Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 października 2005 r.
I UK 41/05
Wykonywanie pracy na stanowisku określonym w zarządzeniu resorto-
wym, której nie wymieniono w wykazach A i B, stanowiących załącznik do roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytal-
nego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczegól-
nym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), nie uprawnia do uzyskania emery-
tury na podstawie art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 października 2005 r.
sprawy z odwołania Ryszarda S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w C. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 września 2004 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 14 stycznia 2003 r.
[...] i oddalił odwołanie.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 września 2004 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił
apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w C. od wyroku Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 14 stycznia
2003 r., którym - w wyniku zmiany decyzji tego Oddziału z dnia 5 lipca 2002 r. - przy-
znano Ryszardowi S. prawo do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczegól-
nych warunkach. Sąd drugiej instancji przejął ustalenia Sądu Okręgowego, że ubez-
pieczony, poza niespornym okresem 9 lat, 10 miesięcy i 6 dni, wykonywał pracę w
2
szczególnych warunkach w czasie zatrudnienia w zlikwidowanym Hutniczym Przed-
siębiorstwie Remontowym - Zakładzie Remontów Pieców Hutniczych w C. przez
okres uzupełniający staż takiej pracy do 15 lat. Ustaleń tych dokonał na podstawie
zeznań ubezpieczonego i świadków - jego współpracowników, a wbrew zaświadcze-
niom pracodawcy z dnia 11 lutego 1992 r. o wykonywaniu pracy na stanowisku wy-
kuwacza żużlu i montera instalacji budowlanych (od dnia 16 października 1986 r. do
dnia 30 listopada 1991 r.) i potwierdzającego pracę w charakterze ślusarza (od dnia
15 września 1971 r. do dnia 30 kwietnia 1973 r.). Z zeznań świadków wynikało, że
ubezpieczony pracował w Hucie C. przy bieżącym remoncie pieców stalowniczych -
martenowskich, a także grzewczych. Niezależnie od formalnie zajmowanego stano-
wiska wykonywał prace remontowe ręcznie, czasem przy użyciu sprzętu zmechani-
zowanego przy gorących piecach, w wysokiej temperaturze, dużym zapyleniu i hała-
sie - stale i w pełnym wymiarze godzin. Nie odzwierciedlały tego dokumenty osobo-
we, lecz Sąd uznał, że nie były prowadzone rzetelnie (poprawki nazwy stanowiska
np. „monter instalacji budowlanej” na „monter instalacji termicznej”) oraz że ubezpie-
czony nie uzyskał odpowiednich zaświadczeń wykonywania pracy w szczególnych
warunkach, tylko dlatego, że nie czynił o nie starań, odchodząc z pracy nie na eme-
ryturę lecz na rentę.
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd prawny Sądu Okręgowego, że rodzaj pracy
rzeczywiście wykonywanej przez ubezpieczonego odpowiadał pracy na stanowisku
wymienionym pod pozycją 15 działu I wykazu stanowiącego załącznik nr 2 do zarzą-
dzenia nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 r.
(Dz.Urz. Nr 1-3 z dnia 29 czerwca 1985 r., z uwzględnieniem zmiany wprowadzonej
zarządzeniem nr 48 z dnia 10 maja 1989 r.), a wykaz ten odnosił się do wykazu B
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach
(Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Przy tym twierdzeniu - w ocenie Sądu drugiej instancji -
po ukończeniu 60 lat i przepracowaniu ponad 25 lat, w tym 15 lat w opisanych wa-
runkach, ubezpieczony nabył prawo do emerytury na podstawie § 4 tego rozporzą-
dzenia. O prawie tym stanowi § 7 rozporządzenia, a z mocy § 4 ust. 3 wykonywane
przez niego prace podlegają zaliczeniu do okresów pracy w szczególnych warunkach
wymienionych w wykazie A.
Kasacja organu rentowego została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego - art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
3
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.) oraz § 4 ust. 1 i ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lute-
go 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczegól-
nych warunkach przez przyznanie ubezpieczonemu emerytury, mimo nieudowodnie-
nia co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Skarżący podniósł, że po-
służenie się przez Sądy meriti przy określeniu pracy wykonywanej przez ubezpieczo-
nego załącznikiem do rozporządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego,
wymieniającym w dziale I załącznika nr 2 pod poz. 15 „pracowników bieżącej kon-
serwacji i remontów pieców i urządzeń produkcyjnych stale i bezpośrednio zatrud-
nionych przy stanowiskach wymienionych w pozycji 1-14”, niewymienionych w wyka-
zie A ani B rozporządzenia, których treść wykracza poza upoważnienie ustawowe,
uzasadnia zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez od-
dalenie odwołania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56,
poz. 498) zmieniono treść art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, tak że od dnia 2 maja 2003 r. dla celów ustalenia uprawnień, o
których mowa w jego ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach uważało się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości
dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej
sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w
podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepi-
sów dotychczasowych. Przepis ten, w zakresie, w jakim posługiwał się określeniem
„w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie prze-
pisów dotychczasowych”, został wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14
czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A 2004 nr 6, poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530) po-
zbawiony mocy prawnej. Artykuł 32 ust. 4 pozostał bez zmian i stanowił, że „wiek
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytu-
ry, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych”.
