Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 25 października 2006 r., III CZP 67/06
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo-Kredytowej im. S.K.W. w W. przeciwko "H.S.", sp. z o.o. w S. i
Krajowej Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej w S. o ustalenie, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 25 października
2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku
postanowieniem z dnia 28 czerwca 2006 r.:
"Czy w świetle art. 33 ust. 1 i art. 48 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o
spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2
ze zm.) osoby prawne, które były członkami dotychczas działającej Krajowej
Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej a nie będące spółdzielczymi
kasami zachowują prawo członkostwa w Kasie Krajowej powstałej z mocy tejże
ustawy?"
podjął uchwałę:
Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o
spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1,
poz. 2 ze zm.) osoby prawne niebędące spółdzielczymi kasami
oszczędnościowo-kredytowymi nie utraciły z mocy prawa członkostwa w
Krajowej Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji zaskarżonym apelacją wyrokiem oddalił powództwo o
ustalenie, że pozwana spółka nie jest członkiem pozwanej Krajowej Spółdzielczej
Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej w S. Uznał, że ustawa z dnia 14 grudnia
1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. 1996 r. Nr 1,
poz. 2 ze zm. – dalej „ustawa”) nie dała podstaw do przyjęcia, że członkowie Kasy
Krajowej działającej przed wejściem w życie ustawy tracą członkostwo z tej racji, iż
nie są kasami spółdzielczymi.
Przy rozpoznawaniu apelacji powódki Sąd Apelacyjny uznał, że powstało
zagadnienie prawne budzące jego poważne wątpliwości, które przedstawił na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Podkreślił,
że art. 33 ust. 1 i art. 48 ust. 3 ustawy kategorycznie wskazują na skład
nowopowstałej z mocy ustawy Kasy Krajowej i wykluczają w niej członkostwo
podmiotów niebędących kasami. Wskazał zarazem, że dotychczasowa praktyka,
opinie prawne złożone w sprawach sądowych i orzecznictwo wskazują na
możliwość odmiennego pojmowania znaczenia tych przepisów. Podkreślił także, że
prawo spółdzielcze przewiduje wyczerpujący katalog zdarzeń skutkujących utratą
członkostwa, wśród których nie ma zmiany stanu prawnego powodującej utratę
członkostwa z mocy prawa. Sąd stwierdził ponadto, że do członkowskiego stosunku
spółdzielczego dotychczasowych członków Kasy Krajowej należy stosować ogólne
zasady nieretroakcji przewidziane w art. 3 k.c. i art. XXVI p.w.k.c., co prowadzi do
konstatacji, że pozwana spółka zachowuje swoje członkostwo w Kasie Krajowej.
Z drugiej strony Sąd Apelacyjny wskazał na okoliczność, że zmiana stanu
prawnego, przewidująca wymóg zrzeszania się w Kasie Krajowej wyłącznie kas
będących spółdzielniami, jak również modyfikacja i charakter kompetencji Kasy
Krajowej wobec zrzeszonych w niej członków, wskazują na wyraźną intencję
ustawodawcy, by wyłącznie kasy były członkami Kasy Krajowej. Sąd podkreślił, że
również przepisy prawa spółdzielczego nie dają możliwości uczestniczenia w
samorządzie spółdzielczym innym jednostkom niż spółdzielnie. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W ustawie z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych nie ma przepisu przewidującego, że z chwilą jej
wejścia w życie osoby prawne niebędące spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-
kredytowymi tracą z mocy prawa członkostwo w Krajowej Spółdzielczej Kasie
Oszczędnościowo-Kredytowej. W tej sytuacji art. 33 ust. 1 i art. 48 ust. 3 ustawy
mogłyby być tylko wówczas uznane za ewentualne źródło wywołujące wspomniany
skutek w odniesieniu do dotychczasowych członków Kasy Krajowej niebędących
spółdzielczymi kasami, gdyby ustawa zawierała przepisy intertemporalne
pozwalające na stosowanie ustawy z mocą wsteczną i to w ściśle oznaczonym
zakresie. Jednakże i takich przepisów ustawa nie zawiera, co oznacza, że jej
regulacje mogą wywołać skutki prawne poczynając od dnia wejścia w życie.
Członkostwo w Kasie Krajowej osób prawnych niebędących spółdzielczymi kasami,
nabyte pod rządem stanu prawnego poprzedzającego wejście w życie ustawy, nie
było sprzeczne z ówczesnym stanem prawnym, ponieważ stanowiące wówczas
podstawę działania spółdzielczych kas przepisy ustawy z dnia 23 maja 1990 r. o
związkach zawodowych (Dz.U. Nr 55, poz. 234) oraz rozporządzenia
wykonawczego nie regulowały materii zrzeszania się spółdzielczych kas w innych
organizacjach, a zatem tworzenie spółdzielni osób prawnych z ich udziałem było
dopuszczalne na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.).
Wejście w życie w dniu 5 lutego 1996 r. ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. nie
mogło wywołać skutku w postaci automatycznej utraty członkostwa w Kasie
Krajowej przez te podmioty, które pod rządem przepisów ustawy nie mogłyby już
nabyć członkostwa, a to wobec ograniczeń podmiotowych wprowadzonych w art. 33
ust. 1 zdanie drugie ustawy.
