Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 260/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z odwołania Przedsiębiorstwa Produkcyjno - Usługowo - Handlowego
"R." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o umorzenie należności z tytułu składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego Przedsiębiorstwa od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 maja 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 28 kwietnia 2004 r. pozwany Zakład Ubezpieczeń Społecznych
umorzył postępowanie restrukturyzacyjne wobec Przedsiębiorstwa
Produkcyjno-Usługowo-Handlowego „R." Spółka z o.o. w G. wskazując w
2
uzasadnieniu, że zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 1a ustawy z dnia 30
sierpnia 2002 r. o restrukturyzacji niektórych należności publicznoprawnych
od przedsiębiorców, Dz. U. z 2002 r., Nr 155, poz. 1287 ze zm. (powoływanej
dalej, jako: „ustawa o restrukturyzacji należności publicznoprawnych”) w
przypadku niespełnienia przez przedsiębiorcę warunków restrukturyzacji z art.
10 i l0a tej ustawy postępowanie restrukturyzacyjne podlega umorzeniu.
Następnie organ rentowy decyzją z 1 czerwca 2004 r. odmówił umorzenia
części należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w części
finansowanej przez płatnika, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych wraz z odsetkami, opłatą prolongacyjną,
dodatkową opłatą, kosztami upomnień i egzekucji, powstałych do 30 września
2003 r. w łącznej kwocie 351.873,06 zł, oraz odroczenia terminu płatności do
31 grudnia 2004 r. pozostałych należności, określonych w ustawie z dnia 28
listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach
2003-2006, Dz.U. Nr 210, poz. 2037 ze zm. (powoływanej dalej, jako: „ustawa
o restrukturyzacji górnictwa”), w łącznej kwocie 320.801,53 zł., oraz ich
restrukturyzacji opartej na zasadach art. 6 tej ustawy.
W odwołaniu od pierwszej z wymienionych decyzji odwołująca się spółka
żądała jej zmiany przez przyjęcie, że podstawą prawną umorzenia
postępowania restrukturyzacyjnego jest art. 4 ust. 2 w związku z art. 5 ust. 1
pkt 2 w związku z art. 2 pkt 1 lit. a ustawy o restrukturyzacji górnictwa.
Natomiast w odwołaniu od drugiej z tych decyzji żądała jej uchylenia i
nakazania pozwanemu organowi rentowemu umorzenia z mocy prawa
należności powstałych do 30 września 2003 r. w łącznej kwocie 35.1873,06 zł
wraz z odsetkami, opłatą prolongacyjną, dodatkową opłatą, kosztami
upomnień i kosztami egzekucyjnymi oraz zobowiązania pozwanej do
dokonania restrukturyzacji zadłużenia odwołującej się w łącznej kwocie
32.0801, 53 zł, stosownie do art. 6 ustawy o restrukturyzacji górnictwa. W
uzasadnieniu odwołująca się podniosła, że jest przedsiębiorcą górniczym w
rozumieniu art. 2 ust. 1 lit. a ustawy o restrukturyzacji górnictwa. Pozwany
wniósł o oddalenie odwołania podnosząc, że z rejestru spółek wynika, że
odwołująca się nie prowadzi w ogóle wydobycia węgla kamiennego ani
3
likwidacji zakładu górniczego, a jedynie współpracuje z zakładami
wydobywczymi w zakresie świadczonych usług.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 16
września 2004 r.: (1) zmienił decyzje z 28 kwietnia 2004 i 1 czerwca 2004 r. i
ustalił, że z mocy samego prawa podlegają umorzeniu należności odwołującej
się z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez
płatnika, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, powstałe do 30 września 2003 r. wraz z odsetkami w łącznej
kwocie 351.873,06 zł., oraz (2) zmienił decyzję z 1 czerwca 2004 r. i ustalił,
że restrukturyzacji zgodnej z art. 6 ustawy o restrukturyzacji górnictwa
podlegają należności z tytułu składek emerytalnych, składek na
ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez ubezpieczonego oraz
składek na ubezpieczenie zdrowotne w łącznej kwocie 320.801,53 zł.
