Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 grudnia 2005 r., IV CK 304/05
Utrata własności nieruchomości, o której stanowi art. 38 ust. 3 ustawy z
dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (jedn.
tekst: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 ze zm.), dotyczy jedynie tych osób, które
po stwierdzeniu narodowości polskiej i uzyskaniu obywatelstwa polskiego
zachowały własność nieruchomości należących do nich przed dniem 1
stycznia 1945 r., a następnie w związku z wyjazdem z kraju utraciły
obywatelstwo polskie; nie dotyczy to następców prawnych tych osób.
Sędzia SN Maria Grzelka (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Agnes T. przeciwko Skarbowi
Państwa – Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasów Państwowych
Nadleśnictwu S. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 grudnia 2005 r.
kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 13 stycznia
2005 r.
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację pozwanego od
wyroku Sądu Rejonowego w Szczytnie z dnia 28 kwietnia 2004 r. i zasądził od
pozwanego na rzecz powódki kwotę 5400 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego oraz kwotę 8000 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka wnosiła o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym w ten sposób, aby w dziale I księgi wieczystej nr (...) wykreślić
wyodrębnione działki powstałe z działek 46/2, 52, 54/1 i 54/3 położone w N. i dla
nich założyć księgę wieczystą wpisując powódkę jako właściciela.
Ustalono, że ojciec powódki zmarł w 1954 r., a spadek po nim nabyli, łącznie z
gospodarstwem rolnym o powierzchni około 100 ha, żona Maria R. w 1/4 części
oraz zstępni Horst R., Siegrieta R., Agnes T. i Ekhard R. w częściach równych.
Umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 7 lipca 1970 r. dokonano
zniesienia współwłasności nieruchomości spadkowej, w wyniku czego powódka
otrzymała na wyłączną własność działkę nr 46/2, 54/1 i 52 położone w N. oraz
działkę nr 87 położoną w W., o łącznej powierzchni 59,12 ha. Dla tych
nieruchomości prowadzony był zbiór dokumentów nr 808. Ustalono, że powódka od
1964 r. podejmowała starania o wyjazd na stałe do Niemiec. W 1973 r. zwróciła się
do Rady Państwa o zezwolenie na zmianę obywatelstwa, deklarując narodowość
niemiecką i w konsekwencji uzyskała zgodę na wyjazd dnia 30 lipca 1977 r. Przed
wyjazdem nie rozporządziła nieruchomością. Decyzją z dnia 16 listopada 1977 r.
Naczelnik Gminy J. stwierdził, że własność nieruchomości powódki przeszła z mocy
prawa na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art. 38 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r.
o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (jedn. tekst: Dz.U. z 1969 r. Nr 22,
poz. 159 – dalej: "u.g.t.m.o."). Następnie przedmiotowe nieruchomości przekazano
Nadleśnictwu S., które złożyło wniosek o założenie księgi wieczystej i wpisanie
Skarbu Państwa jako właściciela. Nastąpiło to postanowieniem z dnia 25 marca
1999 r.
Sąd Rejonowy powództwo uwzględnił, wskazując, że zastosowanie art. 38 ust.
3 u.g.t.m.o. wymagało łącznego spełnienia trzech przesłanek: powódka musiała być
właścicielem nieruchomości na dzień 1 stycznia 1945 r., musiała uzyskać
stwierdzenie narodowości polskiej i obywatelstwa polskiego oraz musiała utracić
obywatelstwo polskie w związku z wyjazdem z kraju. Powódka nie spełnia pierwszej
przesłanki.
Sąd Okręgowy zmienił ten wyrok i powództwo oddalił, nie podzielając w
szczególności wykładni art. 38 ust. 3 i 4 u.g.t.m.o. Uznał, że przepisy te stosuje się
nie tylko do osób, które w dniu 1 stycznia 1945 r. były właścicielami nieruchomości,
lecz także do ich spadkobierców.
Wyrok ten zaskarżyła powódka, zarzucając naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. i wniosła o zmianę wyroku przez
uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Majątki poniemieckie, które nie przeszły na rzecz Skarbu Państwa na
podstawie przepisów o reformie rolnej, lasach i osadnictwie lub przepisów
nacjonalizacyjnych, objęte zostały przepisami dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o
majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.). Na
podstawie art. 2 ust. 1 tego dekretu na własność Skarbu Państwa przeszedł z mocy
samego prawa wszelki majątek Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta
Gdańska, majątek obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska
– z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej –
majątek niemieckich i gdańskich osób prawnych z wyłączeniem osób prawnych
prawa publicznego, majątek spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub
gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską oraz majątek osób
zbiegłych do nieprzyjaciela.
Osoby, które uzyskały stwierdzenie narodowości polskiej i nabyły
obywatelstwo polskie, zachowały własność nieruchomości należących do nich
przed 1 stycznia 1945 r., a także nabytych w drodze osadnictwa rolnego lub
uwłaszczenia. Dotyczyło to tzw. autochtonów, czyli tych właścicieli nieruchomości
położonych na Ziemiach Odzyskanych i Północnych, którzy po dniu 1 stycznia
1945 r. uzyskali stwierdzenie narodowości polskiej i nabyli obywatelstwo polskie.
