jest pracą wykonywaną w szczególnym charakterze, bo
to żadnych wątpliwości nie budziło i nie budzi, ale czy jest pracą w szkolnictwie spe-
cjalnym.
Przepis art. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm. - powoływanej dalej jako „ustawa”),
wymienia instytucje, placówki i zakłady objęte systemem oświaty. Zgodnie z art. 3 pkt
1a ustawy, przez szkołę lub oddział specjalny należy rozumieć „szkołę lub oddział dla
uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, zorganizo-
wane zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 71b ust. 7 pkt 2”, a także
„szkołę lub oddział zorganizowane w zakładzie opieki zdrowotnej, w tym w zakładzie
opiekuńczo - leczniczym i zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego, a także w jednostce
pomocy społecznej, w celu kształcenia dzieci i młodzieży przebywających w tym za-
kładzie lub jednostce, w których stosuje się odpowiednią organizację kształcenia
oraz specjalne działania opiekuńczo - wychowawcze, zorganizowane zgodnie z
przepisami wydanymi na podstawie art. 71c ust. 2”. Według art. 71b ust. 1 zdanie
drugie ustawy, kształcenie specjalne może być prowadzone w formie nauki w szko-
łach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub od-
działach specjalnych i ośrodkach, o których mowa w art. 2 pkt 5. W art. 2 pkt 5 mowa
jest o młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjo-
terapii, specjalnych ośrodkach szkolno - wychowawczych oraz specjalnych ośrod-
kach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej
organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodkach umożliwiających
dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w głębokim stopniu (art. 16 ust. 7)
7
oraz dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo ze sprzężonymi niepełnospraw-
nościami realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego (art. 14 ust.
3), obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro-
dowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształ-
cenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedosto-
sowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w
ośrodkach (Dz.U. Nr 19, poz. 166, a poprzednio zarządzenie nr 29 Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 4 października 1993 r. w sprawie zasad organizowania opieki nad
uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych
publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia spe-
cjalnego, Dz.Urz. MEN nr 9, poz. 36) oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodo-
wej i Sportu z dnia 27 lutego 2003 r. w sprawie organizacji kształcenia oraz warun-
ków i form realizowania specjalnych działań opiekuńczo - wychowawczych w szko-
łach specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej i jednostkach po-
mocy społecznej (Dz.U. Nr 51, poz. 446) nie określają bezpośrednio placówek, w
których realizowane jest kształcenie specjalne (szkół, oddziałów, ośrodków), ale jak
placówki takie należy organizować. Ze wszystkich powołanych przepisów wynika
niewątpliwie, że określenie szkolnictwo specjalne odnoszone jest tylko do tych insty-
tucji, w których realizowany jest obowiązek przedszkolny, szkolny lub obowiązek na-
uki. Z § 13 i § 14 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001 r. w
sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno - kon-
sultacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 1063) należy wnosić, że rodzinny ośrodek diagno-
styczno - konsultacyjny „prowadzi działalność w zakresie diagnozy, poradnictwa i
opieki specjalistycznej w sprawach nieletnich oraz w zakresie przeciwdziałania i
zapobiegania demoralizacji”, a do jego zadań należą: przeprowadzanie badań psy-
chologicznych, pedagogicznych lub lekarskich oraz wydawanie na ich podstawie
opinii na zlecenie sądu lub prokuratora, prowadzenie na zlecenie sądu mediacji w
sprawach nieletnich i sprawach rodzinnych oraz poradnictwa specjalistycznego dla
nieletnich, ich rodzin i rodzin zagrożonych demoralizacją, sprawowanie opieki spe-
cjalistycznej nad nieletnimi skierowanymi przez sąd, a także współdziałanie z pla-
cówkami wykonującymi orzeczenia sądu, instytucjami i organizacjami zajmującymi
się problematyką ochrony i umacniania rodziny. Nie ma wśród nich kształcenia, co
trafnie zauważył Sąd Apelacyjny. Dodatkowym argumentem na rzecz tezy, że szkol-
nictwo specjalne to „specjalne” kształcenie, może być, w pewnym stopniu, załącznik
8
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 maja 2003 r. w sprawie Polskiej Klasyfi-
kacji Edukacji (Dz.U. Nr 98, poz. 895), w którym przewidziano charakteryzowanie
rodzaju kształcenia, między innymi, ze względu na typ szkolnictwa - specjalne (prze-
znaczone dla osób z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi) i ogólnodostępne
(rozdział 1, część 1 pkt 1 ppkt 2 lit. b). Zatem nauczyciele (psycholodzy i pedagodzy)
zatrudnieni w rodzinnych ośrodkach diagnostyczno - konsultacyjnych (art. 1 ust. 1 pkt
2 Karty Nauczyciela) nie są nauczycielami wykonującymi pracę w szkolnictwie spe-
cjalnym (art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela). Bożena M. nie spełnia ani warunku posia-
dania trzydziestoletniego okresu zatrudnienia (jej niekwestionowany staż zatrudnie-
nia wynosi 27 lat, 4 miesiące i 24 dni), ani dwudziestoletniego okresu wykonywania
pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.
========================================