Sąd ustalił, że decyzją z 16 grudnia 2002 r. organ rentowy pozytywnie
załatwił wniosek odwołującej się spółki o restrukturyzację jej składek na
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na podstawie ustawy o
restrukturyzacji należności publicznoprawnych i ustalił opłatę
restrukturyzacyjną, którą spółka uregulowała w terminie. Bezsporne między
stronami są także kwoty zadłużenia. Przedmiotem sporu było natomiast to,
czy odwołująca się jest przedsiębiorstwem górniczym w rozumieniu art. 2 ust.
1 ustawy o restrukturyzacji górnictwa. W tej kwestii Sąd Okręgowy ustalił, że
właścicielem wszystkich udziałów tej spółki jest […] Spółka Węglowa S.A., a
przedmiotem jej działalności jest wyłącznie produkcja, naprawa maszyn
górniczych, usługi i produkcja artykułów metalowych. Spółka nie zajmuje się
wydobyciem węgla kamiennego lub likwidacją zakładu górniczego i do 2003 r.
takiej działalności nie prowadziła. Zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. a ustawy o
restrukturyzacji górnictwa, przez przedsiębiorstwo górnicze należy rozumieć
spółkę węglową będącą jednoosobową spółką Skarbu Państwa, która
prowadzi lub prowadziła do 14 stycznia 1999 r. wydobycie węgła na
podstawie koncesji lub prowadzi albo prowadziła likwidację zakładu
górniczego po dniu 14 stycznia 1999 r. oraz spółkę, w której ta spółka jest
4
właścicielem wszystkich udziałów. W ocenie Sądu Okręgowego, ze
sformułowania „spółkę w której ta spółka jest właścicielem wszystkich
udziałów” wynika, że odwołująca się, w której spółka węglowa jest
właścicielem wszystkich udziałów, jest przedsiębiorstwem górniczym w
rozumieniu powołanego przepisu, pomimo, że nie prowadzi wydobycia węgla
kamiennego lub likwidacji zakładu górniczego. Z tego względu jej należności
z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w części finansowanej przez
płatnika składek, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych wraz z odsetkami, opłatą prolongacyjną, dodatkową opłatą,
kosztami upomnień i egzekucji, powstałe do 30 września 2003 r. w łącznej
kwocie 351.873,06 zł, podlegają umorzeniu w myśl art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy o
restrukturyzacji górnictwa, natomiast należności w łącznej kwocie 320.801,53
zł., podlegają restrukturyzacji przez odroczenie terminu płatności i odroczenie
naliczania odsetek zgodnie z art. 6 ust. 1 i 2 tej ustawy. Nie stoi temu na
przeszkodzie okoliczność, że spółka nie spełniła wszystkich warunków do
zakończenia postępowania restrukturyzacyjnego na podstawie art. 21 ustawy
o restrukturyzacji należności publicznoprawnych, ponieważ art. 1 i 2 ustawy o
restrukturyzacji górnictwa są przepisami szczególnymi w stosunku do art. 21
ustawy o restrukturyzacji należności publicznoprawnych.
W apelacji organ rentowy zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego w całości
podnosząc, że spółka „R." nie prowadzi wydobycia węgla, a jedynie
współpracuje z zakładami wydobywczymi w zakresie świadczonych usług.
Nie podlega ona zatem przepisom ustawy o restrukturyzacji górnictwa węgla
kamiennego. Odwołująca się wniosła o oddalenie apelacji.
Wyrokiem z 9 maja 2006 r., będącym przedmiotem rozpoznawanej skargi
kasacyjnej, Sąd Apelacyjny zmienił powyższy wyrok Sądu pierwszej instancji i
oddalił odwołanie.
