Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 listopada 2006 r.
I PK 98/06
Roszczenie o ustalenie istnienia stosunku pracy może być rozpoznane
tylko przez sąd pracy i tylko ten sąd może, uznając jego niezasadność, wydać
orzeczenie oddalające powództwo, nawet, gdy przesłanką takiego rozstrzygnię-
cia jest uznanie cywilnoprawnego charakteru stosunku łączącego powoda z
pozwanym. To samo dotyczy roszczeń, które mogą być wywodzone tylko ze
stosunku pracy bez względu na podstawę faktyczną sporu. W takiej sytuacji
sąd pracy, stwierdzając nieistnienie stosunku pracy, nie może przekazać
sprawy do rozpoznania do wydziału cywilnego sądu, a rozpoznanie sprawy
przez sąd pierwszej instancji w składzie ławniczym nie uzasadnia uznania nie-
ważności postępowania ze względu na sprzeczny z przepisami prawa skład
sądu orzekającego (art. 379 pkt 4 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Herbert Szurgcza, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Zbigniew Hajn (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 15 listopa-
da 2006 r. sprawy z powództwa Waldemara K. przeciwko Agencji Ochrony Osób i
Mienia „S.” Spółce z o.o. w W. z udziałem inspektora Państwowej Inspekcji Pracy o
ustalenie istnienia stosunku pracy i wynagrodzenie za pracę, na skutek skargi kasa-
cyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Olsztynie z dnia 22 listopada 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z pozo-
stawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy po rozpoznaniu sprawy z powództwa
Waldemara K. przeciwko Agencji Ochrony Osób i Mienia „S.” Sp. z o.o. w W. o usta-
2
lenie istnienia stosunku pracy i wynagrodzenie za pracę na skutek apelacji wniesio-
nej przez powoda oraz inspektora pracy od wyroku Sądu Rejonowego- Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z 7 września 2005 r., oddalił obie apelacje.
Powód wniósł o ustalenie, że wykonywał pracę w pozwanej spółce na podsta-
wie umowy o pracę, a nie umowy zlecenia, oraz o zasądzenie 4.346 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, o wydanie świadectwa pracy i
zasądzenie kosztów procesu. Po ostatecznym sprecyzowaniu żądań powód wniósł o
zasądzenie od pozwanej: 2.740,40 zł brutto tytułem wynagrodzenia za nadgodziny,
3.311 zł brutto tytułem ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy oraz
2.566,56 zł brutto tytułem dodatku za pracę w porze nocnej.
W trybie art. 631
k.p.c. swój udział w postępowaniu zgłosił inspektor pracy w
sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy.
Po przeprowadzeniu rozprawy Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Olsztynie wydał 6
lutego 2004 r. wyrok zaoczny ustalający, że strony łączyła umowa o pracę oraz za-
sądził od pozwanego na rzecz powoda 5.805 zł z ustawowymi odsetkami od 17
grudnia 2002 r. do dnia zapłaty i nadał wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalno-
ści.
Po skutecznym wniesieniu sprzeciwu od wyroku zaocznego i przeprowadzeniu
postępowania, Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Olsztynie powołanym wyżej wyrokiem z 7
września 2005 r.: (I) uchylił wyrok zaoczny z 6 lutego 2004 r. w całości, (II) oddalił
powództwo i (III) orzekł o nieobciążaniu powoda kosztami sądowymi. Sąd Rejonowy
ustalił, że Waldemar K. od 1 października 1999 r. do końca lutego 2001 r., na pod-
stawie kolejno zawieranych umów zlecenia z Grzegorzem C. prowadzącym działal-
ność gospodarczą jako Specjalistyczna Firma Ochrony i Usług „H.”, wykonywał
czynności polegające na ochronie Zespołu Urzędów Pracy w O. W lutym 2001 r., w
związku z zaprzestaniem przez firmę „H.” świadczenia usług w zakresie ochrony
osób i mienia, ochronę tego obiektu przejęła Agencja Ochrony Osób i Mienia „S.”
