Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 grudnia 2005 r.
II UZP 15/05
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 grudnia 2005 r.
sprawy z wniosku przedstawiciela ustawowego Artura S. działającego na rzecz ma-
łoletniego Konrada S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
E. z udziałem zainteresowanych Romana K. i Danuty K. o wznowienie postępowania,
na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Elblągu z dnia 4 października 2005 r. [...]
„Czy do wznowienia postępowania w trybie art. 83a ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm.) mają zastosowanie przepisy Działu VI, Tytułu VI, Księgi Pierwszej Ko-
deksu postępowania cywilnego ?"
p o d j ą ł uchwałę:
Do wznowienia postępowania w trybie art. 83a ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ( Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.) mają zastosowanie przepisy Działu VI, Tytułu VI, Księgi Pierw-
szej Kodeksu postępowania cywilnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Elblągu wyrokiem z
dnia 17 czerwca 2004 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w E. z dnia 20 listopada 2003 r. i przyznał ubezpieczonej Marzenie K. prawo
do zasiłku chorobowego po dniu 10 listopada 2003 r., czyli po 6 miesiącach jego
pobierania, wobec braku rokowań odzyskania zdolności do pracy.
2
W dniu 29 września 2004 r. organ ubezpieczeń społecznych, powołując się na
art. 83a § 3 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), wniósł o wznowienie postępowania
zakończonego tym wyrokiem, albowiem przed jego wydaniem ubezpieczona zmarła.
Sąd Rejonowy w Elblągu wznowił postępowanie i wyrokiem z dnia 19 maja 2005 r.
uchylił poprzedni wyrok, zmienił objętą nim decyzję i przyznał prawo do zasiłku cho-
robowego następcy prawnemu zmarłej wnioskodawczyni, jej małoletniemu synowi
Konradowi S.
W dniu 9 sierpnia 2005 r. organ ubezpieczeń społecznych, obejmując wnio-
skiem prawomocny wyrok z dnia 19 maja 2005 r., ponownie wniósł o wznowienie
postępowania. Jako przesłankę wznowienia wskazał swą decyzję z dnia 8 marca
2004 r. o przyznaniu Marzenie K. prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy na okres od dnia 11 listopada 2003 r. do dnia 28 lutego 2005 r., które wyłą-
czało przysługiwanie w tym okresie zasiłku chorobowego. W uzasadnieniu, mającym
wykazać dopuszczalność skargi, organ ubezpieczeń społecznych podkreślił, że oparł
ją na podstawie przewidzianej w art. 83a § 3 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, oraz poniósł, że przepis ten, jako szczególny, wyłącza stosowanie art.
399 - 416 k.p.c., tworząc odrębną i równoległą do regulowanego tymi przepisami
podstawę do ponownego rozpoznania sprawy, cechującą się większym liberalizmem.
Stwierdził, że przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych mają prymat i szczególny
charakter względem przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, co powo-
duje wyłączenie stosowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego odnośnie
do terminu złożenia wniosku. Na poparcie swojego stanowiska powołał się na wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., II UKN 228/03 (OSNP 2004 nr 19,
poz. 341) oraz postanowienia z dnia 28 lutego 1997 r., II UKN 76/96 (OSNAPiUS
1997 nr 24, poz. 501) i z dnia 14 stycznia 1997 r., II UKN 50/96 (OSNAPiUS 1997 nr
17, poz. 328).
Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił argumentów organu ubezpieczeń spo-
łecznych i postanowieniem z dnia 19 sierpnia 2005 r. odrzucił skargę o wznowienie
postępowania. Stwierdził, że w sprawach rozstrzygniętych orzeczeniem właściwego
sądu, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, iż prawo
nie istnieje lub zobowiązanie jest wyższe niż określone w decyzji, art. 83a ust. 3 pkt 2
- wprowadzony do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dniem 1 stycznia
2003 r. - nakazuje Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych wystąpienie do właściwego
3
sądu z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym organem. Zajął stanowisko,
że do postępowania w przedmiocie rozpoznania tego wniosku znajdują zastosowanie
przepisy działu VI, tytułu VI, księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego, bez
względu na nazwanie tego środka w ustawie systemowej „wnioskiem o wznowienie
postępowania”, a w Kodeksie „skargą o wznowienie postępowania”. Stwierdził, że
przed przystąpieniem do ponownej oceny prawa lub zobowiązania stwierdzonego
prawomocnym wyrokiem, Sąd bada, czy wniosek jest wniesiony w terminie określo-
nym w art. 410 § 1 k.p.c. oraz czy opiera się na ustawowej podstawie wznowienia, z
tym że w tym zakresie art. 83a ust. 1, stanowiący lex specialis w stosunku do art. 403
§ 2 k.p.c., modyfikuje podstawy wznowienia postępowania przewidziane w Kodeksie
postępowania cywilnego. Zauważył, że wskazane przez organ ubezpieczeń społecz-
nych orzeczenia Sądu Najwyższego w kwestii pojmowania szczegółowych regulacji
dotyczących wznowienia postępowania dotyczą wąskiego zakresu związanego z
uprawnieniami emerytalno-rentowymi, wynikającymi poprzednio z art. 80 ust. 2 pkt 2
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40 poz. 267 ze zm.) oraz art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze zm.), które - ze względu na odmienność przepisów - nie znajdują
odniesienia w interpretacji art. 83a ust. 3 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych. Sąd Rejonowy stwierdził również, że o okolicznościach stanowiących pod-
stawę wniosku w niniejszej sprawie organ rentowy dowiedział się w chwili wydania
decyzji przyznającej ubezpieczonej prawo do renty jeszcze przed wydaniem pierw-
szego wyroku w dniu 17 czerwca 2004 r., więc wniosek został złożony z przekrocze-
niem terminu określonego w art. 407 § 1 k.p.c. Niezależnie od tego Sąd Rejonowy
uznał wniosek obejmujący prawomocne orzeczenie wydane na skutek skargi o
wznowienie za niedopuszczalny na podstawie art. 416 k.p.c.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w E., za-
wierającego wniosek o uchylenie powyższego postanowienia i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do rozpoznania, z zarzutem naruszenia prawa przez za-
stosowanie przepisów działu VI Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie termi-
nu do wniesienia wniosku o wznowienie postępowania, przy pominięciu art. 83a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Elblągu powziął poważną wątpliwość zawartą w treści przed-
stawionego pytania prawnego.
4
Wątpliwość Sądu Okręgowego sprowadzona została do kwestii określenia
przepisów regulujących przesłanki dopuszczalności rozpoznania wniosku o wzno-
wienie postępowania, prowadzącego - po ujawnieniu dowodów lub okoliczności
wskazujących na to, że prawo nie istnieje lub zobowiązanie jest wyższe - do odmowy
przyznania prawa lub określenia zobowiązania. Sąd Okręgowy postawił pytanie, czy
- jak przyjął Sąd Rejonowy - środek ten musi spełniać wszystkie wymagania stawia-
ne w Kodeksie postępowania cywilnego skardze o wznowienie postępowania, czy
też może być wniesiony w każdym czasie oraz czy może obejmować orzeczenie za-
padłe wskutek wznowienia postępowania. W polemice z rozważaniami Sądu Rejo-
nowego, skłaniając się ku negatywnej odpowiedzi na to pytanie, dokonał rozróżnienia
instytucji wznowienia postępowania uregulowanej w art. 83a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych („wniosku o wznowienie postępowania”) od skargi o
wznowienie postępowania ujętej w art. 399 i nast. k.p.c., po czym doszedł do konklu-
zji, że skoro wznowienie postępowania przyjęte w ustawie o systemie ubezpieczeń
społecznych było wzorowane na instytucji istniejącej w ustawie o emeryturach i ren-
tach z FUS oraz w ustawie ją poprzedzającej, a nie na przepisach Kodeksu postę-
