Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 kwietnia 2006 r.
I PK 162/05
Strony mogą w umowie podwyższyć określoną w art. 50 § 3 i 4 k.p. wyso-
kość odszkodowania należnego pracownikowi za niezgodne z prawem rozwią-
zanie terminowej umowy o pracę, jednakże ważność tej umowy podlega kon-
troli sądu pracy, również w zakresie jej zgodności z zasadami współżycia spo-
łecznego.
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Katarzyna Gonera.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 kwietnia
2006 r. sprawy z powództwa Tadeusza P. przeciwko Wojewódzkiemu Szpitalowi
Specjalistycznemu [...] w S. o odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej strony
pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Katowicach z dnia 8 lutego 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach do ponownego rozpoznania
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy w Sosnowcu wyrokiem z dnia 24 czerwca 2004 r. zasądził od
pozwanego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego [...] w S. na rzecz powoda
Tadeusza P. kwotę 18.819,23 zł z odsetkami (pkt 1), oddalając w pozostałej części
powództwo o odszkodowanie (pkt 2) .
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony na podstawie umowy o pracę
z dnia 12 listopada 2002 r. na czas określony do dnia 11 listopada 2004 r. na stano-
wisku zastępcy dyrektora do spraw administracyjno - ekonomicznych. W umowie nie
przewidziano możliwości wcześniejszego jej rozwiązania. Na cotygodniowym spo-
tkaniu dyrekcji 15 maja 2003 r. dyrektor szpitala poinformował zebranych, w tym po-
2
woda o zbliżającej się jego rezygnacji ze stanowiska i zaproponował zawarcie anek-
sów do umów, zgodnie z którymi w przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy
pracownikowi przysługiwałoby prawo do odszkodowania w wysokości wynagrodzenia
określonego w umowie o pracę za każdy miesiąc pozostały do końca okresu na jaki
umowa była zawarta. Taki aneks strony wprowadziły 15 maja 2003 r. „W momencie
zawierania” aneksu pozwany był w trudnej sytuacji finansowej z uwagi na zobowią-
zania wynikające z ustawy z dnia 16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym systemie
kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.), a także ustawy z dnia 22
grudnia 2000 r. zmieniającej tę ustawę (Dz.U. z 2001 r. Nr 5, poz. 45). Dyrektor
Szpitala 17 maja 2003 r. „oddał się do dyzpozycji” Marszałka Województwa Ś. Dy-
rektor szpitala pełnił swoją funkcję do 30 czerwca 2003 r. Od 1 lipca funkcję tę objął
nowy dyrektor, który z uwagi na zarzuty stawiane przez związki zawodowe całemu
zarządowi szpitala, 15 września 2003 r. wypowiedział powodowi umowę o pracę z
zachowaniem dwutygodniowego okresu wypowiedzenia i zwolnieniem z obowiązku
świadczenia pracy. Sąd Rejonowy uznał, że powodowi przysługuje roszczenie o od-
szkodowanie z uwagi na rozwiązanie przez pracodawcę terminowej umowy o pracę,
w której nie była przewidziana możliwość jej wypowiedzenia. Na podstawie art. 50 §
3 i 4 k.p. odszkodowanie należy się w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia.
Zdaniem Sądu Rejonowego przyznanie powodowi prawa do odszkodowania
zgodnie z aneksem do umowy o pracę (w kwocie 87.884,13 zł) jest niezgodne z za-
sadami słuszności. Sąd Rejonowy podkreślił, że aneks przewidujący odszkodowanie
za każdy sposób rozwiązania umowy w wysokości wynagrodzenia za cały czas do
upływu okresu na jaki zawarto umowę, podpisano w sytuacji, gdy pozwany miał pro-
blemy finansowe i nie posiadał środków na wypłatę pracownikom zagwarantowanych
ustawowo wynagrodzeń. Mogło to utrudnić nowemu dyrektorowi dobranie kadry kie-
rowniczej z uwagi na obciążenia finansowe publicznego zakładu opieki zdrowotnej
związane z koniecznością wypłaty odszkodowań. Z uwagi na powyższe Sąd uznał
aneks za nieważny i stwierdził, że nie może on być podstawą roszczenia powoda o
zapłatę odszkodowania.
