Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 259/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 września 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Krystyna Bednarczyk
SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca)
Protokolant Edyta Jastrzębska
w sprawie z wniosku Mariusza B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o rentę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 26 września 2006 r.,
kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w G.
z dnia 9 listopada 2004 r., sygn. akt (...)
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w G. do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 9 listopada 2004 r., zmienił wyrok Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
2
Ubezpieczeń Społecznych w E. z dnia 11 września 2003 r., którym Sąd ten oddalił
odwołanie Mariusza B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w
O. z dnia 11 kwietnia 2002 r., odmawiającej prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy, w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy prawo do renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy od 1 marca 2002 r. na stałe.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena: Mariusz B. pobierał rentę inwalidzką przyznaną decyzją z 21 maja
1990 r. Prawo do renty z tytułu inwalidztwa było sukcesywnie przedłużane po
badaniach kontrolnych do 28 lutego 2002 r. Na podstawie orzeczenia lekarza
orzecznika ZUS z 5 kwietnia 2002 r. wydanego po przeprowadzeniu badania
kontrolnego, wnioskodawca został uznany za zdolnego do pracy. Decyzją z 11
kwietnia 2002 r. organ rentowy odmówił Mariuszowi B. prawa do renty.
Wnioskodawca odwołał się od powyższej decyzji.
Powołany w toku postępowania przed Sądem Okręgowym biegły lekarz
neurolog rozpoznał u Mariusza B. organiczne uszkodzenie mózgu pod postacią
porencefalii naczyniowej oraz przebyty udar niedokrwienny pnia mózgu w 1987 r. i
stwierdził, że schorzenia te nie czynią go niezdolnym do pracy. Biegły okulista
wskazał, że przedstawione pole widzenia z dnia 30 grudnia 2002 r. wykazuje
zawężenie pola widzenia w prawym oku od skroni o około 10 stopni, nosa 5 stopni,
w lewym oku około 15 stopni od strony skroni. Biegły ten uznał, że powołane
schorzenia nie czynią wnioskodawcy niezdolnym do pracy. Biegły lekarz psycholog
stwierdził u Mariusza B. wysoce neurotyczną strukturę osobowości nacechowanej
niezrównoważeniem, skłonnościami do stanów frustracji oraz znaczną podatnością
na doświadczenie negatywnych emocji typu strach, złość, gniew i wrażliwość na
stres sytuacyjny. W relacjach z otoczeniem widoczne są zachowania o cechach
głębokiej introwersji. Powyższe cechy wskazują na znikome rokowania związane z
możliwością przekwalifikowania. Z kolei biegły lekarz psychiatra rozpoznał u
wnioskodawcy cechy osobowości nieprawidłowej na podłożu organicznym. Uznał,
że cechy te nie czynią go niezdolnym do pracy.
W ocenie Sądu Okręgowego, decyzja organu rentowego, odmawiająca
wnioskodawcy prawa do renty jest prawidłowa. Badania przeprowadzone przez
biegłych lekarzy sądowych jednoznacznie wskazują bowiem, że Mariusz B. jest
3
zdolny do pracy, a jego stan zdrowia uległ poprawie. Sąd podniósł, że kwalifikacje
osoby ubiegającej się o uznanie co najmniej częściowej niezdolności do pracy nie
mogą być utożsamiane z wyuczonym lub wykonywanym zawodem. Pojęcie
„kwalifikacji” należy interpretować jako ogólne umiejętności zezwalające na
wykonywanie pracy zarobkowej.