powania cywilnego, i brak odesłania w nieuregulowanym zakresie do jego przepisów,
to ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych jako lex specialis ma pierwszeństwo
przed regulacją kodeksową.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się na tle stosowania art. 83a
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr. 137, poz. 887 ze zm.), dodanego przez art. 1 pkt 41 ustawy z dnia 18 grudnia
2002 r. (Dz.U. Nr 241, poz. 2074), z mocą od dnia 1 stycznia 2003 r. Stosownie do
tego przepisu, prawo lub zobowiązanie stwierdzone decyzją ostateczną Zakładu
ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli
po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono
okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na to prawo lub
zobowiązanie (ust. 1). W sprawach rozstrzygniętych orzeczeniem właściwego sądu
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na podstawie dowodów lub okoliczności, o któ-
rych mowa w ust. 1, wydaje we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo lub
określającą zobowiązanie, jeśli jest to korzystne dla zainteresowanego, lub wystę-
5
puje do właściwego sądu z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym orga-
nem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że prawo
nie istnieje lub zobowiązanie jest wyższe niż określone w decyzji (ust. 3). Przepisów
ust. 1-3 nie stosuje się w postępowaniu o ustalenie uprawnień do emerytur i rent i ich
wysokości (ust. 4).
Założenie Sądu Okręgowego, że wniosek ujęty w art. 83a ust. 2 pkt 2 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych nie jest skargą o wznowienie postępowania
sądowego, lecz innym środkiem regulowanym autonomicznie przez tę ustawę i w art.
114 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.), wymagało wstępnego wyjaśnienia rozumienia terminu ustawowego „wniosek o
wznowienie postępowania” i znalezienia racji jego użycia. Uznawszy za bezprzed-
miotowe sięganie do wykładni systemowej, gdyż jest to termin używany jednolicie w
ustawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, należało w pierwszej kolejności od-
wołać się do argumentów historycznych, gdyż ustawodawca, wprowadzając art. 83a i
regulowane w nim instytucje posłużył się brzmieniem zastanym, używanym już
wcześniej w ustawach z zakresu ubezpieczenia społecznego. Przegląd przepisów
poprzedzających omawianą regulację - począwszy od art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 23
stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), przez art. 80 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), przewidu-
jący wystąpienie organu rentowego „do organu odwoławczego z wnioskiem o wzno-
wienie postępowania przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujaw-
nionych okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia
przysługują w niższej wysokości” - ujawnia odniesienie tej regulacji nie do sądu, lecz
do ogólnie pojmowanego organu odwoławczego. Należy przypomnieć, że w dwu-
stopniowym systemie odwoławczym od decyzji organów rentowych istniały odrębne,
znacznie różniące się od siebie tryby wznowienia postępowania, stosowane zależnie
od tego, który organ odwoławczy - rada nadzorcza, czy sąd - wydał orzeczenie
stwierdzające prawo do świadczeń. Wznowienie postępowania przed organami od-
woławczymi (innymi niż sądy) regulowane było między innymi przepisami rozporzą-
dzenia z dnia 20 grudnia 1974 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rad nad-
zorczych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz trybu postępowania przed radami
nadzorczymi (Dz.U. Nr 49, poz. 302). Zgodnie z § 38 i 39 tego rozporządzenia, w
6
sprawie zakończonej prawomocnym orzeczeniem rady nadzorczej o wznowieniu po-
stępowania - w razie ujawnienia nowych dowodów lub okoliczności istniejących
przed ustaleniem prawa do świadczeń, mających wpływ na prawo do świadczeń lub
ich wysokość - rozstrzygał zespół orzekający i rozpatrywał sprawę, stosując odpo-
wiednio przepisy o postępowaniu przed zespołami orzekającymi. Z kolei o wznowie-
niu postępowania sądowego orzekał sąd na podstawie przepisów ustawy z dnia 28
lipca 1939 r. - Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych (Dz.U. RP Nr 71, poz. 476
ze zm.), a następnie ustawy z dnia 24 października 1974 r. o okręgowych sądach
pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 39, poz. 231 ze zm.).