Zważyć należy na zasadę zakazu retroakcji wynikającą z art. 3 k.c. w sytuacji,
w której żaden przepis ustawy szczególnej nie zawiera wyraźnego wyjątku,
pozwalającego na wywołanie przez ustawę skutków z mocą wsteczną. Zasada ta
należy do kanonu podstawowych dyrektyw państwa prawnego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 maja 2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 209
lub postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2003 r., II CK 328/02, nie
publ.), możliwość retrospektywnego stosowania prawa musi więc zostać
jednoznacznie wyrażona w samej ustawie, a zatem nie może być wyprowadzana w
drodze interpretacji zamiaru ustawodawcy (por. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 22 grudnia 1997 r., III CZP 61/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 75
lub uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2003 r., II CK
328/02, nie publ.). (...)
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego przyjęto
również, że w demokratycznym państwie prawnym nie można wywodzić mocy
wstecznej ustawy z jej celu (por. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja
1986 r., U 1/86, OTK 1986, poz. 2 i z dnia 8 listopada 1989 r., K 7/89, OTK 1989,
poz. 8, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2006 r., II CK 374/05, "Biuletyn
SN" 2006, nr 5, s. 12). Stwierdzono wręcz, że art. 3 ustawy utracił przez desuetudo
moc obowiązującą w zakresie, w jakim odwołuje się do celu ustawy, gdyż
przesłanka celu ustawy jest na tyle nieostra i niejasna, że stwarza zagrożenie
dokonywania przez sądy arbitralnych ocen prowadzących do naruszenia pewności
prawa. W tej sytuacji, skoro w ustawie nie ma przepisu przejściowego, który
jednoznacznie pozwala na jej działanie z mocą wsteczną w przedmiocie
pozbawienia członkostwa w Kasie Krajowej osób prawnych niebędących
spółdzielczymi kasami, to art. 33 ust. 1 ustawy może być rozumiany jedynie jako
wyłączający zdolność do nabycia członkostwa przez takie podmioty, ale tylko ze
skutkiem ex nunc.
Stosunek członkostwa w ramach osoby prawnej, a więc także w spółdzielni
osób prawnych, którą jest Kasa Krajowa, jest „wiązką” praw podmiotowych o
różnym charakterze, których utrata może nastąpić przez wygaśnięcia prawa
podmiotowego w następstwie wystąpienia zdarzenia wskazanego przez
ustawodawcę, przez przeniesienie prawa podmiotowego z jednej osoby na drugą
lub przez połączenie prawa i obowiązku. Żaden z tych sposobów nie wystąpił w
niniejszej sprawie; w ustawie brak przepisu wskazującego zdarzenie skutkujące
wygaszeniem stosunku członkostwa istniejącego w chwili jej wejścia w życie, nie
ma podstaw do przyjęcia, że doszło do przeniesienia czy też przekształcenia
członkostwa, jak też, nie można mówić o połączeniu praw i obowiązków, ponieważ
art. 48 ust. 3 ustawy wskazuje na kontynuację członkostwa w ramach tej samej
osoby prawnej, jaką jest Kasa Krajowa. Ponieważ żaden z przepisów ustawy nie
pozwala na uznanie go za podstawę wygaszenia stosunku członkostwa w Kasie
Krajowej, przyjąć należy, że ustawa tej materii nie reguluje. W związku z tym, a
ponadto wobec brzmienia art. 48 ust. 3 ustawy wskazującego na przyjęcie przez
ustawodawcę stanu podmiotowej kontynuacji funkcjonowania Kasy Krajowej,
uzasadniony jest wniosek, że na podstawie art. 33 ust. 2 ustawy do wymienionej
spółdzielni osób prawnych stosuje się, w zakresie nieuregulowanym ustawą,
przepisy Prawa spółdzielczego. Oznacza to, że przepisy tego Prawa stanowią
wyłączną podstawę określającą przyczyny i sposoby utraty członkostwa w Kasie
Krajowej.
W Prawie spółdzielczym przyjęta została reguła numerus clausus sposobów
ustania członkostwa w spółdzielni oraz określających je przyczyn, a zatem stosunek
prawny członkostwa w spółdzielni ustaje tylko w wypadkach ściśle określonych w
ustawie. Nie obejmują one swym zakresem utraty członkostwa z mocy samego
prawa, jak również w następstwie zmiany statutu spółdzielni. Nie ma zarazem
żadnych podstaw do przyjęcia, aby ten zakres regulacji Prawa spółdzielczego nie
znajdował zastosowania do oceny utraty członkostwa w Kasie Krajowej, skoro art.
33 ust. 2 ustawy wręcz nakazuje we wskazanym zakresie stosowanie wprost
przepisów Prawa spółdzielczego, a nie ich odpowiednie stosowanie. Próba
dokonywania odmiennej wykładni przepisów ustawy, sugerowanej przez stronę
powodową, stwarzałaby zagrożenie naruszenia zasady ochrony praw nabytych,
traktowanej jako jedna z podstawowych zasad państwa prawnego.
Wobec powyższego należało uznać, że z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia
14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych osoby
prawne niebędące spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-kredytowymi nie
utraciły z mocy prawa członkostwa w Krajowej Spółdzielczej Kasie
Oszczędnościowo-Kredytowej.
Z przytoczonych względów podjęto uchwałę, jak wyżej.