Spółka z o.o. w W. Spółka ta przejęła część pracowników, w tym powoda, a także
obowiązki w zakresie ochrony, system monitoringu oraz samochody osobowe. Po-
wód pismem z 30 grudnia 2002 r. zwrócił się do zleceniodawcy o wydanie mu eg-
zemplarza umowy o pracę, wykonywanej - jak podał – „przez trzy lata na jednym
obiekcie”, oraz zwrócił się do Państwowej Inspekcji Pracy o wystąpienie z powódz-
twem do Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie o
3
ustalenie istnienia stosunku pracy. Przez okres świadczenia pracy w ramach umowy
zlecenia powód pobierał rentę, a od 1 lutego 2001 r. emeryturę.
W ocenie Sądu Rejonowego powód nie świadczył na rzecz pozwanego pracy
w rozumieniu art. 22 § 1 k.p. Sposób świadczenia pracy i pozostałe badane przez
Sąd przesłanki świadczą o tym, że przeważały cechy umowy cywilnoprawnej. Z tych
względów Sąd Rejonowy oddalił powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy, co
pociągało za sobą oddaleniem również roszczeń o charakterze majątkowym, które
były zależne od ustalenia treści łączącego strony stosunku prawnego.
Apelacje od wyroku Sądu Rejonowego w części uchylającej wyrok zaoczny
oraz w części oddalającej powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy wnieśli
inspektor pracy (działający na rzecz powoda) i powód osobiście. W apelacji inspek-
tora pracy wartość przedmiotu zaskarżenia określono na 6.000 zł, zaś w apelacji po-
woda na 8.618 zł.
Inspektor pracy zarzucił wyrokowi, między innymi, naruszenie art. 379 pkt 4 w
związku z art. 47 § 1 i 3 k.p.c., przez rozpoznanie sprawy przez Sąd pierwszej in-
stancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, podczas gdy przesłankę roz-
strzygnięcia stanowiło stwierdzenie, że strony łączyła umowa cywilnoprawna, oraz
art. 233 k.p.c., przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów. Skarżący
zarzucił ponadto naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 22 § 11
i § 12
k.p.,
przez uznanie, że od 1 października 1999 r. do 16 grudnia 2002 r. powód nie pozo-
stawał z pozwanym w stosunku pracy. W związku z tym inspektor pracy wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
sądowi pierwszej instancji, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku, przez usta-
lenie, że powoda i pozwanego oraz jego poprzednika prawnego od 1 października
1999 r. do 16 grudnia 2002 r. łączył stosunek pracy.
Powód w swojej apelacji powtórzył apelację inspektora pracy. Dodatkowo jed-
nak - we wnioskach apelacyjnych - w zakresie dotyczącym zmiany zaskarżonego wy-
roku, wniósł nie tylko o ustalenie istnienia stosunku pracy w spornym okresie, lecz
także o zasądzenie na jego rzecz od pozwanego łącznej kwoty 8.618 zł, wynikającej
z opinii biegłego księgowego, tytułem roszczeń majątkowych wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty.
Oddalając apelacje Sąd Okręgowy stwierdził, że nie doszło do zarzucanej w
nich nieważności postępowania z powodu wadliwego składu sądu. Zgodnie z art. 476
§ 1 pkt 11
k.p.c., przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się, między innymi,
4
sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny,
wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy. Z kolei z art. 47 § 1
k.p.c. wynika, że sprawy z zakresu prawa pracy w pierwszej instancji sąd rozpoznaje
w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Inspektor pracy zgłosił swój udział w
postępowaniu w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy. Sąd zaś nie oddalił
powództwa w zakresie roszczeń cywilnoprawnych, lecz roszczeń majątkowych, któ-
rych zasadność powód wywodził z tego, że uważał, iż łączyła go umowa o pracę.