4
Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243),
wskazując na niektóre przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983
r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych wa-
runkach, z wyłączeniem tych, które zobowiązywały ministrów, kierowników urzędów
centralnych i centralne związki spółdzielcze do ustalenia wykazu stanowisk pracy w
podległych im zakładach pracy. Sąd Najwyższy stwierdził, że odesłanie do „przepi-
sów dotychczasowych" w kwestii wykazów obejmujących świadczenie pracy w wa-
runkach szczególnych, zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3 rozporządzenia. Odesła-
nie odnosi się więc tylko do „wieku emerytalnego, rodzajów prac, stanowisk, warun-
ków" uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na wniosek, że „prze-
pisy dotychczasowe", o których mowa w odesłaniu, to § 2 ust. 1 rozporządzenia sta-
nowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach okre-
ślonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy; § 4-8a określające wiek emerytalny i
okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach pracowników wykonujących
prace wyszczególnione w wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia
oraz § 9-15 dotyczące wieku emerytalnego i warunków przechodzenia na emeryturę
osób zatrudnionych w szczególnym charakterze. W konkluzji, odesłanie do „przepi-
sów dotychczasowych" nie dotyczy kompetencji do tworzenia wykazów obejmują-
cych stanowiska, na których świadczy się pracę w szczególnych warunkach, nato-
miast obejmuje samą treść tych wykazów i inne okoliczności wyraźnie wskazane w
art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS in principio.
Jakkolwiek bowiem określone w art. 93 ust. 2 Konstytucji akty prawne, nie bę-
dące obecnie źródłem prawa, nie mogą być samodzielną podstawą prawną indywi-
dualnych decyzji, to akt prawny, mający swoje umocowanie w ustawie i rozporządze-
niu Rady Ministrów, a ponadto nieodnoszący się do praw podmiotowych obywateli,
który jest w istocie jedynie wykazem prac wykonywanych w szczególnych warun-
kach, nadal obowiązuje. Określone w nim skutki prawne wykonywania takich prac nie
są bowiem wskazywane przez to zarządzenie, lecz stanowi o nich ustawa i utrzyma-
ne jej przepisami w mocy rozporządzenie Rady Ministrów (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392). Wywo-
5
dzony więc z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i przytoczonej uchwały Sądu
Najwyższego, wniosek skarżącego sprowadzający się do tezy, że wykonywanie
pracy na stanowiskach wymienionych w wykazach resortowych nie jest wykonywa-
niem pracy w szczególnych warunkach, o którym mowa w rozporządzeniu z dnia 7
lutego 1983 r., jest nieusprawiedliwiony. Na uwagę zasługuje jednak zarzut niekohe-
rencji z wykazami A i B zarządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego nr
48 z dnia 10 maja 1989 r., uzupełniającej treść załącznika do rozporządzenia nr 3 z
dnia 30 marca 1985 r. w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy re-
sortu hutnictwa i przemysłu maszynowego przez dodanie w dziale I załącznika nr 2
pod poz. 15 stanowiska „bieżącej konserwacji i remontów pieców i urządzeń produk-
cyjnych stale i bezpośrednio zatrudnionych przy stanowiskach wymienionych w po-
zycji 1-14”. Istotne znaczenie ma podniesiona w kasacji okoliczność, że stanowisko,
na którym pracował ubezpieczony zostało ujęte tylko w zarządzeniu Ministra, a nie
przewidziano go wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia z dnia 7 lute-
go 1983 r. Rozporządzenie, wydane na podstawie art. 55 ustawy z 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.), zawierało delegację dla Rady Ministrów do określenia rodzajów prac lub sta-
nowisk pracy oraz warunków, na podstawie których osobom wymienionym w art. 11
ust. 3 oraz w art. 53 ust. 2 i 3 ustawy przysługuje prawo do emerytury w określonym
wieku, niższym niż to wynika z art. 26 ust. 1 pkt 1 oraz wzrost emerytury lub renty, o
którym mowa w art. 54 ust. 1 pkt 2. Upoważnienie dla właściwych ministrów, kierow-
ników urzędów centralnych oraz centralnych związków spółdzielczych wynikające z §
2 ust. 2 tego rozporządzenia nie stwarzało podstawy prawnej do wydawania aktów
niepozostających w zgodności z powszechnie obowiązującym prawem, lecz obej-
mowało tylko ustalenie w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych
w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowisk pracy, na których są wy-
konywane prace w szczególnych warunkach i nie przewidywało możliwości wykro-
czenia poza wykazy prac wykonywanych w szczególnych warunkach wymienione w
załączniku do rozporządzenia. Na jej podstawie wymienione podmioty mogły tylko
wskazać, na których stanowiskach są wykonywane prace w szczególnych warun-
kach, wymienione w wykazach A i B, nigdy zaś ustanawiać nowych stanowisk pracy.