Sąd Okręgowy w Katowicach na skutek apelacji powoda wyrokiem z dnia 8
lutego 2005 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego w pkt 2 w ten sposób, że zasądził od
pozwanego kwotę 69.024, 90 zł z odsetkami oraz orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ten stwierdził, że zawarcie aneksu było dopuszczalne w świetle art. 18 k.p. i nie
3
można upatrywać we wprowadzeniu aneksu do umowy naruszenia prawa. Korzysta-
nie przez powoda z prawa mu przyznanego nie może być uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego. Sąd ten podkreślił, że trudna sytuacja finansowa
pozwanego istniała zarówno w chwili podpisywania aneksu, jak i rozwiązywania z
powodem umowy o pracę. Jednej i drugiej czynności dokonał pozwany i zdaniem
Sądu Okręgowego nie można ich rozgraniczać na dokonane przez poprzedniego i
obecnego dyrektora. Osoby te działały w imieniu pozwanego, a więc to pozwany
wprowadził aneks do umowy z powodem, a następnie po upływie 4 miesięcy rozwią-
zał z powodem umowę o pracę, mając świadomość, że naruszy prawo i wiedząc, że
przyznał mu wcześniej dalej idące uprawnienia niż wynikające z przepisów prawa
pracy. Brak jest podstaw do przyjęcia, że pierwsza z tych czynności dotknięta jest
jakimikolwiek wadami oświadczenia woli. W prawie cywilnym obowiązuje zasada do-
trzymywania zawartych umów. Wyjątki od tej zasady dotyczą sytuacji, w których
strony - na skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków - nie przewidywały, że spełnie-
nie świadczenia połączone byłoby z nadmiernymi trudnościami. Zdaniem Sądu dru-
giej instancji aneks miał na celu zapewnienie powodowi większych gwarancji zatrud-
nienia, a „sprawy” nie można rozważać jako działań ustępującego dyrektora mają-
cych utrudnić nowemu dyrektorowi prowadzenie własnej polityki personalnej. Byłaby
to „sfera supozycji”. Aneks stanowi podstawę żądania przez powoda odszkodowania,
którego wysokość nie była sporna.
Pozwany wniósł skargę kasacyjną od tego wyroku. Zaskarżając wyrok w cało-
ści zarzucał mu naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 50 § 3 i
4 k.p. i niewłaściwe zastosowanie art. 18 k.p. Skarga kasacyjna zawiera wniosek o
uchylenie w całości i zmianę wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach oraz orzecze-
nie o kosztach zastępstwa procesowego.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej jako oczywiście bezzasadnej i
zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy. Rozważania prawne, które do-
prowadziły Sąd Okręgowy do konkluzji całkowicie odmiennych od stanowiących pod-
stawę orzeczenia Sądu pierwszej instancji są pobieżne i nieprzekonujące. Sąd dru-
giej instancji powołał się na zasadę dotrzymywania umów. Na tle zawartego przez
4
strony aneksu do umowy o pracę pojawił się jednak inny problem niż możliwość od-
stąpienia od umowy lub jej zmiany. Jest to problem ważności (w świetle zasad
współżycia społecznego) tego zobowiązania. Dopiero po ustaleniu ważności aneksu
można by rozważać kwestię jego dotrzymania w sytuacji braku środków na wypłaty
dla pracowników. Ta kwestia nie była jednak rozważana przez Sąd Rejonowy, który
uznał samo zobowiązanie za nieważne. Ważność oświadczeń modyfikujących
umowę o pracę Sąd Okręgowy wyprowadził z przesłanki należytej reprezentacji pra-
codawcy, jednakowej (jednakowo złej) sytuacji finansowej pracodawcy w czasie za-
warcia aneksu i w czasie wypowiedzenia umowy niezgodnie z prawem oraz z braku
podstaw do snucia rozważań na temat motywacji działań poprzedniego dyrektora
Szpitala, chcącego rzekomo utrudnić następcy dobór kadry kierowniczej. Sąd powo-
łał się też na zasadę uprzywilejowania pracownika wynikającą z art. 18 k. p. Nie są to
jednak wystarczające przesłanki dla uznania ważności zobowiązania pracodawcy do
zapłaty wyższego odszkodowania niż przewidziane przez Kodeks pracy.
Analizowanym aneksem strony terminowej umowy o pracę uzupełniły ją jedy-
nie w zakresie sankcji za jej wcześniejsze rozwiązanie (wcześniejsze niż przewidzia-
ny w niej termin ekspiracji). Sankcja ta dotyczyła jedynie pracodawcy, który zobowią-
zał się do zapłaty odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za czas pozostały do
końca okresu, na jaki zawarto umowę w każdym przypadku jej rozwiązania, a więc
także zgodnego z prawem rozwiązania bez wypowiedzenia, na mocy porozumienia
stron oraz wypowiedzenia przez pracownika. Pracownik zyskiwał więc nie tylko
wzmocnienie stabilizacji zatrudnienia lecz pewność uzyskiwania dochodu bez
względu na to, w jaki sposób umowa o pracę ulegnie rozwiązaniu. Ważność oświad-
czeń woli podlega ocenie, między innymi, w świetle zasad współżycia społecznego,
co dotyczy również oświadczeń stron stosunku pracy (art. 58 k.c. w związku z art.
