Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 149/06
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Andrzeja A. przy uczestnictwie
Eugeniusza A. i Bernarda A. o sporządzenie spisu inwentarza, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 24 stycznia 2007 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z
dnia 14 września 2006 r.:
"Czy zstępny wydziedziczony w testamencie jest osobą legitymowaną czynnie
do wystąpienia z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza na podstawie art. 637
§ 1 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Spadkobierca wydziedziczony może żądać sporządzenia spisu
inwentarza, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku (art. 637
§ 1 k.p.c.).
Uzasadnienie
Wnioskodawca Andrzej A. wystąpił z wnioskiem o sporządzenie spisu
inwentarza majątku spadkowego po zmarłym w dniu 18 kwietnia 2003 r. ojcu
Fryderyku A. W uzasadnieniu wskazał, że jest uprawniony do zachowku i zamierza
dochodzić roszczenia z tego tytułu przeciwko spadkobiercy testamentowemu
Bernardowi A.
Sąd Rejonowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 5 kwietnia 2006 r.
uwzględnił wniosek i zlecił dokonanie spisu inwentarza komornikowi sądowemu
przy Sądzie Rejonowym w Szczecinie. Postanowienie to zaskarżył apelacją
uczestnik Bernard A., zarzucając naruszenie art. 637 § 1 k.p.c. przez uznanie, że
wnioskodawca jest osobą uprawnioną do zachowku, a tym samym legitymowaną do
zgłoszenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy w Szczecinie – po dokonaniu
ustalenia, że spadkodawca w testamencie notarialnym, na podstawie którego
skarżący nabył spadek, wydziedziczył wnioskodawcę – powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przytoczonym na
wstępie. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie w przedmiocie sporządzenie spisu inwentarza uregulowane
zostało przepisami art. 637-639 k.p.c. oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy
zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz.U. Nr 92, poz. 411 –
dalej: "rozporządzenie"). Postępowanie to ma na celu ustalenie składu i wartości
całego spadku, do spisu inwentarza wciąga się bowiem majątek spadkodawcy z
zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, a także długi spadku. Wykazuje się
też w nim wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw
spornych (§ 28 ust. 1 rozporządzenia).
W judykaturze oraz w piśmiennictwie podkreśla się znaczenie spisu
inwentarza jako instrumentu zapewniającego ograniczenie odpowiedzialności
spadkobierców za długi spadkowe (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 52/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 72). Nie ulega
wątpliwości, że sporządzenie spisu inwentarza służy realizacji nie tylko roszczenia o
zapłatę długu spadkowego, ale również roszczeń o zachowek oraz o wykonanie
zapisu. Z tego właśnie względu ustawodawca do kręgu podmiotów legitymowanych
do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza zaliczył w art. 637 § 1 k.p.c.
spadkobierców, uprawnionych do zachowku oraz zapisobierców. Zastrzegł jednak
wyraźnie – co należy podkreślić – że osoby te nie muszą wykazywać swego
uprawnienia, gdyż wystarczające jest jego uprawdopodobnienie.
Zgodnie z art. 991 § 1 k.c., uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek
oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Osoby te
mogą zostać pozbawione uprawnienia do zachowku w następstwie wydziedziczenia
dokonanego przez spadkodawcę w testamencie z przyczyn określonych w art. 1008
pkt 1-3 k.c. Wyrażona przez spadkodawcę w testamencie wola pozbawienia
uprawnionego należnego mu zachowku nie zawsze jednak odniesie zamierzony
skutek. Wydziedziczenie może zostać dokonane skutecznie jedynie w ważnym
testamencie, oczywiste jest bowiem, że nieważność testamentu pociąga za sobą
nieważność wydziedziczenia. Tak samo ocenić należy wydziedziczenie dokonane z
przyczyny nieprzewidzianej przez ustawodawcę, bądź też zdziałane w testamencie
w sposób uniemożliwiający zidentyfikowanie przyczyny wydziedziczenia (art. 1009
k.c.). Bezskuteczne jest również wydziedziczenie, jeżeli okaże się, że
uzasadniająca je przyczyna w rzeczywistości nie istnieje albo że spadkodawca
przebaczył uprawnionemu do zachowku (art. 1010 k.c.).