Odrębności te przestały istnieć od dnia 1 lipca 1985 r. w związku ze zmianami
organizacji, zasad i trybu działania rad nadzorczych Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 sierpnia 1985 r. - Dz.U. Nr 43, poz.
203). Jedynym organem odwoławczym stał się - z mocy ustawy z dnia 18 kwietnia
1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 20, poz. 85) - sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, przed
którym postępowanie toczyło się według przepisów Kodeksu postępowania cywilne-
go o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych. Ustawodawca nie nawiązał jednak do tej zmiany, gdyż w art. 114
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), ignorując skutki
przeprowadzonej reformy ustrojowej, dokładnie powtórzył treść art. 80 ustawy z 14
grudnia 1982 r., wraz z użytym w nim określeniem „organ odwoławczy”. Dopiero for-
mułując art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wskazał na sąd, który
rozpoznawał sprawę in merito jako na organ właściwy do wznowienia postępowania.
Jednocześnie prawodawca pozostał przy nieznanym w prawie postępowania cywil-
nego określeniu „wniosek o wznowienie postępowania”, co jednak nie upoważnia do
konkluzji, że organ ubezpieczeń społecznych działający w trybie art. 83a ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych występuje do sądu z innym środkiem niż skarga
o wznowienie postępowania.
Oprócz tej niejasności terminologicznej, do powstania wątpliwości Sądu Okrę-
gowego doprowadziło prezentowane w judykaturze stanowisko, że tryb wystąpienia
organu ubezpieczeń społecznych do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowie-
nie postępowania przed tym organem jest trybem wyprzedzającym wznowienie po-
stępowania regulowane przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Przyjmowano,
7
że przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych liberalizują podstawy wznowienia
postępowania sądowego, gdyż nie wymagają, by organ rentowy wskazał tylko takie
okoliczności faktyczne lub dowody podważające prawo do świadczeń lub ustaloną
ich wysokość, z których nie mógł skorzystać w poprzednim postępowaniu, lub takie,
o których nie wiedział, jeżeli niewiedza ta była następstwem błędu. Innymi słowy,
przepisy te - według oceny Sądu Najwyższego wyrażonej w orzecznictwie - mają
służyć korygowaniu ewentualnych błędów tego organu. W konsekwencji Sąd Naj-
wyższy przyjmował także niezwiązanie organu rentowego terminem do złożenia
wniosku o wznowienie postępowania (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja
2004 r., III UK 16/04, niepublikowany i z dnia 10 września 1999 r., II UKN 103/99,
OSNAPiUS 2001 nr 2, poz. 52 oraz postanowienia z dnia 25 lutego 2004 r., III UK
14/04, niepublikowane i z dnia 9 grudnia 1999 r., II UKN 694/99, OSNAPiUS 2001 nr
11, poz. 401).
Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym niniejsze zagadnienie prawne
przedstawionego stanowiska nie podziela. W sprawach z zakresu ubezpieczeń spo-
łecznych orzeczenie sądu ustala treść stosunku prawnego lub prawa rebus sic stan-
tibus z chwili wyrokowania, w związku z czym nowe zdarzenia, zachodzące już po
uprawomocnieniu się orzeczenia, prowadzące do przekształcenia treści praw i obo-
wiązków stron stosunku ubezpieczenia społecznego przez spełnienie lub upadek
przesłanek materialnoprawnych prawa do świadczeń, powodują ustalenie praw i
obowiązków na nowo bez konieczności wzruszenia ustaleń prawomocnych orze-
czeń. Co więcej, organ ubezpieczeń społecznych może samodzielnie - w trybie mniej
rygorystycznym niż przewidziany w Kodeksie postępowania administracyjnego - przy
niezmienionej podstawie sporu dokonać ponownego rozpatrzenia praw lub zobowią-
zań z zakresu ubezpieczeń społecznych w wypadku przedłożenia nowych dowodów
lub ujawnienia okoliczności istniejących przed wydaniem ostatecznej decyzji lub wy-
roku sądowego, z których wynika, że zainteresowanemu przysługuje prawo lub że
nie ciąży na nim zobowiązanie. Organ ubezpieczeń społecznych ponownie rozpa-
truje uprawnienia, niezależnie do tego, czy ujawnione okoliczności lub przedstawione
dowody prowadzą do odmowy, czy do przyznania prawa lub odpowiednio ustalenia
albo uchylenia zobowiązania. W każdym wypadku organ wydaje nową decyzję, tak
jakby jeszcze ostatecznie w tym zakresie nie rozstrzygał. Identycznie - tak jakby
prawo lub zobowiązanie nie zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądowym
oddalającym odwołanie od decyzji odmawiającej prawa lub stwierdzającej zobowią-
8
zanie, na podstawie dowodów lub okoliczności, o których wyżej mowa - organ po-
nownie rozpoznaje uprawnienia, jeśli jest to korzystne dla zainteresowanego. Obra-
zuje to art. 83a ust. 3 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z
którym prawa lub zobowiązania ustalone prawomocnym wyrokiem mogą być zweryfi-
kowane przez organ ubezpieczeń społecznych na korzyść zainteresowanego po po-
nownym rozpoznaniu sprawy na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu.
Traktowanie tego uproszczenia jako regulacji ustanawiającej „bardziej
względne” warunki wznowienia postępowania sądowego jest jednak nietrafne, gdyż
do uruchomienia tej instytucji procesowej w ogóle wówczas nie dochodzi. Następuje
ponowne rozpoznanie sprawy przez organ ubezpieczeń społecznych w ramach
swoistej instytucji stworzonej i rozwiniętej w systemie prawa ubezpieczeń społecz-
nych, przypisanej wyłącznie organom ubezpieczeń społecznych i praktykowanej w
tych sytuacjach, w których przesłanki prawa istniejące w chwili wyrokowania są oce-
niane przez organ ubezpieczeń społecznych korzystnie dla zainteresowanego w
świetle nowych dowodów lub ujawnionych okoliczności. Jest tak tylko wtedy, gdy wy-
rok staje się bezprzedmiotowy, gdyż organ jako strona stosunku ubezpieczeń spo-
łecznych uznaje względem zainteresowanego swoje zobowiązanie lub zwalnia go z
obowiązku.
Inaczej jest w wypadku potrzeby orzeczenia na niekorzyść zainteresowanego,
w świetle bowiem art. 83a ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
prawo ustalone lub zobowiązanie ograniczone prawomocnie orzeczeniem sądowym
nie może być zmienione na niekorzyść zainteresowanego w drodze ponownego roz-
poznania sprawy przez organ ubezpieczeń społecznych. Orzeczenie sądu stwarzają-
ce domniemanie istnienia prawa lub nieistnienia zobowiązania - jeżeli zmienią się
okoliczności stanowiące jego przesłankę (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
17 marca 1950 r., Wa.C. 339/49, OSN 1951 nr III, poz. 65 oraz postanowienie z dnia
9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSNCP 1971 nr 12, poz. 226) - może być wzruszone
wyłącznie w ramach postępowania regulowanego przepisami odnoszącymi się do
sądu, a więc w ramach wznowienia postępowania, stosownie do przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2002 r., II
UKN 250/01, Monitor Prawniczy 2002 nr 17, s. 774 i z dnia 18 lutego 2003 r., II UK
139/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 128).