Wiele z tych osób wyjechało w okresie od dnia 16 maja 1956 r. do dnia 8 marca
1964 r. z kraju do Niemiec w ramach tzw. akcji łączenia rodzin, na podstawie
przepisów niepublikowanej uchwały Rady Państwa nr 37/56 z dnia 16 maja 1956 r.,
obowiązującej do dnia 8 marca 1964 r. W związku z tymi wyjazdami i opuszczeniem
gospodarstw przez ich właścicieli powstała konieczność uregulowania ich
własności. Zgodnie z art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., nieruchomości stanowiące zgodnie z
art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i
poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.) własności osób, którym wobec
uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej służyło obywatelstwo
polskie, przechodzą z mocy samego prawa na własność Państwa, jeżeli osoby te w
związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą obywatelstwo polskie, osoby te tracą
prawo rozporządzenia nieruchomością z dniem, w którym złożyły właściwym
organom polskim dowód osobisty i otrzymały dokument uprawniający do wyjazdu
za granicę.
Wykładnia tego przepisu legła u podstaw niniejszego sporu i odmiennych
stanowisk Sądów obu instancji. Bezsporne jest, że właścicielem spornej
nieruchomości był ojciec powódki, który zmarł w 1954 r. Trafnie też Sądy uznały, że
ojciec powódki niewątpliwie przeszedł procedurę weryfikacyjną w zakresie
stwierdzenia narodowości polskiej i służyło mu obywatelstwo polskie zgodnie z
przepisami ustawy z dnia 28 kwietnia 1946 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego
osób narodowości polskiej zamieszkałych na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz.U.
Nr 15, poz. 186). Taką samą procedurę weryfikacyjną zrealizował w odniesieniu do
swojej rodziny. Tego stwierdzenia nie zmienia fakt, że Urząd Rejonowy w S. wydał
w 1997 r. zaświadczenie, iż m.in. sporne nieruchomości stanowią własność Skarbu
Państwa na podstawie art. 2 lit. b dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzenie reformy rolnej (Dz.U. Nr 3, poz. 13 ze zm.). Jest poza sporem, że
ojciec powódki do chwili śmierci był właścicielem nieruchomości, a w sprawie brak
jakichkolwiek innych dokumentów, które wskazywałyby na zakwalifikowanie tej
nieruchomości jako rolnej i objętej przepisami tego dekretu. Zresztą wydanie przez
Naczelnika Gminy J. decyzji z dnia 16 listopada 1977 r. o przejściu własności
spornej nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art. 38 ust. 3
u.g.t.m.o. wskazuje, że zaświadczenie Urzędu Rejonowego z 1997 r. w odniesieniu
do spornej nieruchomości było błędne.
Podejmując problem wykładni art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. stwierdzić należy, że
niewątpliwie przepis ten miałby zastosowanie w przypadku ojca powódki.
Wątpliwości powstają wówczas, gdy w rachubę wchodzi osoba będąca następcą
prawnym. Takim następcą jest powódka jako spadkobierca. Problem ten był już
podejmowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W postanowieniu z dnia 11
stycznia 1965 r., II CR 523/64 (OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 135) stwierdzono, że art.
38 ust. 3 u.g.t.m.o. dotyczy również wypadku, w którym osobie takiej przysługuje
udział w spadku, obejmującym nieruchomość bez względu na to, czy jest to
nieruchomość miejska, czy nieruchomość rolna. Uzasadniając ten pogląd Sąd
Najwyższy wskazał, że spadek stanowi ogół praw i obowiązków zmarłego, a więc
art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. obejmuje także spadkobiercę. Odmienny pogląd wyrażono w
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2002 r. I CKN 782/00 ("Izba
Cywilna" 2003, nr 3, s. 48), stwierdzającym, że z art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. wynika, iż
oparta na nim utrata własności nieruchomości na rzecz Państwa dotyczy osób,
które po stwierdzeniu narodowości polskiej i nabyciu obywatelstwa polskiego
zachowały własność nieruchomości należących do nich przed dniem 1 stycznia
1945 r.
Skład orzekający w niniejszej sprawie opowiada się za drugim poglądem.
Przede wszystkim, art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. ma jednoznacznego adresata i odwołuje
się do dwóch kryteriów. Po pierwsze, chodzi o nieruchomości należące do osób, o
których stanowi art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich, czyli obywateli Rzeczy Niemieckiej i byłego
Wolnego Miasta Gdańska (z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez
Niemców prześladowanych). Po drugie, wobec tych osób nastąpiło stwierdzenie
narodowości polskiej zgodnie z ówczesną procedurą weryfikacyjną, w następstwie
czego przysługiwało im obywatelstwo polskie. Jeżeli takie osoby spełniające łącznie
oba warunki utraciły obywatelstwo polskie w związku z wyjazdem z kraju, to tylko
one tracą własność nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że omawiany przepis jako wyjątkowy,
przewidujący dotkliwą sankcję w postaci utraty własności nieruchomości, nie może
podlegać wykładni rozszerzającej. Uzasadnia to wniosek, że utrata własności
nieruchomości, o której stanowi art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., dotyczy jedynie tych osób,
które po stwierdzeniu ich narodowości polskiej i uzyskaniu obywatelstwa polskiego
zachowały własność nieruchomości należących do nich przed dniem 1 stycznia
1945 r., a następnie w związku z wyjazdem z kraju utraciły obywatelstwo polskie;
nie dotyczy to następców prawnych tych osób.
Takim następcą prawnym jest powódka, a więc zastosowanie wobec niej art.
38 ust. 3 u.g.t.m.o., nie było uzasadnione. Tym samym uznać należy za prawidłowe
orzeczenie Sądu pierwszej instancji.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39315
k.p.c.).