Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 142/06
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
Sędzia SN Iwona Koper
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zbigniewa T. przeciwko Spółdzielni
Mieszkaniowej "S.G." w G. o uchylenie uchwał, po rozstrzygnięciu na posiedzeniu
jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 23 stycznia 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 20
września 2006 r.:
„Czy członek spółdzielni, który – po wytoczeniu powództwa w trybie art. 42 § 2
ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r.
Nr 54, poz. 288 ze zm.) – został skutecznie wykluczony ze spółdzielni na podstawie
art. 24 Prawa spółdzielczego, w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z
dnia 3 czerwca 2005 r. – o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 122, poz. 1024), traci legitymację czynną do
zaskarżenia uchwały, innej niż dotyczącej jego praw podmiotowych, także w
sytuacji gdy zaskarżył uchwałę w przedmiocie swego wykluczenia do sądu?”
podjął uchwałę:
Jeżeli członek spółdzielni zaskarżył na podstawie art. 42 § 2 ustawy z dnia
16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54,
poz. 288 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z
dnia 3 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 122 poz. 1024) uchwałę walnego
zgromadzenia inną niż dotyczącą jego praw podmiotowych, a następnie
został wykluczony ze spółdzielni na podstawie art. 24 Prawa spółdzielczego w
brzmieniu sprzed wskazanej nowelizacji, to zachowuje legitymację czynną
wówczas, gdy zaskarżył do sądu uchwałę o wykluczeniu; utrata legitymacji
czynnej następuje w razie prawomocnego oddalenia powództwa o uchylenie
uchwały o wykluczeniu.
Uzasadnienie
Powód w dniu 1 czerwca 2004 r. wystąpił do Sądu Okręgowego w Gliwicach z
żądaniem uchylenia pięciu uchwał podjętych w dniu 21 maja 2004 r. przez zebranie
przedstawicieli członków pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.G.”; uchwały
dotyczącej przeznaczenia nadpłaty z tytułu centralnego ogrzewania na
zmniejszenie salda rozliczeń międzyokresowych, uchwały dotyczącą przeznaczenia
nadpłaty z tytułu opłat za energię elektryczną, podgrzanie wody i wywóz śmieci oraz
uchwał w przedmiocie zatwierdzenia rocznego sprawozdania finansowego
spółdzielni, w przedmiocie udzielenia absolutorium prezesowi zarządu i w
przedmiocie udzielenia absolutorium wiceprezesowi zarządu. Wyrokiem z dnia 15
lipca 2005 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo.
Sąd drugiej instancji ustalił, że uchwałą zebrania przedstawicieli członków
pozwanej Spółdzielni z dnia 4 czerwca 2005 r. utrzymano w mocy uchwałę rady
nadzorczej z dnia 2 lutego 2005 r. w przedmiocie wykluczenia powoda z grona
członków pozwanej Spółdzielni. Powód zaskarżył tę uchwałę, wnosząc w dniu 21
czerwca 2005 r. pozew do Sądu Okręgowego w Gliwicach, a postępowanie w tej
sprawie toczy się. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny w Katowicach powziął wątpliwości
dotyczącą legitymacji czynnej powoda i na podstawie art. 390 k.p.c. przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie wymaga rozstrzygnięcia kwestia, czy i kiedy nastąpiło skuteczne
wykluczenie powoda ze Spółdzielni. Jest to istotne, gdyż w toku postępowania w
niniejszej sprawie weszła w życie w dniu 22 lipca 2005 r. ustawa z dnia 3 czerwca
2005 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 122, poz. 1024), w której nadano nowe brzmienie przepisowi art.
24 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawa spółdzielczego (jedn. tekst: Dz.U. z
2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej: "Pr.spółdz."), regulującemu wykluczenie
członka ze spółdzielni. W myśl art. 24 § 3 Pr.spółdz. sprzed nowelizacji,
wykluczenie staje się skuteczne z chwilą doręczenia członkowi pisemnego
zawiadomienia o wykluczeniu wraz z uzasadnieniem. Zgodnie wówczas
przyjmowano w piśmiennictwie i orzecznictwie Sądu Najwyższego, że skuteczne
wykluczenie członka ze spółdzielni następowało w chwili doręczenia mu
zawiadomienia z uzasadnieniem; z tą chwilą następowała utrata statusu członka
spółdzielni (np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1985 r., II CR
302/85, OSNCP 1986, nr 10, poz. 155, z dnia 27 marca 2000 r., I PKN 550/99,
OSNP 2001, nr 16, poz. 509, z dnia 13 września 2001 r., IV CKN 455/00, nie publ.