Nie może budzić wątpliwości, że skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje
skutku zamierzonego przez spadkodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku
powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia. Stanowisko
takie prezentowane jest konsekwentnie w orzecznictwie (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 23 czerwca 1998 r., III CKN 561/97, nie publ., z dnia 7
listopada 2002 r., II CKN 1397/00, nie publ. oraz z dnia 9 grudnia 1974 r., I CR
873/74, nie publ.). Aprobuje je także doktryna.
Możliwość wykazania bezskuteczności (nieważności) wydziedziczenia, a w
konsekwencji zachowania roszczenia o zachowek, usprawiedliwia interes
uprawnionego do żądania sporządzenia spisu inwentarza, w takiej bowiem sytuacji
niewątpliwie wchodzi w rachubę uprawdopodobnienie uprawnienia do zachowku.
Legitymacja spadkobiercy, który został wydziedziczony, do zgłoszenia
wniosku o sporządzenie spisu inwentarza uzasadniona jest także przyjętym przez
ustawodawcę mechanizmem zaspokojenia prawa do zachowku. Zgodnie z art. 991
§ 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci
powołania do spadku, zapisu albo darowizny uczynionej przez spadkodawcę,
przysługuje mu przeciwko spadkodawcy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej
potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Sformułowanie takiego
roszczenia wymaga, rzecz jasna, sprecyzowania dochodzonej kwoty (art. 187 § 1
pkt 1 k.p.c.). W sytuacji, w której wydziedziczony nie jest w posiadaniu spadku, spis
inwentarza może stanowić dla niego jedyne źródło wiedzy o składzie i wartości
spadku. Uznanie zatem, że w świetle art. 637 § 1 k.p.c. wydziedziczony nie ma
uprawnienia do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza pozbawiłoby go
możliwości wystąpienia z roszczeniem o zachowek. Taką wykładnię wymienionego
przepisu trzeba zdecydowanie odrzucić.
Roszczenie o zachowek objęte zostało konstytucyjną ochroną dziedziczenia
(art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji). Pojęcie dziedziczenia – jak wyjaśnił Trybunał
Konstytucyjny – nie może być rozumiane wąsko tylko jako określony sposób
przejścia praw i obowiązków majątkowych przysługujących osobie fizycznej do
chwili jej śmierci na inną osobę lub osoby (wyrok z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99,
OTK Zb.Urz. 2001, nr 1, poz. 5). Prawo dziedziczenia postrzegane być musi w
szerszym kontekście, z uwzględnieniem spoczywającego na organach państwa
obowiązku zapewnienia ochrony wszelkich praw obligacyjnych związanych ze
spadkiem, jak zapis lub zachowek, w tym ustanowienia i zagwarantowania
odpowiednich procedur niezbędnych do realizacji tych praw (por. wyrok Trybunału
Konstytycyjnego z dnia 25 lutego 1999 r., K 23/98, OTK Zb.Urz. 1999, nr 2, poz.
25). Wykładnia art. 637 § 1 k.p.c., zgodnie z którą spadkobierca wydziedziczony
jest legitymowany do żądania sporządzenia spisu inwentarza, jeżeli
uprawdopodobni swoje uprawnienie do zachowku, wskazania te w pełni
uwzględnia. Nie prowadzi ona, wbrew obawom wyrażonym przez Sąd Okręgowy,
do naruszenia innej konstytucyjnie chronionej wartości, jaką jest prawo
spadkobiercy do prywatności (art. 47 Konstytucji), skoro – co wynika z
przytoczonych wyżej rozważań – bez ograniczenia ochrony tego prawa nie jest
możliwe zapewnienie realnej ochrony prawa dziedziczenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13