Roszczenia o ekwiwalenty za urlop wypoczynkowy, wynagrodzenie za pracę w go-
dzinach nadliczbowych, dodatek za pracę w porze nocnej itp. nie są roszczeniami ze
stosunku cywilnoprawnego, lecz mają typowo pracowniczy charakter. Ich ewentualne
zasądzenie uzależnione było od uwzględnienia roszczenia o ustalenie istnienia sto-
sunku pracy. Sąd Okręgowy nie podzielił także zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c.
Jeżeli bowiem z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadza wnioski lo-
gicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to ocena sądu nie narusza
reguł swobodnej oceny dowodów i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na
podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Sąd
Rejonowy zachował te reguły, a jego wnioski wysnute z całokształtu materiału dowo-
dowego są logiczne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego. Wobec tego nie
doszło również do naruszenia prawa materialnego zarzucanego apelacjami skarżą-
cych, tj. art. 22 § 1, § 11
i § 12
k.p., przez odmowę uznania przez sąd istnienia sto-
sunku pracy w spornym okresie.
W skardze kasacyjnej działający z urzędu pełnomocnik powoda zaskarżył wy-
rok Sądu Okręgowego w całości. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, a mianowicie art. 22 k.p., przez przyjęcie, że łączący strony stosunek
prawny nie wykazywał cech stosunku pracy oraz przepisów postępowania, tj.: (1) art.
328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c., przez niedostateczne uzasadnienie orzeczenia w
przedmiocie ustalonej podstawy faktycznej orzeczenia, niewskazanie dowodów, na
których oparto te ustalenia, jak również niewskazanie w uzasadnieniu przyczyn nie-
uwzględnienia konkretnych zarzutów zawartych w apelacji, (2) art. 233 w związku z
art. 391 k.p.c., przez przyjęcie w zaskarżonym orzeczeniu oczywiście błędnej oceny
dowodów, a w szczególności bezkrytyczne podzielenie oceny dokonanej przez Sąd
pierwszej instancji, (3) art. 386 § 2 w związku art. 378 § 1 i art. 379 pkt 4 k.p.c., przez
nieprzyjęcie przez Sąd Okręgowy, że w przypadku uznania braku znamion stosunku
pracy w zakresie łączącego strony stosunku prawnego, oraz przyjęcia istnienia
5
umowy cywilnoprawnej (zlecenia), należy stwierdzić nieważność postępowania przed
Sądem Rejonowym z uwagi na rozpoznanie w składzie ławniczym sprawy, która jako
cywilna powinna być rozpoznana w składzie jednoosobowym. W związku z tym skar-
żący wniósł o uchylenie wyroków Sądu Okręgowego i Rejonowego, przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu oraz o zasądzenie kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu.
W uzasadnieniu skargi pełnomocnik powoda wskazał, że przedmiotem postę-
powania przed sądami obu instancji było niewątpliwie żądanie ustalenia istnienia sto-
sunku pracy oraz inne - związane z tym roszczeniem - żądania (ekwiwalentu za
urlop, wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, dodatku za pracę w po-
rze nocnej). Wartość przedmiotu sporu była wielokrotnie w toku postępowania zmie-
niana od początkowej 4.346 zł, przez zasądzoną wyrokiem zaocznym kwotę 5.805 zł,
do wskazanej w apelacji powoda wartości zaskarżenia ustalonej na 8.618 zł. Sprawy
o ustalenie istnienia stosunku pracy są sprawami o prawa majątkowe. W tej sytuacji
wartość przedmiotu zaskarżenia wyznaczającą dopuszczalność skargi kasacyjnej
określa się w tych sprawach według przesłanek wynikających z art. 231
w związku z
art. 39821
i art. 368 § 2 k.p.c. Przepis art. 3982
§ 1 k.p.c. stanowi zaś, że w sprawach
z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna jest niedopusz-
czalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia
jest niższa niż dziesięć tysięcy złotych. Z uzasadnienia apelacji powoda wynika jed-
nak, że w tym wypadku faktyczna wartość przedmiotu zaskarżenia jest wyższa. Wy-
mieniona kwota 8.618 zł stanowi wartość, która winna być zsumowana z wartością
wynikającą z treści art. 231
k.p.c., tj. rocznego wynagrodzenia, określaną na 6.000 zł
(między innymi w apelacji inspektora pracy). W związku z tym, roszczenia te podle-
gają kumulacji przedmiotowej i łącznie kwota stanowiąca wartość przedmiotu sporu
wynosi 14.618,00 zł, co stanowi o dopuszczalności wniesienia skargi kasacyjnej.