W apelacji od powołanego wyroku Sądu Okręgowego Mariusz B. wnosił o
ponowne rozpoznanie sprawy. Twierdził, że nie podziela stanowiska Sądu
odnośnie do poprawy stanu zdrowia i możliwości skutecznego przekwalifikowania
się.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji i uznał
apelację za zasadną. Jakkolwiek z opinii biegłych lekarzy sądowych wynika, że
Mariusz B. jest zdolny do pracy, to brak jest podstaw uzasadniających wstrzymanie
wnioskodawcy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Od maja 1987 r. do
28 lutego 2002 r. Mariusz B. był nieprzerwanie uznawany za inwalidę III lub II grupy
i pobierał z tego tytułu rentę. Sąd powołał rozporządzenie Ministra Pracy Płac i
Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do
spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na badanie
przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa (Dz. U. Nr 47,
poz. 214 ze zm.) niezezwalające na wyznaczanie terminów badań kontrolnych u
osób, u których inwalidztwo trwa ponad 10 lat licząc od daty jego powstania. Skoro
wnioskodawca uzyskał świadczenie w 1987 r., to dziesięcioletni okres upłynął w
maju 1997 r. Po tym okresie Mariusz B. nie mógł być kierowany na badania
kontrolne. Innymi słowy, wyniki badań lekarskich przeprowadzonych przez lekarza
orzecznika po upływie dziesięciu lat, przez które trwało nieprzerwanie inwalidztwo,
nie mogą stanowić podstawy do pozbawienia wnioskodawcy prawa do renty, mimo
że w następstwie tych badań stwierdzono brak niezdolności do pracy. Sąd wskazał,
że zgodnie z przepisami ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych
ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100,
poz. 461), które weszły w życie z dniem 1 września 1997 r., renty inwalidzkie
przyznane na podstawie przepisów dotychczasowych stają się z mocy prawa
odpowiednio rentami z tytułu niezdolności do pracy, zaś orzekanie o niezdolności
do pracy według nowych zasad może się odbywać tylko wówczas, gdy osoby te
4
mają wyznaczony, zgodnie z prawem, termin badań kontrolnych stanu inwalidztwa.
Wobec tego, z chwilą upływu dziesięcioletniego okresu od dnia powstania
inwalidztwa oraz z dniem wejście w życie zmiany przepisów, wnioskodawca
uzyskał prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy na stałe, a
wszelkie badania lekarskie przeprowadzone po tej dacie i decyzje wydane w
oparciu o wyniki tych badań są nieprawidłowe.
Pełnomocnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w O. zaskarżył
ten wyrok kasacją. Jako jej podstawy wskazał naruszenie prawa materialnego, a
mianowicie § 29 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. - poprzez wyrażenie poglądu, że skoro
wnioskodawca przez 10 lat był inwalidą, to brak było podstaw do wyznaczenia
badań kontrolnych, podczas gdy przepis ten był wyłączony, albowiem zostało
stwierdzone pogorszenie stanu zdrowia wnioskodawcy, § 29 ust. 2 powołanego
rozporządzenia – poprzez jego niezastosowanie, art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) – poprzez przyznanie
wnioskodawcy prawa do stałej renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, a
także naruszenie przepisów postępowania, a to art. 328 § 2 k.p.c. – poprzez
pominięcie w ustaleniach faktycznych okoliczności, że pogorszenie stanu zdrowia
wnioskodawcy nie miało charakteru trwałego, wniósł o „zmianę zaskarżonego
wyroku i oddalenie apelacji wnioskodawcy, gdyby podstawa naruszenia przepisów
postępowania okazała się nieuzasadniona”, ewentualnie o „uchylenie
zaskarżonego orzeczenia w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w G.”.
W uzasadnieniu kasacji pełnomocnik strony skarżącej podniósł, że w
sprawie miał zastosowanie § 29 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy, Płacy i
Spraw Socjalnych z 5 sierpnia 1983 r. Wyłącza on ust. 1 rozporządzenia, w razie
gdy inwalidztwo trwa nieprzerwanie ponad 10 lat, lecz stwierdzone pogorszenie
stanu zdrowia, uzasadniające zaliczenie do wyższej grupy inwalidów, nie ma
charakteru trwałego. Według niego, Sąd pominął okoliczność, że inwalidztwo
wnioskodawcy ma charakter czasowy. Stwierdza je orzeczenie Obwodowych
Komisji Lekarskich z 27 lutego 1997 r. i z 17 stycznia 1996 r.
