Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 102/06
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Andrzeja S. przeciwko "L." sp. z o.o. z
siedzibą w K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 21 listopada 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 25 lipca 2006 r.:
1. "Czy do biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot podwójnego
zadatku wynikającego z umowy przedwstępnej, zawartej przed wejściem w życie
nowelizacji art. 390 § 3 k.c. dokonanej ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. (Dz.U. Nr 49,
poz. 408) i powstałego przed tą nowelizacją, znajduje zastosowanie przepis art. 390
§ 3 k.c. w brzmieniu ustalonym wyżej powołaną nowelą czy też przepisy
dotychczasowe przewidujące 10-letni termin przedawnienia;
2. w razie przyjęcia, że zastosowanie znajduje art. 390 § 3 k.c. po nowelizacji
– od kiedy rozpoczyna się roczny bieg terminu przedawnienia?''
podjął uchwałę:
Roszczenie o zwrot podwójnego zadatku wynikające z umowy
przedwstępnej zawartej przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 lutego
2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 49, poz. 408), powstałe przed jej wejściem w życie, przedawnia się z
upływem roku od dnia wejścia w życie tej ustawy (art. 390 § 3 k.c. w związku z
art. XXXV pkt 2 p.w.k.c.).
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu apelacji
powoda Andrzeja S. wniesionej od wyroku Sądu Rejonowego dla Krakowa-
Podgórza z dnia 25 stycznia 2006 r., którym oddalone zostało żądanie zapłaty
podwójnego zadatku skierowane przez powoda do „L." spółki z o.o..
W stanie faktycznym sprawy zawarcie umowy przedwstępnej i termin zawarcia
umowy przyrzeczonej przypadły pod rządami art. 390 k.c. w poprzednim brzmieniu.
Zmiana tego przepisu weszła w życie w dniu 25 września 2003 r., odstąpienie zaś
od umowy przez poprzednika prawnego powoda i zgłoszenie żądania zwrotu
zadatku w podwójnej wysokości miało miejsce w dniu 2 sierpnia 2005 r., a więc po
wejściu w życie wspomnianej zmiany. Przepis art. 390 § 3 k.c. w brzmieniu
obowiązującym poprzednio nie regulował terminu przedawnienia roszczenia o zwrot
zadatku, a jedynie termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych oraz
roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, w związku z czym przyjmowano, że
termin ten wynosi – zgodnie z ogólnymi uregulowaniami – dziesięć lat. Po
dokonanej zmianie art. 390 § 3 k.c. przewidziany jest roczny termin przedawnienia
dla wszystkich roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej. Ze względu na fakt,
że zmiana stanu prawnego nastąpiła już po rozpoczęciu biegu terminu
przedawnienia, możliwe są do obrony, zdaniem Sądu Okręgowego, dwa
stanowiska. Zgodnie z pierwszym należy stosować art. 390 § 3 k.c. w poprzednim
brzmieniu i przyjąć, że roszczenie powoda przedawnia się z upływem lat dziesięciu,
a według drugiego poglądu należy stosować art. 390 § 3 k.c. w obowiązującym
brzmieniu i przyjąć roczny termin przedawnienia, przy czym bieg terminu
przedawnienia należałoby liczyć od dnia wejścia w życie nowego uregulowania. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W dniu 25 września 2003 r. weszła w życie zmiana art. 390 § 3 k.c. dokonana
ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408). W brzmieniu tego przepisu obowiązującego w
dniu zawarcia przez strony umowy przedwstępnej roszczenia określone w art. 390 §
1 i 2 k.c., a więc roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej oraz roszczenie o
naprawienie szkody, jaką strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy
przyrzeczonej, ulegały przedawnieniu z upływem roku od dnia, w którym umowa
przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddalił roszczenie o zawarcie umowy
przyrzeczonej, roszczenie o naprawienie szkody ulegało przedawnieniu z upływem
roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne. W myśl art. 390 § 3 k.c. w
nowym brzmieniu, z upływem roku przedawniają się roszczenia z umowy
przedwstępnej, bez szczegółowego wskazania, o jakie roszczenia chodzi. Ze
względu na brak w ustawie nowelizującej kodeks cywilny przepisów
intertemporalnych, można powziąć wątpliwość, jaki termin znajduje zastosowanie
do roszczenia o zwrot wręczonego przy zawarciu umowy przedwstępnej.
Przedstawiona kwestia nie była dotychczas przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu
Najwyższego, w piśmiennictwie natomiast wyrażono pogląd, że skutki
intertemporalne nowelizacji należy oceniać kierując się treścią art. XXXV p.w.k.c.,
co oznacza, że roszczenia wynikające z umowy przedwstępnej, podlegające
uprzednio przedawnieniu na zasadach ogólnych, obecnie ulegają przedawnieniu w
terminie rocznym. Bieg tego terminu rozpoczyna się z dniem wejścia w życie
zmienionego art. 390 § 3 k.c., jeżeli jednak przedawnienie określonego roszczenia
nastąpiłoby według przepisów dotychczasowych wcześniej, zastosowanie znajduje
termin uprzednio obowiązujący.