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny wskazał w pierwszej kolejności, że
jakkolwiek odwołania dotyczą decyzji z 28 kwietnia 2004 r. i 1 czerwca 2004
r., to wyrok Sądu Okręgowego, pomimo wymienienia w rubrum obydwu tych
decyzji, a także apelacja organu rentowego, ograniczają się do drugiej z nich.
Sprowadza to w gruncie rzeczy spór do rozstrzygnięcia, czy odwołująca się
5
spółka jest przedsiębiorstwem górniczym. W tej kwestii Sąd stwierdził, że art.
2 pkt 1 lit. a ustawy o restrukturyzacji górnictwa określa trzy podmioty
uprawnione do skorzystania z przywileju normowanej w niej restrukturyzacji.
Są to: po pierwsze, spółka węglowa - jednoosobowa spółka Skarbu Państwa,
która prowadzi lub prowadziła po 14 stycznia 1999 r. wydobycie węgla
kamiennego na podstawie koncesji; po drugie spółka węglowa -
jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, która prowadzi lub prowadziła po 14
stycznia 1999 r. likwidację zakładu górniczego; po trzecie spółka węglowa, w
której taka spółka jest właścicielem wszystkich udziałów. W ocenie Sądu
Apelacyjnego dokonana przez Sąd pierwszej instancji wykładnia tego
przepisu, a w tym sformułowania „oraz spółkę, w której taka spółka jest
właścicielem wszystkich udziałów", jest nieuprawniona i sprzeczna z jego
wykładnią logiczną oraz gramatyczną. Nie można logicznie twierdzić, że
każda spółka, np. zajmująca się handlem odzieżą lub zabawkami, w której
100% udziałów ma spółka prowadząca wydobycie węgla kamiennego lub
likwidację zakładu górniczego korzystała z przywileju restrukturyzacji. Ustawa
o restrukturyzacji górnictwa dotyczy bowiem restrukturyzacji należności
górnictwa węgla kamiennego, co wynika już z samego jej tytułu, a jej celem,
ujętym w rządowym projekcie i porozumieniu strony rządowej ze związkami
zawodowymi z 11 grudnia 2002 r., było osiągnięcie rentowności tego sektora.
Wykładnia logiczna i gramatyczna nakazuje część rozważanego przepisu w
brzmieniu: „oraz spółkę, w której taka spółka jest właścicielem wszystkich
udziałów" odnieść do takich spółek, które są spółkami węglowymi, zajmują się
„wydobyciem lub likwidacją" i jednocześnie nie są jednoosobowymi spółkami
Skarbu Państwa. Poza tym restrukturyzacja należności spółki nieprowadzącej
likwidacji lub wydobycia, w której jednoosobowa spółka Skarbu Państwa,
wymieniona w art. 2 pkt 1 lit. a, ma 100% udziałów, nie realizowałaby w
założeń ustawodawcy, ponieważ nie dotyczyłaby restrukturyzacji sektora
górnictwa kamiennego. Spółka taka stanowi jedynie majątek jednoosobowej
spółki Skarbu Państwa, lecz za zobowiązania, w tym składkowe i podatkowe,
odpowiada samodzielnie.