oraz z dnia 13 maja 2005 r., I CK 723/04, nie publ.). Stosownie do nowego
uregulowania wykluczenie ze spółdzielni następuje zasadniczo z chwilą
bezskutecznego upływu terminu do zaskarżenia uchwały lub prawomocnego
oddalenia przez sąd powództwa o uchylenie uchwały (art. 24 § 10 w brzmieniu
nadanym ustawą z dnia 3 czerwca 2005 r.). Rozstrzygnięcia wymaga więc
zagadnienie, który przepis ma zastosowanie dla oceny skuteczności wykluczenia
powoda ze spółdzielni.
W tym względzie podstawowe znaczenie ma art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 30
czerwca 2005 r. Stanowi on, że jeżeli wykluczenie albo wykreślenie członka ze
spółdzielni, które nastąpiło na podstawie przepisów dotychczasowych, nie stało się
skuteczne przed dniem wejścia w życie ustawy, stosuje się art. 24 § 10 Pr.spółdz. w
brzmieniu nadanym ustawą. Wnioskując a contrario, jeżeli wykluczenie stało się
skuteczne przed datą obowiązywania nowelizacji ustawy, stosuje się przepisy
dotychczasowe. Oznacza to, że skoro w niniejszej sprawie powodowi doręczono
zawiadomienie o wykluczeniu w dniu 5 lutego 2005 (uchwała rady nadzorczej) i w
dniu 15 czerwca 2005 r. (uchwała zebrania przedstawicieli członków), a więc przed
wejściem ustawy z dnia 3 czerwca 2005 r. (przed dniem 22 lipca 2005 r.), to powód
został skutecznie wykluczony z dniem 5 lutego 2005 r. W konsekwencji powód nie
był już członkiem pozwanej Spółdzielni w chwili wyrokowania przez Sąd pierwszej
instancji (15 lipca 2005 r.).
Zgodnie z art. 42 § 2 Pr.spółdz. sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 3
czerwca 2005 r., członek spółdzielni może zaskarżyć do sądu uchwałę z powodu jej
niezgodności z prawem lub postanowieniami statutu. Po nowelizacji art. 42 § 4
Pr.spółdz. stanowi, że każdy członek spółdzielni lub zarząd może wytoczyć
powództwo o uchylenie uchwały. Wnioskując a contrario, należy przyjąć, że były
członek spółdzielni pozbawiony jest legitymacji czynnej w sprawie o uchylenie
uchwały podjętej po ustaniu jego członkostwa w spółdzielni. Takie stanowisko zajął
Sąd Najwyższy – jeszcze na tle art. 38 § 2 ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o
spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr 12, poz. 61 ze zm.) – w wyroku z dnia 29
sierpnia 1967 r., II CR 559/66 (OSNCP 1968, nr 3, poz. 53), stwierdzając, że
członek wykluczony ze spółdzielni nie ma interesu prawnego ani legitymacji czynnej
do zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia podjętych w okresie jego
wykluczenia. Dotyczy to również członka, którego prawa członkowskie zostały
przywrócone prawomocnym wyrokiem uchylającym uchwałę o wykluczeniu.
Uprawnienie do zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia przez wykluczonego
członka nie odżywa więc wskutek prawomocnego uchylenia uchwały o wykluczeniu
go ze spółdzielni. Należy przy tym zauważyć, że – wbrew poglądowi zwartemu w
uzasadnieniu wskazanego wyroku – wykluczonego członka po przywróceniu mu
członkostwa obowiązują uchwały podjęte w okresie jego wykluczenia. Odmienny
pogląd jest nie do pogodzenia z fundamentalną zasadą równości członków
spółdzielni; prawa i obowiązki członkowskie dotyczą w jednakowy sposób
wszystkich członków spółdzielni. Wynika to z odrębnego bytu spółdzielni, na który
składają się prawa i obowiązki kształtujące sferę jej praw podmiotowych niezależnie
od składu osobowego spółdzielni.