Wyrażona w przedstawionym zagadnieniu prawnym wątpliwość jest aktualna
przy założeniu, że nowelizacja art. 390 § 3 k.c. przyniosła zmianę stanu prawnego
w omawianym zakresie. Takie założenie, przyjmowane powszechnie, jest także
uzasadnione w świetle poglądów wyrażanych pod rządem art. 390 § 3 k.c. w
poprzednim brzmieniu. Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1973 r., III CRN 281/73, OSNCP 1974, nr 11,
poz. 194 oraz z dnia 11 stycznia 2006 r., III CK 357/05, nie publ.), jak i w doktrynie
przyjmowano, że roczny termin przedawnienia określony w art. 390 § 3 k.c. dotyczy
jedynie roszczeń wymienionych w paragrafach poprzedzających, a więc roszczeń o
zawarcie umowy przyrzeczonej oraz odszkodowawczego. Wyrażano przekonanie,
że zawarte w art. 390 § 3 k.c. odstępstwo od ogólnych terminów przedawnienia
powinno być wykładane ściśle, iż nie ma podstaw do dokonywania wykładni
rozszerzającej tego przepisu. Dopiero nowelizacja analizowanego uregulowania
spowodowała, że obecnie prawie powszechnie wyrażany jest w doktrynie pogląd, iż
roczny termin przedawnienia przewidziany w art. 390 § 3 k.c. dotyczy wszystkich
roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, w tym także roszczenia o zwrot
zadatku.
Pogląd ten należy podzielić. Przemawia za nim w pierwszej kolejności
wykładnia gramatyczna. Rocznemu przedawnieniu podlegają roszczenia „z umowy
przedwstępnej”, a zatem wszelkie roszczenia, które znajdują swoje źródło w takiej
umowie bądź jej niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu. Poza tym wskazać
należy względy funkcjonalne, gdyż już w poprzednim stanie prawnym podnoszono,
że w zasadzie brak jakichkolwiek racji przemawiających za różnicowaniem
terminów przedawnienia roszczeń o zawarcie umowy przyrzeczonej oraz
odszkodowawczego i innych roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, w tym
roszczenia o zwrot zadatku.
Po przesądzeniu wstępnej kwestii należy przejść do zagadnienia
przedstawionego przez Sąd Okręgowy, zaczynając od stwierdzenia, że w ustawie z
dnia 14 lutego 2003 r. brak przepisów intertemporalnych. W takiej sytuacji należy
sięgnąć do reguł prawa międzyczasowego zawartych w ustawie z dnia 23 kwietnia
1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94), gdyż w
doktrynie panuje zgodność co do tego, że w braku regulacji kwestii
intertemporalnych w nowej ustawie, trzeba sięgać do analogicznego stosowania
przepisów wprowadzających kodeks cywilny (analogia z ustawy). W razie
dokonania zmiany terminów przedawnienia, analogiczne zastosowanie znajdzie art.
XXXV p.w.k.c. W sytuacji, gdy nowa ustawa skraca termin przedawnienia,
roszczenie ulegnie przedawnieniu w myśl zasady dalszego stosowania ustawy
dawnej albo zgodnie z zasadą bezpośredniego stosowania ustawy nowej, w
zależności od tego, który z terminów upływa wcześniej. W razie stosowania ustawy
nowej bieg terminu przedawnienia liczony jest od początku, od dnia wejścia w życie
tej ustawy.
Pogląd ten jest trafny i był już aprobowany przez Sąd Najwyższy (por. uchwały
z dnia 28 lutego 1994 r., III CZP 9/94, OSP 1995, nr 1, poz. 3 i z dnia 12 czerwca
2002 r., III CZP 35/02, OSNC 2003, nr 6, poz. 77). Sąd Najwyższy zauważył, że w
zakresie określenia terminów przedawnienia zastosowanie znajduje zasada
bezpośredniego działania ustawy nowej, jednak dla uniknięcia sytuacji, w której z
chwilą wejścia w życie nowej ustawy wiele roszczeń uległoby automatycznie
przedawnieniu, powyższa zasada została skorygowana w art. XXXV pkt 2 p.w.k.c.
Zgodnie z treścią tego przepisu, jeżeli termin przedawnienia według przepisów
kodeksu cywilnego (w rozpoznawanej sprawie według przepisów obowiązujących
po nowelizacji) jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg
przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego
(przepisu kodeksu cywilnego w nowym brzmieniu). Jeżeli jednak przedawnienia
rozpoczęte przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego (przepisu w nowym
brzmieniu) nastąpiłoby wcześniej przy uwzględnieniu terminu przedawnienia
określonego w ustawie dawnej, przedawnienie następuje z upływem tego
wcześniejszego terminu.
Przyjęciu powyższego rozwiązania nie sprzeciwia się okoliczność, że
stosunek prawny wykreowany umową przedwstępną ma charakter nietrwały, a do
takich stosunków powinna znaleźć zastosowanie zasada dalszego działania ustawy
dawnej, przedawnienie roszczenia jest bowiem rozłożone w czasie i bardziej
zasadne jest stosowanie do niego reguł międzyczasowych właściwych dla
zobowiązań trwałych, w tym zasady bezpośredniego działania ustawy nowej.
Ponadto decyzję ustawodawcy o skróceniu terminu przedawnienia należy traktować
jako wyraz jego przekonania, że krótszy termin przedawnienia jest właściwszy w
określonej sytuacji. Przemawia to za zastosowaniem go także w sytuacjach, w
których bieg terminu przedawnienia rozpoczął się przed wejściem w życie nowej
regulacji. Zasada, że krótszy termin przedawnienia biegnie od chwili wejścia w życie
nowego przepisu sprawia, iż bezpieczeństwo prawne wierzyciela nie zostaje
zagrożone.
Stosowanie zasady uregulowanej w art. XXXV p.w.k.c. czyni oczywistym
przyjęcie, że termin przedawnienia określony w nowym przepisie rozpoczyna swój
bieg od chwili wejścia w życie tego przepisu.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął niniejszą uchwałę (art. 390 k.p.c.).