Skarżący podniósł także, że stwierdzenie przez sąd, iż stosunek prawny, z
którego zostaje wywiedzione roszczenie, jest stosunkiem cywilnoprawnym, uniemoż-
liwia sądowi pracy rozpoznanie sprawy w pierwszej instancji, gdyż orzeka w tym
przypadku w składzie sprzecznym z przepisami prawa, co jest przesłanką nieważno-
ści postępowania na podstawie art. 379 pkt. 4 k.p.c. Z uwagi na odmienny skład sądu
pierwszej instancji w sprawach z zakresu prawa pracy (skład ławniczy) i w sprawach
z zakresu prawa cywilnego (skład jednego sędziego), rozpoznanie sprawy (obojętne
czy powództwo byłoby uwzględnione, czy oddalone), w której sąd przyjmuje jako
6
przesłankę rozstrzygnięcia stwierdzenie, że strony łączyła umowa cywilnoprawna,
powoduje nieważność postępowania. W przypadku uznania, że stron nie łączy sto-
sunek pracy sąd ma obowiązek przekazać sprawę wydziałowi cywilnemu. Wobec
tego Sąd Okręgowy dokonał błędnej oceny zarzutu nieważności postępowania.
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. pełnomocnik skarżącego
podkreślił w szczególności, że pomimo iż w apelacji wskazano konkretne fragmenty
zeznania świadka Franciszka D., do których nie odniósł się Sąd pierwszej instancji,
Sąd Okręgowy nie ustosunkował się do tego zarzutu poprzestając na lakonicznym
potwierdzeniu poprawności oceny materiału dowodowego. Nie można zatem stwier-
dzić, czy faktycznie została dokonana kontrola tego zarzutu, co ma istotne znacze-
nie. Świadek ten bowiem podał, że wykonywał na tym samym obiekcie te same
czynności co powód, a był zatrudniony przez pozwanego na podstawie umowy o
pracę. W tym stanie rzeczy zaakceptowanie stanowiska, że w analogicznych sytu-
acjach możliwe jest pozostawanie jednej z osób w stosunku pracy a drugiej w ra-
mach umowy zlecenia stoi w sprzeczności z zasadami doświadczenia życiowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć kwestię dopuszczalności skargi kasa-
cyjnej. Należy zauważyć, że powód, expressis verbis, zaskarżył w apelacji wyrok
Sądu Rejonowego w części uchylającej wyrok zaoczny oraz w części oddalającej
powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy. Wynikałoby z tego, że wyrok ten
uprawomocnił się w pozostałym zakresie, tj. w zakresie dotyczącym roszczeń powo-
da o zapłatę. Jednakże powód w swojej apelacji, we wniosku o zmianę wyroku Sądu
Rejonowego, wniósł nie tylko o ustalenie istnienia stosunku pracy w spornym okre-
sie, lecz także o zasądzenie na jego rzecz od pozwanego łącznej kwoty 8.618 zł,
wynikającej z opinii biegłego księgowego tytułem roszczeń majątkowych wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Wobec tego nale-
ży przyjąć, że w istocie rzeczy objął on zaskarżeniem cały wyrok Sądu Rejonowego,
a sprzeczność pomiędzy sformułowaniem zakresu zaskarżenia apelacją a wnioskiem
apelacyjnym wynikała z jego nieporadności, wyrażającej się w przepisaniu apelacji
inspektora (z własnymi uzupełnieniami), który, zgodnie z zakresem swojej kompeten-
cji wynikającej z art. 631
k.p.c. zaskarżył wyrok Sądu Rejonowego tylko w zakresie
dotyczącym powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy. W tej sytuacji za prawi-
7
dłowe należy też uznać wywody skargi kasacyjnej dotyczące określenia wartości
przedmiotu zaskarżenia skargą kasacyjną, co uzasadnia uznanie jej za dopusz-
czalną.