Nie można również podzielić poglądu wyrażonego w omawianym wyroku, że
wykluczony członek spółdzielni nie ma interesu prawnego w zaskarżeniu uchwał
podjętych w okresie jego wykluczenia. Uzasadniona jest teza przeciwna, że nawet
wykluczony członek spółdzielni ma z reguły interes prawny w zaskarżeniu każdej
uchwały spółdzielni, jednakże z woli ustawodawcy legitymacja czynna w takich
przypadkach została mu odebrana. Oznacza to, że interes członka spółdzielni musi
w takiej sytuacji ustąpić wobec konieczności zachowania porządku prawnego w
sprawach wewnątrzspółdzielczych, jak i w stosunkach zewnętrznych między
spółdzielnią a osobami trzecimi. Mając to na względzie, ustawodawca wyraźnie
przyznał legitymację czynną do zaskarżenia uchwał członkowi spółdzielni (art. 42 §
2 przed nowelizacją i art. 42 § 4 Pr.spółdz. po nowelizacji), pozbawiając jej członka
wykluczonego ze spółdzielni. To pozbawienie legitymacji czynnej obejmuje wszelkie
uchwały, także te, które naruszyły interes przywróconego członka spółdzielni.
Powstaje pytanie, czy taki członek spółdzielni dysponuje instrumentami prawnymi
chroniącymi jego interesy, które zostały naruszone przez uchwały podjęte w okresie
jego wykluczenia. Ustalony w tym względzie pogląd piśmiennictwa i orzecznictwa
przyjmuje, że jeżeli uchwały podjęte zostały z naruszeniem indywidualnych praw
majątkowych niewynikających bezpośrednio ze stosunku członkostwa, to może on
dochodzić swych praw na zasadach ogólnych, bez ograniczeń przewidzianych dla
wykluczonego, a następnie przywróconego członka spółdzielni. Rzecz w tym, że w
tej sferze członek spółdzielni znajduje się zawsze, zarówno w czasie trwania
członkostwa, jak i po jego ustaniu, w pozycji osoby trzeciej, a walne zgromadzenie
nie ma możliwości rozstrzygać o jego prawach i obowiązkach. Uzasadnione jest
więc stwierdzenie, że uchwały walnego zgromadzenia nie mogą uszczuplać
indywidualnych praw majątkowych członka spółdzielni, które nie wynikają
bezpośrednio ze stosunku członkostwa. Do tego stwierdzenia nawiązał Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 532/00 (nie publ.),
wskazując, że o ile uchwałom walnego zgromadzenia o charakterze normatywnym
nie przysługuje atrybut prawomocności materialnej ani formalnej i mogą one być
zmienione i uchylone przez kolejne walne zgromadzenie, o tyle nie dotyczy to
uchwał kształtujących indywidualne prawa członków. Jeżeli uchwała walnego
zgromadzenia stanowi podstawę nabycia przez członka konkretnych praw, nie
może być dowolnie zmieniana lub uchylana przez kolejne walne zgromadzenie,
zgodnie z konstytucyjną zasadą ochrony praw nabytych.
Poczynione uwagi uzasadniają więc sformułowanie następujących wniosków.
Po pierwsze, wykluczony członek spółdzielni nie ma legitymacji czynnej w
sprawie o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia podjętej po jego wykluczeniu,
chyba że uchwała dotyczy jego praw podmiotowych jako byłego członka spółdzielni,
niewynikających bezpośrednio ze stosunku członkostwa.
Po drugie, po przywróceniu członkostwa członek spółdzielni nie może skutecznie
zaskarżyć uchwał podjętych w okresie jego wykluczenia, tj. w okresie po jego
wykluczeniu, a przed przywróceniem stosunku członkostwa; uchwały podjęte w tym
okresie są wiążące dla takiego członka spółdzielni.
Po trzecie, wykluczonemu członkowi spółdzielni przysługuje legitymacja do
zaskarżenia uchwały o jego wykluczeniu ze spółdzielni (art. 42 § 4 Pr.spółdz.).