5
W odpowiedzi na kasację Mariusz B. wnosił o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje;
Kasacja ma usprawiedliwione podstawy. W rozpoznawanej sprawie
zasadnicze znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia ma kwestia
dopuszczalności skierowania przez organ rentowy na badania lekarskie osoby,
która przed dniem 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od 10 lat inwalidą i z tego
tytułu pobierała rentę. Zagadnienie to nasuwało wątpliwości i było przedmiotem
rozbieżnych interpretacji w orzecznictwie Sądu Najwyższego w kontekście
obowiązywania, a następnie utraty mocy obowiązującej powoływanego już wyżej
rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z 5 sierpnia 1983 r.
W dniu 14 listopada 2005 r. Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o podjęcie
uchwały „czy dopuszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy niezdolności
do pracy osoby, która przed 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od dziesięciu lat
inwalidą i z tego tytułu pobierała rentę”. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów
w dniu 26 stycznia 2006 r., III UZP 2/05 ( OSNP 2006 nr 11-12, poz. 187) podjął
uchwałę, że „Osoba, która przed dniem 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od
10 lat inwalidą i z tego tytułu pobierała rentę, może być skierowana przez organ
rentowy na badania lekarskie w celu ustalenia jej niezdolności do pracy jako
przesłanki prawa do renty (art. 107 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr
39, poz. 353 ze zm.)”. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę podziela
pogląd prawny wyrażony w wymienionej uchwale i jej motywy. Wprawdzie w
rozpoznawanej sprawie stan faktyczny odbiega od tego, w związku z którym
zostało sformułowane zagadnienie prawne oraz wypowiedział się Sąd Najwyższy
(w nieniejszej sprawie wnioskodawca tylko część okresu niezdolności do pracy
przebył pod rządami rozporządzenia z 5 sierpnia 1983 r.), niemniej problem prawny
w rozpoznawanej sprawie jest tego samego rodzaju. Uzasadnia to przytoczenie
najistotniejszych stwierdzeń zawartych w powołanej uchwale, którą Sąd Najwyższy
w składzie orzekającym w pełni podziela.
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że rozporządzenie
Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu
6
komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu
kierowania na badania przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania
inwalidztwa, w tym również § 29, obowiązywało do 31 sierpnia 1997 r. Ponieważ
przepisy te są przepisami proceduralnymi, to nie mogły mieć one zastosowania do
postępowań wszczętych po utracie ich mocy obowiązującej, a zatem po 31 sierpnia
1997 r. Postępowanie wszczęte z urzędu po dniu 1 września 1997 r. musiało się
toczyć według przepisów postępowania obowiązujących od tej daty i żaden z
przepisów poprzednio obowiązującego rozporządzenia nie mógł mieć
zastosowania. Nie miały więc zastosowania przepisy regulujące badania kontrolne,
między innymi § 29 rozporządzenia, zgodnie z którym, „nie wyznacza się terminów
badań kontrolnych osób, których inwalidztwo trwa nieprzerwanie ponad 10 lat,
licząc od daty powstania inwalidztwa, a w przypadku osób, u których inwalidztwo
powstało przed podjęciem zatrudnienia - licząc od daty pogorszenia stanu zdrowia,
uprawniającego do przyznania świadczenia". Od 1 września 1997 r. badania
lekarskie odbywały się według nowych zasad i osoby wezwane na takie badania
nie mogły powoływać się na nieobowiązujące przepisy postępowania. Z dniem 1
września 1997 r. weszło bowiem w życie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do
celów rentowych (Dz. U. Nr 99, poz. 612), wedle którego orzekanie o niezdolności
do pracy należy do lekarza orzecznika (§ 1), a na badanie w wyznaczonym terminie
kieruje Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (§ 4). Rozporządzenie nie
przewiduje ograniczeń czasowych co do kierowania na badania, natomiast
procedura wynika ze zmienionych przepisów ustawy. Organ rentowy kieruje na
badania ubiegającego się o rentę po złożeniu przez niego wniosku i w przypadku