Nietrafny okazał się zarzut nieważności postępowania przed Sądem Rejono-
wym ze względu na rozpoznanie w składzie ławniczym sprawy, która jako cywilna,
powinna być rozpoznana w składzie jednoosobowym. Niezasadność tego zarzutu
wynika już stąd, że zgodnie orzecznictwem Sądu Najwyższego Sąd Najwyższy z
urzędu bierze pod rozwagę jedynie nieważność postępowania przed sądem drugiej
instancji (zob. np. wyrok SN z 21 listopada 1997, I CKN 825/97, OSNC 1998 nr 5,
poz. 81). Poza tym trafnie Sąd Okręgowy uznał, że Sąd Rejonowy był właściwy do
rozpoznania sprawy. Powództwo dotyczyło ustalenia istnienia stosunku pracy i rosz-
czeń majątkowych wywodzonych ze stosunku pracy (wynagrodzenie za pracę w go-
dzinach nadliczbowych, ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy oraz
dodatek za pracę w porze nocnej). Nie może ulegać wątpliwości, że roszczenie o
ustalenie istnienia stosunku pracy może być rozpoznane tylko przez sąd pracy i tylko
ten sąd może, uznając jego niezasadność, wydać orzeczenie oddalające powództwo
także, gdy przesłanką takiego rozstrzygnięcia jest uznanie cywilnoprawnego cha-
rakteru stosunku łączącego powoda z pozwanym. To samo dotyczy roszczeń, które
mogą być wywodzone tylko ze stosunku pracy, jak - w rozpoznawanej sprawie -
roszczenie o wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, ekwiwalent za
niewykorzystany urlop wypoczynkowy i dodatek za pracę nocną, których zasadność
zależy od ustalenia istnienia stosunku pracy. W takiej sytuacji sąd pracy, stwierdza-
jąc nieistnienie stosunku pracy, nie może przekazać sprawy do rozpoznania do wy-
działu cywilnego sądu (por. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 14 marca 1989
r., III PZP 45/88, OSNCP 1989 nr 11, poz. 167; wyrok SN z 25 listopada 2004 r., I PK
42/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 209), a rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej in-
stancji w składzie ławniczym nie uzasadnia uznania nieważności postępowania ze
względu na sprzeczny z przepisami prawa skład sądu orzekającego (art. 379 pkt 4
k.p.c.).
Trafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z
art. 391 k.p.c., przez niewskazanie w uzasadnieniu przyczyn nieuwzględnienia kon-
kretnych zarzutów zawartych w apelacji. Istotnie, jak zarzuca skarga kasacyjna, Sąd
Okręgowy nie ustosunkował się do zarzutu apelacyjnego nieodniesienia się przez
Sąd Rejonowy do zeznań świadka D. Skoro, jak wynika z treści tych zeznań przyto-
8
czonych w apelacjach, Franciszek D. wykonywał tę samą pracę i na tych samych
warunkach co powód, będąc zatrudniony „na pół etatu na podstawie umowy o pracę,
a reszta na podstawie umowy zlecenia”, to nieodniesienie się przez Sąd Okręgowy
do wskazanego zarzutu uniemożliwia kontrolę kasacyjną zaskarżonego orzeczenia,
a tym samym stanowi uzasadnioną podstawę skargi kasacyjnej (zob. np. wyroki SN
z: 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX nr 190753; 18 listopada 2005 r., IV CK
202/05, LEX nr 173639).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================