Tak też zarządzenie Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego w pierwot-
nej wersji było prostym powtórzeniem wykazów stanowiących załączniki do rozpo-
6
rządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnio-
nych w szczególnych warunkach i zawierało wykaz prac wymienionych w § 4 tego
rozporządzenia (załącznik nr 1), w § 7 i 8 (załącznik nr 2) oraz w § 18 (załącznik nr
3). W załączniku nr 2 w dziale I wymieniało prace gorące w hutach żelaza i stali oraz
hutach metali nieżelaznych, wymienione w dziale III wykazu B stanowiącego załącz-
nik do rozporządzenia i pozycje 1-13 są zasadniczo ich powtórzeniem. W zmienio-
nym zarządzeniu dodano natomiast pod poz. 14 stanowiska pracy przy obsłudze
suwnic oraz pod poz. 15 wymieniono „pracowników bieżącej konserwacji i remontów
pieców i urządzeń produkcyjnych stale i bezpośrednio zatrudnionych przy stanowi-
skach wymienionych w poz. 1-14”. Te prace nie odpowiadają wykazowi B działu III
rozporządzenia. Nie są wymienionymi pod poz. 1-12 tego wykazu pracami przy ob-
słudze pieców koksowniczych wykonywanymi przez koksowniczych, operatorów
urządzeń piecowni, koksowniczych paku, namiarowych paku, czy - jak w zarządzeniu
- operatorów urządzeń piecowni. Nie są pracami przy spiekaniu rud i sortowaniu
spieku wykonywanymi przez operatorów taśm spiekających i spiekaczy rudy. Nie są
pracami wykonywanymi przez wytapiaczy surówki na wielkich piecach. Nie odpowia-
dają także pracom wykonywanym przez pracowników bezpośrednio zatrudnionych
przy obsłudze pieców stalowniczych i rozlewaniu stali, takich jak wytapiacz stali, roz-
lewacz stali, wyprawiacz trzonu, przygotowywacz zestawów odlewniczych w kanale i
operator wsadzarki. Nie są to też prace wykonywane przez pracowników bezpośred-
nio zatrudnionych przy ręcznym wyciąganiu gorącego wsadu z pieców grzewczych
lub przy ręcznym wprowadzaniu gorącej stali do wykroju klatki, ani wytapiaczy i
przetapiaczy żelazostopów, czy wypalaczy wad powierzchniowych, rafiniarzy metali
nieżelaznych, wytapiaczy metali nieżelaznych, piecowych pieców przewałowych i
szybowych lub spiekaczy rud i tlenków. Także nie są pracą na stanowisku mistrzów
nadzorujących bezpośrednio prace wymienione w poz. 1-12.
Prace przy bieżącej konserwacji i remontach pieców, ujęte w zmianie załącz-
nika do zarządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego, są niewątpliwie
pracami o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości
lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeń-
stwo własne lub otoczenia, o których mowa w art. 32 ust. 2 o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie zostały one jednak wymienione w przepi-
sach rozporządzenia traktowanych jako „przepisy dotychczasowe”, lecz tylko w akcie
niższego rzędu (zarządzeniu Ministra z dnia 10 maja 1989 r.), którego treść wykra-
7
cza poza upoważnienie ustawowe jednoznacznie odnoszące się wyłącznie do Rady
Ministrów, a dla organów zwierzchnich lub nadzorujących zakłady pracy (do upo-
ważnionych prowadzenia wykazów stanowisk pracy wymienionych w załączniku do
rozporządzenia) stanowiące wyłącznie dyrektywę. Określenie przez nich wykazów -
niezgodnych z załącznikami do rozporządzenia - stanowisk pracy, których wykony-
wanie uprawnia do emerytury w wieku wcześniejszym, nie wywołuje skutków przewi-
dzianych w art. 32 ustawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r.,
I UK 15/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 161).
To więc, że obecna definicja pracy w szczególnych warunkach nie odwołuje
się już do wykazów wydanych na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), nie oznacza, że może obejmować
prace określone w zarządzeniach resortowych z przekroczeniem upoważnienia do
wskazania, na których stanowiskach są wykonywane prace w szczególnych warun-
kach, wymienione w wykazach A i B, stanowiących załącznik do rozporządzenia.
Prowadzi to do zmiany zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej in-
stancji i oddalenia odwołania (art. 39315
k.p.c.).
========================================