Powstaje kwestia, czy reguły te należy także odnieść do członka spółdzielni,
który po zaskarżeniu uchwał walnego zgromadzenia został skutecznie wykluczony
ze spółdzielni, z tym że zaskarżył także uchwałę o jego wykluczeniu. Przed
rozstrzygnięciem tej kwestii należy zwrócić uwagę na stanowisko Sądu
Najwyższego zajęte w wyroku z dnia 28 lipca 1998 r., I CKN 794/97 (OSNC 1999,
nr 3, poz. 51), że powód, który po wytoczeniu powództwa na podstawie art. 42 § 2
Pr.spółdz. wystąpił ze spółdzielni za wypowiedzeniem, zachowuje legitymację
czynną tylko wtedy, gdy zaskarżona uchwała dotyka jego praw jako byłego członka.
W uzasadnieniu tego wyroku wskazano, że sam fakt ustania członkostwa nie
przesądza utraty legitymacji czynnej do zaskarżenia uchwały walnego
zgromadzenia podjętej w czasie trwania członkostwa. Zwrócono jednak trafnie
uwagę, że powództwo o uchylenie uchwały przewidziane w art. 42 Pr.spółdz.,
należy do powództw o ukształtowanie prawa, przy których legitymacja czynna jest
ściśle związana z interesem prawnym. Oznacza to, że legitymacja czynna do
zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia przysługuje tylko tym byłym członkom
spółdzielni, których praw uchwała dotyka, mimo ustania członkostwa.
Podzielając ten pogląd należy go odnieść zarówno do sytuacji, w której były
członek spółdzielni zaskarżył uchwałę podjętą po jego wykluczeniu, jak i do sytuacji,
w której uchwała zaskarżona przez członka spółdzielni została podjęta w czasie
trwania jego członkostwa, przy czym w czasie tego procesu ustało jego członkostwo
na skutek wykreślenia, wykluczenia, lub wypowiedzenia członkostwa. Rzecz w tym,
że skoro ustawodawca w art. 42 § 2 Pr.spółdz. sprzed nowelizacji (art. 42 § 4 tego
Prawa po nowelizacji) expressis verbis przyznał legitymację czynną do zaskarżenia
uchwały wyłącznie członkowi spółdzielni, to ze względu na treść art. 316 § 1 k.p.c.
legitymacja ta musi przysługiwać powodowi w chwili wyrokowania, a to wymaganie
nie jest spełnione. Nasuwa się jednak pytanie, czy taką ocenę prawną w zakresie
utraty legitymacji czynnej do zaskarżenia uchwały należy zmodyfikować wówczas,
gdy ustanie członkostwa powoda w czasie toczącego się postępowania o uchylenie
uchwały nastąpiło w wyniku wykluczenia go ze spółdzielni, a powód zaskarżył także
tę uchwałę.
Sąd Apelacyjny przedstawiający zagadnienie prawne zasugerował, że w razie
zaskarżenia przez członka spółdzielni uchwały o jego wykluczenie powstaje swoisty
stan zawieszenia legitymacji czynnej byłego członka w sprawie o uchylenie uchwał,
które nie dotyczą jego praw podmiotowych. Taki wniosek uzasadniał porównanie
treści art. 24 Pr.spółdz. sprzed i po nowelizacji z 2005 r.
Stwierdzono już, że na tle art. 24 § 2 Pr.spółdz. w brzmieniu sprzed nowelizacji
przyjmowano zgodnie, iż wykluczenie ze spółdzielni następowało z chwilą
doręczenia uchwały na piśmie wraz z uzasadnieniem. Powództwo o uchylenie
uchwały było powództwem o ukształtowanie prawa, a wyrok miał charakter
konstytutywny, zatem uchwała o wykluczeniu – z chwilą prawomocnego jej
uchylenia – traciła moc ze skutkiem ex tunc. Do chwili uzyskania takiego orzeczenia
powód nie był członkiem spółdzielni i nie miał legitymacji czynnej w sprawie o
uchylenie uchwały innej niż ta, która dotyczyła jego wykluczenia, oraz takiej, która
dotyczyła jego praw podmiotowych nie związanych bezpośrednio ze stosunkiem
członkostwa. Przywrócenie członkostwa nie oznaczało reaktywowania legitymacji
czynnej członka spółdzielni do zaskarżenia uchwały podjętej w okresie jego
wykluczenia, czyli w okresie od chwili skutecznego wykluczenia do chwili
prawomocnego wyroku uchylającego uchwałę o wykluczenie. Takie rozwiązanie
było uzasadnione tym, że gdyby dopuścić taką możliwość, to pozostałby trudny do
rozwiązania problem liczenia terminów do zaskarżenia tych uchwał. Ponadto
względy związane z zachowaniem porządku prawnego w sprawach
wewnątrzspółdzielczych, a także w stosunkach zewnętrznych między spółdzielnią a
osobami trzecimi, uzasadniają negatywne stanowisko w przedmiocie
reaktywowania legitymacji czynnej członka spółdzielni do zaskarżenia uchwały
podjętej w okresie jego wykluczenia. Te argumenty tracą na znaczeniu gdy członek
spółdzielni zaskarżył uchwałę walnego zgromadzenia podjętą w czasie trwania jego
członkostwa, a następnie wykluczono go ze spółdzielni, przy czym uchwała o
wykluczeniu została także przez niego zaskarżona. Należy w związku z tym zwrócić
uwagę na następujące kwestie.