To unormowanie ma głębokie uzasadnienie historyczne. Tryb postępowania
organów rentowych zmierzających do uzyskania zmiany wyroków sądowych na nie-
9
korzyść ubezpieczonych opierał się pierwotnie na art. 290 ustawy z dnia 28 marca
1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. RP Nr 51, poz. 396 ze zm.), ogólnie ry-
sującym powinność poddania ponownemu rozpatrzeniu na wniosek strony lub z
urzędu roszczeń, co do których zapadło prawomocne orzeczenie i odsyłającym w
tym zakresie do trybu „wznowienia postępowania na wypadek zajścia warunków
przewidzianych w postanowieniach ustawy o orzekających organach ubezpieczeń
społecznych i postępowania przed nimi”, czyli do ustawy z dnia 28 lipca 1939 r. -
Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych. Były to przepisy tytułu IV tej ustawy, re-
gulujące rozpoznanie skargi o wznowienie postępowania. Ponowne ustalenie upraw-
nień do emerytur i rent i ich wysokości po prawomocnym orzeczeniu sądowym na-
stępowało na zasadach wynikających z art. 379-393 tej ustawy, między innymi z po-
wodu późniejszego wykrycia takich nowych okoliczności faktycznych lub środków
dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu, a
które mogą mieć wpływ istotny na wynik sprawy. Skarga była objęta dwumiesięcz-
nym terminem a tempore scienciae, nie wcześniejszym niż uprawomocnienie się wy-
roku i nie późniejszym niż 5 lat. W związku z tymi przepisami Trybunał Ubezpieczeń
Społecznych wyraził pogląd, że wtedy, gdy prawo do świadczeń zostało ustalone
wyrokiem, właściwy sąd, który wydał prawomocny wyrok działa na podstawie przepi-
sów dotyczących wznowienia postępowania (wyrok Trybunału Ubezpieczeń Spo-
łecznych z dnia 18 sierpnia 1970 r., I TR 1184/70, OSPiKA 1972 nr 4, poz. 64 z glosą
M. Ponarskiego).
Od dnia 1 stycznia 1975 r., na podstawie art. 72 ustawy z dnia 24 października
1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych, przepisy art. 399 i
nast. k.p.c. regulujące wznowienie postępowania stosowane były odpowiednio, a od
chwili wejścia w życie ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu spraw z
zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 20, poz. 85) - wprost.
Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie dopuszczają regulacji szcze-
gólnej w zakresie wznowienia postępowania; nie obowiązuje już art. 342 (325) prawa
o sądach ubezpieczeń społecznych z 1939 r. stanowiący, że prawomocny wyrok ma
powagę rzeczy osądzonej, jeżeli z ustaw inaczej nie wynika. Wyrok prawomocny
tworzy trwałą podstawę regulującą sporny stosunek prawny i dlatego nie może ulec
wzruszeniu, z wyjątkiem wypadków przewidzianych w prawie. Wypadki te przewi-
dziane są wyłącznie w dziale VI tytułu VI księgi pierwszej Kodeksu postępowania
cywilnego, którego przepisy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych stosuje przy roz-
10
strzyganiu sporów z zakresu ubezpieczeń społecznych bez jakichkolwiek zmian,
które mogłyby wynikać - co nietrafnie sugeruje Sąd Okręgowy - z art. 83a lub art. 114
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W konse-
kwencji, między przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, regulują-
cymi ponowne rozpoznanie sprawy, a przepisami Kodeksu postępowania cywilnego
nie można tworzyć relacji lex specialis - lex generalis, gdyż taki stosunek nie zacho-
dzi między normami o różnym zakresie regulacji (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 21 lutego 1978 r., II URN 11/78, OSNCP 1978 nr 9, poz. 170, z dnia 12 stycznia
2001 r., II UKN 182/00, OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 419, z dnia 18 lutego 2003 r., II
UK 139/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 128, z dnia 28 maja 2002 r., II UKN 250/01, Mo-
nitor Prawniczy 2002 nr 17, s. 774 oraz OSNAPiUS 2002 nr 16, poz. 3 wkładka i z
dnia 20 października 2004 r., III UK 119/04, niepublikowany). W związku z tym nie
można także podzielić poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
14 stycznia 1997 r., II UKN 50/96 (OSNAPiUS 1997 nr 17, poz. 328), określającego
art. 80 ust. 2 pkt 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym jako przepis szczególny w
stosunku do art. 399-416 k.p.c. Na uboczu należy przy tym pozostawić to, że w uza-
sadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy nie odniósł się do całości przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego dotyczących wznowienia postępowania, lecz tylko do art.