300 k. p. ). Ocena aneksu do umowy o pracę zawartego przez strony niniejszego
postępowania powinna uwzględniać w tej płaszczyźnie kilka aspektów. Pracodawca
był ( i jest ) podmiotem finansowanym ze środków publicznych. Takiego pracodawcę
obowiązują większe rygory prawne oraz ograniczenia w swobodzie dysponowania
majątkiem i finansami przez wzgląd na racjonalność, gospodarność i społeczne uza-
sadnienie podejmowanych działań. Zwrócił uwagę na to Sąd Najwyższy w rozważa-
niach zawartych w wyroku z 7 sierpnia 2001 r. (I PKN 563/00, OSNAPiUS 2002 nr 4,
poz. 90) dotyczącym wprawdzie kwestii wynagrodzenia za pracę i świadczeń zwią-
zanych z pracą lecz mających również szersze znaczenie, przydatne do rozwikłania
5
problemów ujawnionych w rozpoznawanej sprawie. Wskazane rygory odróżniają pra-
codawcę finansowanego ze środków publicznych od pracodawcy prywatnego, który
nie jest ograniczony w możliwości uprzywilejowania swych pracowników. Taki wnio-
sek wyprowadza się z art. 18 § 1 i 2 k. p., w którym ustanowiona została zasada
uprzywilejowania pracownika. Zgodnie z nią przepisy prawa pracy stanowią minimal-
ny standard, od którego mogą być poczynione w umowie o pracę odstępstwa na ko-
rzyść pracownika. Zasada ta nie może być jednak rozumiana w ten sposób, jak to
uczynił Sąd w zaskarżonym wyroku, że sankcjonuje ona nieważność umów zawiera-
nych przez pracodawcę i pracownika, inaczej mówiąc, że strony tej umowy mają
swobodę kształtowania treści stosunku pracy ograniczoną tylko korzyścią pracow-
nika. W rozpoznawanej sprawie wymagają rozważenia jeszcze inne okoliczności.
Dotyczą one kondycji finansowej pracodawcy, która nie tylko zasługiwała na określe-
nie „trudna”, do czego ograniczył się Sąd drugiej instancji w swych rozważaniach.
Pozwany Szpital nie miał środków na wypłatę wynagrodzeń pracownikom w wysoko-
ści gwarantowanej im przez prawo. Nie można tej okoliczności skwitować wzmianką,
że sytuacja finansowa pracodawcy była mu znana w dacie zawarcia aneksu i nie
zmieniła się do czasu niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę powo-
dowi. Nie jest pozbawiona znaczenia również okoliczność modyfikacji umowy doko-
nana w imieniu pracodawcy przez dyrektora, który wiedział o tym, że wkrótce zrezy-
gnuje ze stanowiska, czyli działał niejako „na rachunek” następcy. Podobnie trzeba
by rozważyć bezwzględny (podniesiony wyżej) charakter zobowiązania nałożonego
w aneksie na pracodawcę.
W ramach dokonywania oceny zgodności z prawem (art. 58 k.c. w związku z
art. 300 k.p.) zaciągniętego przez pracodawcę zobowiązania trzeba mieć na uwadze
te wszystkie okoliczności. Dopiero po ich należytym rozważeniu można dokonać
przyrównania ustawowej sankcji za niegodne z prawem rozwiązanie terminowej
umowy o pracę przez pracodawcę (art. 50 § 3 i 4 k.p.) z zasadą uprzywilejowania
pracownika wynikającą z art. 18 § 1 i 2 k.p. Trzeba przyjąć, że możliwe jest umowne
zwiększenie należnego pracownikowi odszkodowania, jednakże może to nastąpić
jedynie w drodze ważnej umowy. Sąd Okręgowy zastosował te przepisy bez należy-
tego rozważenia okoliczności sprawy, dlatego podstawy skargi kasacyjnej należy
uznać za uzasadnione. Pociągnęło to za sobą uchylenie wyroku na podstawie art.
39814
§ 1 k. p. c.
========================================