Po pierwsze, wytoczenie powództwa o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia
nastąpiło bezspornie w czasie, gdy powód był członkiem spółdzielni i jego
legitymacja czynna nie budziła zastrzeżeń.
Po drugie, zaskarżając uchwały skarżący musiał zachować ustawowe terminy.
Po trzecie, zarząd spółdzielni w następstwie doręczenia odpisu pozwu uzyskał
wiadomość, że określona uchwała walnego zgromadzenia została zaskarżona, a
więc musiał się liczyć z możliwością jej uchylenia.
Po czwarte, wykluczenie członka ze spółdzielni oznaczało jedynie tyle, że tracił
on legitymację czynną do zaskarżenia uchwały podjętej po ustaniu członkostwa; nie
ma uzasadnionych racji, aby to ograniczenie uprawnień rozciągać także na uchwały
podjęte w czasie trwania członkostwa.
Po piąte, jeżeli przywrócenie członkostwa nie reaktywuje legitymacji czynnej w
zaskarżeniu uchwał podjętych w okresie wykluczenia, to nie ma podstaw, aby to
ograniczenie uprawnień członka rozciągać na uchwały podjęte w czasie, kiedy
skarżący był członkiem spółdzielni.
Po szóste, w przypadku oddalenia powództwa o uchylenie uchwały o
wykluczeniu członka ze spółdzielni, sąd rozpoznający żądanie uchylenia innej
uchwały podjętej w czasie, gdy skarżący był jeszcze członkiem spółdzielni, także
oddali to powództwo z tych względów, że w chwili orzekania członkostwo
ostatecznie ustało.
Powyższe uzasadnia pogląd, że jeżeli członek spółdzielni na podstawie art. 42 §
2 Pr.spółdz. w brzmieniu sprzed nowelizacji z 2005 r. zaskarżył uchwały walnego
zgromadzenia inne niż dotyczące jego praw podmiotowych, a następnie po
wytoczeniu tego powództwa został wykluczony ze spółdzielni na podstawie art. 24
Pr.spółdz. w brzmieniu sprzed nowelizacji z 2005 r., to zachowuje legitymację
czynną wtedy, gdy zaskarżył do sądu uchwałę w przedmiocie wykluczenia. Utrata
legitymacji czynnej następuje w razie prawomocnego oddalenia powództwa o
uchylenie uchwały o wykluczenie.
Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia także treść art. 24 § 10 Pr.spółdz.
w brzmieniu nadanym nowelizacją z 2005 r. Zgodnie z tym przepisem, wykluczenie
ze spółdzielni staje się skuteczne z chwilą upływu terminu do zaskarżenia uchwały
o wykluczeniu albo z chwilą prawomocnego orzeczenia oddającego powództwo o
uchylenie takiej uchwały; dopiero w tym momencie następuje skuteczne
wykluczenie członka ze spółdzielni. Oznacza to, że legitymacja czynna członka
spółdzielni w zakresie żądania uchylenia wszystkich uchwał istnieje do czasu
bezskutecznego upływu terminu do zaskarżenia uchwały o wykluczeniu lub – w
razie zaskarżenia tej uchwały – do prawomocnego oddalenia powództwa w tym
przedmiocie.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak wyżej.