orzeczenia trwałej niezdolności do pracy przyznaje mu rentę stałą. W takim
przypadku nie ma obowiązku przeprowadzenia ponownych badań. W razie
orzeczenia okresowej niezdolności do pracy przysługuje renta okresowa i po
upływie okresu, na który została przyznana, badania są przeprowadzone po
złożeniu przez zainteresowanego ponownego wniosku. Sytuację osób, którym
prawo do renty zostało przyznane pod rządem dotychczasowych przepisów,
regulują przepisy ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych przepisów
o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461)
7
– powoływanej dalej jako „ustawa nowelizująca”. Kwestie proceduralne określone
są w jej art. 12 ust. 1, który stanowi, że do wniosków o świadczenia zgłoszonych
przed dniem wejścia w życie ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe z
zastrzeżeniami wymienionymi w dalszej części przepisu. Oznacza to, że stosuje się
do nich nowe przepisy postępowania, czyli przepisy rozporządzenia z dnia 8
sierpnia 1997 r. Wedle art. 11 ustawy nowelizującej, dotychczasowych inwalidów I,
II, i III grupy uważa się odpowiednio za całkowicie niezdolnych do pracy i
samodzielnej egzystencji, całkowicie niezdolnych do pracy i częściowo niezdolnych
do pracy. Orzekanie w sprawach niezdolności do pracy powołanych osób, w
przypadkach gdy osoby te mają wyznaczone kontrolne badanie stanu inwalidztwa,
następuje przy zastosowaniu przepisów art. 23-25 „w brzmieniu nadanym niniejszą
ustawą”. Przepis ten dotyczy osób, których badania kontrolne zostały wyznaczone
przez organ rentowy przed dniem 1 września 1997 r., czyli pod rządem przepisów
dotychczasowych, na termin przypadający po tej dacie. Usuwa on wątpliwości co
do tego, jakie przepisy należy stosować w takim przypadku, stwierdzając, że nowe
przepisy stosuje się w zakresie ustalania niezdolności do pracy całkowitej lub
częściowej (art. 23), trwałej lub okresowej (art. 24) oraz w zakresie oceny
niezdolności do pracy przez lekarza orzecznika w trybie i na zasadach określonych
w rozporządzeniu wydanym na podstawie zmienionej ustawy (art. 25). Regulacja ta
nie odnosi się do osób, które w dniu wejścia w życie ustawy nie miały
wyznaczonych badań, czy to dlatego, że nie nadszedł jeszcze termin określony
przez komisję lekarską po ostatnim badaniu, czy dlatego, że komisja z jakichś
przyczyn nie wyznaczyła nowego terminu badań, czy też dlatego, że wyznaczony
przez komisję termin nie został przez organ rentowy zachowany. W takim
przypadku, skoro przed wejściem w życie ustawy zmieniającej nie zostało wszczęte
postępowanie z urzędu, nie jest potrzebna dodatkowa regulacja. Nie ma bowiem
wątpliwości, że należy stosować nowe przepisy. Zgodnie z art. 11 ust. 3 ustawy
nowelizującej, renty inwalidzkie przyznane na podstawie przepisów
dotychczasowych stają się, z mocy prawa, odpowiednio rentami z tytułu
niezdolności do pracy w rozumieniu art. 23 ust. 2 lub 3 „w brzmieniu nadanym
niniejszą ustawą”. Z przepisu tego wynika, że dotychczasowe renty dla inwalidów II
grupy stały się rentami z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 23 ust. 2), a
8
renty dla inwalidów III grupy stały się rentami z tytułu częściowej niezdolności do
pracy. Na podstawie przepisów przejściowych nie nastąpiło przekształcenie
dotychczasowych rent w renty stałe czy też renty okresowe. W celu stwierdzenia
czy osoba mająca ustalone prawo do renty przed wejściem w życie ustawy jest
trwale czy też okresowo niezdolna do pracy (art. 24) i w celu dostosowania
dotychczasowych rent do przepisu art. 34 ust. 1 w nowym brzmieniu, to jest
przyznania renty stałej lub okresowej, niezbędne było przeprowadzenie badań
lekarskich i wydanie orzeczenia. Wydane pod rządem przepisów dotychczasowych
orzeczenia komisji lekarskich nie musiały zwierać ustalenia trwałej czy też
okresowej niezdolności do pracy. Po wejściu w życie ustawy zmieniającej
obowiązkiem organu rentowego było skierowanie osoby uprawnionej do renty na
badanie przez lekarza orzecznika, a zaniechanie takiego skierowania mogło być
usprawiedliwione tylko treścią orzeczenia komisji lekarskiej stwierdzającego trwałą
niezdolność do pracy.