403 § 2 k.p.c.
W tym stanie rzeczy należy stwierdzić, że skoro wznowienie postępowania
jest jedynym środkiem prawnym uzasadniającym ponowne rozpoznanie sprawy pra-
womocnie rozstrzygniętej przez sąd, w okolicznościach, które istniały przed wyda-
niem prawomocnej decyzji i które mają wpływ na prawo lub zobowiązanie, przebiega
w trybie określonym przepisami Kodeksu postępowania cywilnego o wznowieniu po-
stępowania, to nie można brać pod uwagę okoliczności, których organ ubezpieczeń
społecznych nie powołał, choć były mu znane, jak i tych, które nie były mu znane,
choć przy dołożeniu należytej staranności powinien je znać. Przyczyny nieuwzględ-
nienia tych okoliczności w poprzednim postępowaniu nie są jednak dla dopuszczal-
ności wznowienia obojętne; nie mogą być skutkiem błędu organu rentowego lub
przeoczenia, gdyż nie jest istotne dlaczego decyzja była błędna, skoro przedmiotem
wniosku o wznowienie postępowania jest nie decyzja, lecz orzeczenie sądu. Prze-
słanki wznowienia postępowania regulują więc przepisy art. 401, 4011
, 403 i 404
k.p.c.
11
Organ ubezpieczeń społecznych trafnie zauważył w zażaleniu, że przepisy o
ponownym rozpoznaniu sprawy (nie o wznowieniu postępowania) stanowią leges
speciales w zakresie, w jakim wznowienie postępowania regulowane jest przez Ko-
deks postępowania administracyjnego. Instytucja ponownego rozpoznania upraw-
nień, którą w odróżnieniu od „wznowienie postępowania” posługuje się ustawodawca
tylko w odniesieniu do postępowania przed organem ubezpieczeń społecznych, i to
bez względu na to, czy okoliczności powodujące takie rozpoznanie sprawy wystąpiły
przed rozstrzygnięciem sprawy, czy po jej rozstrzygnięciu, została wprowadzona za-
miast wznowienia postępowania administracyjnego (por. druk sejmowy nr 700/02).
Projektodawca zmian w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych zwrócił uwagę,
że stosowanie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego (art. 123) w sy-
tuacjach, w których przewidują podjęcie działań przez organ wyższego stopnia
(wznowienie postępowania, uchylenie decyzji, uznanie decyzji za nieważną czy za-
żalenie na postanowienie), nie jest możliwe przy jednoinstancyjnej organizacji Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych. W związku z tym dodane przepisy art. 83a-83c
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych mają rozstrzygać te wątpliwości w spo-
sób analogiczny, jak jest to przyjęte w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, przy uszanowaniu zasady, że każda decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych kończąca postępowanie podlega kontroli sądowej, a w
sprawach, w których zmiany w decyzjach są zgodne z interesem zainteresowanego,
tryb postępowania musi być maksymalnie uproszczony (por. także wyroki Sądu Naj-
wyższego z dnia 19 lutego 2004 r. II UK 250/03, niepublikowany, z dnia 13 maja
2004 r., II UK 359/03, OSNP 2004 nr 24, poz. 425 i z dnia 25 maja 2004 r., III UK
31/04, OSNP 2005 nr 1, poz. 13). Nie było więc intencją ustawodawcy naruszenie
dotychczasowej drogi wzruszania prawomocnych orzeczeń sądowych w sprawach,
których prawo lub zobowiązanie zostało rozstrzygnięte orzeczeniem właściwego
sądu.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w uchwale.
========================================