Dokonując zmiany stanu prawnego z dniem 1 stycznia 1999 r. po wejściu w
życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, ustawodawca przeniósł do tej ustawy dotychczasowe
zasady ustalania niezdolności do pracy całkowitej i częściowej (art. 12), orzekania o
trwałej i okresowej niezdolności do pracy (art. 13 ust. 3 i 4) oraz przyznawania renty
stałej lub okresowej (art.59). Utrzymana została także instytucja lekarza orzecznika
(art. 14 ust. 1). W art. 187 ustawa zawiera obowiązek orzekania o niezdolności do
pracy na zasadach określonych w ustawie w stosunku do tych rencistów, których
termin badań kontrolnych wyznaczono przed 1 września 1997 r. Jest to przepis
przejściowy stanowiący odpowiednik art. 11 ust. 2 ustawy zmieniającej z dnia 28
czerwca 1996 r. Wprowadzone zostały również, między innymi, przepisy regulujące
obowiązki świadczeniobiorców. Dotyczący tej materii przepis art. 126 stanowi, że
osoba, która złożyła wniosek o przyznanie świadczenia, do którego prawo
uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy, oraz osoba mająca
ustalone prawo do takiego świadczenia jest zobowiązana, na żądanie organu
rentowego, poddać się badaniom lekarskim oraz na wniosek lekarza orzecznika
badaniom psychologicznym, jeżeli są one niezbędne do ustalenia prawa do
świadczeń określonych ustawą. Przepis art. 134 ust. 1 pkt 3 stosuje się
9
odpowiednio. Zgodnie z tym przepisem, wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli
osoba uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub
psychologicznemu bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu
rentowego. W ujęciu tych przepisów każda osoba mająca ustalone prawo do renty
ma obowiązek poddania się badaniom lekarskim i nie może powoływać się na brak
uprawnień organu rentowego do wezwania jej na badanie. Może jedynie
usprawiedliwiać się przyczynami, które uniemożliwiły jej stawiennictwo w
wyznaczonym dniu. W przypadku przeprowadzenia badań orzeczenie lekarza
orzecznika stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie
świadczeń, do których prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do
pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji (art. 14 ust. 3). Stwierdzenie w
orzeczeniu lekarza orzecznika braku niezdolności do pracy (odzyskania zdolności
do pracy przez osobę poprzednio niezdolną do pracy) zobowiązuje organ rentowy
do wydania decyzji w trybie art. 107 ustawy, regulującego zmianę w prawie do
świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy. Stwierdzenie braku
niezdolności do pracy oznacza odpadnięcie warunku niezdolności do pracy
wymaganego do uzyskania prawa do renty na podstawie art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy.
W konsekwencji prawo do świadczeń ustawało z mocy art. 101 pkt 1, który stanowi,
że prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych
do uzyskania tego prawa.
Z ewolucji regulacji prawnej odnośnie do dopuszczalności przeprowadzania
na wniosek organu rentowego lub z urzędu badań osób korzystających ze
świadczeń rentowych należy wnosić, że nie ma podstawy prawnej do uznania za
niedopuszczalne weryfikowania przez organ rentowy niezdolności do pracy osoby,
której prawo do renty zostało ustalone przed 1 września 1997 r. Organ rentowy nie
tylko jest uprawniony do takiej weryfikacji, lecz od tej daty ma obowiązek ustalania,
czy niezdolność do pracy ma charakter stały, czy okresowy, czy też nastąpiło
odzyskanie zdolności do pracy. Obowiązek taki istnieje niezależnie od okresu
trwania inwalidztwa.
Mając powyższe na względzie, skoro zarzut naruszenia prawa materialnego
okazał się uzasadniony, Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39315
§ 1 k.p.c. orzekł
jak w sentencji.