6
W skardze kasacyjnej odwołująca się zarzuciła naruszenie prawa
materialnego, przez błędną wykładnię art. 2 pkt 1 lit. a ustawy o
restrukturyzacji górnictwa, polegające na nieuprawnionym przyjęciu, że nie
stanowi ona przedsiębiorstwa górniczego w rozumieniu tej ustawy oraz przez
niewłaściwe zastosowanie art. 5 ust. 1 pkt 2 i art. 6 ust. 1 tej ustawy, przez
uznanie, że określone w odwołaniu jej zobowiązania wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych nie podlegają umorzeniu z mocy prawa ani
restrukturyzacji na zasadach art. 6 wymienionej ustawy. W uzasadnieniu
skargi pełnomocnik skarżącej stwierdził, że w świetle literalnego brzmienia
art. 2 pkt 1 ustawy o restrukturyzacji górnictwa rozstrzygnięcie, czy
odwołująca się jest przedsiębiorstwem górniczym w rozumieniu tego
przepisu, nie powinno nasuwać żadnych wątpliwości. Zgodnie z powszechnie
obowiązującym stanowiskiem nauki teorii prawa wykładnia inna niż literalna
możliwa jest jedynie, gdy nie można z przepisu wyprowadzić normy prawnej
przy zastosowaniu wykładni językowej, a ta w przypadku przepisu będącego
przedmiotem niniejszej sprawy prowadzi do jednoznacznego wniosku, że
przedsiębiorstwem górniczym jest każda spółka, niezależnie od rodzaju
wykonywanej działalności, która jest wyłączną własnością spółki węglowej.
Poza tym, Sąd Apelacyjny zajmując odmienne stanowisko, sam sobie
przeczy, podnosząc z jednej strony, że celem ustawodawcy była
restrukturyzacja sektora górnictwa węgla kamiennego, z drugiej strony
bezpodstawnie wykluczając z kręgu podmiotów uprawnionych spółki, których
znaczenie dla tego sektora uznał sam ustawodawca, wprowadzając do
przepisów ustawy o restrukturyzacji zapis o podmiotach w pełni kapitałowo
powiązanych ze spółkami węglowymi, których zadłużenie ma wpływ na
rentowność całego sektora.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie Sąd Apelacyjny wskazał, że wyrok Sądu pierwszej instancji oraz
wniesiona od niego apelacja organu rentowego ograniczają się do decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 1 czerwca 2004 r. Istotnie, pomimo
7
wymienienia w sentencji tego wyroku obu kwestionowanych przez odwołującą
się decyzji i wskazania, że podlegają one zmianie, merytoryczna zmiana
wprowadzona tym orzeczeniem dotyczyła jedynie wymienionej wyżej decyzji
z 1 czerwca 2004 r. Wskazana interpretacja wyroku Sądu Okręgowego nie
została podważona w skardze kasacyjnej, której zarzuty odnoszą się ponadto
wyłącznie do kwestii objętych zakresem decyzji z 1 czerwca 2004 r. (zarzuty
naruszenia art. 2 pkt 1 lit. a, 5 ust. 1 pkt 2 i 6 ust. 1 ustawy o restrukturyzacji
górnictwa), bez kwestionowania w drodze stosownych zarzutów określenia
podstawy prawnej restrukturyzacji należności odwołującej się, co było
przedmiotem decyzji z 28 kwietnia 2004 r. Należy zatem przyjąć, że ta
ostatnia decyzja uprawomocniła się, wobec czego zgłoszony w
rozpoznawanej skardze wniosek o jej zmianę, niepodnoszący zresztą kwestii
zmiany określenia podstawy prawnej restrukturyzacji należności odwołującej
się, nie może być brany przez Sąd Najwyższy pod uwagę.
Podniesione w skardze zarzuty naruszenia przepisów ustawy o
restrukturyzacji górnictwa są niezasadne. Sąd Apelacyjny dokonał
prawidłowej wykładni art. 2 pkt 1 lit. a tej ustawy. Zgodnie z nim: „Ilekroć w
ustawie jest mowa o: 1) przedsiębiorstwie górniczym - należy przez to
rozumieć: a) spółkę węglową - jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, która
prowadzi lub prowadziła po dniu 14 stycznia 1999 r. wydobycie węgla
kamiennego na podstawie koncesji albo która prowadzi lub prowadziła po
dniu 14 stycznia 1999 r. likwidację zakładu górniczego oraz spółkę, w której
taka spółka jest właścicielem wszystkich udziałów”. Zawarte w przytoczonym
przepisie określenie „spółka, w której taka spółka jest właścicielem wszystkich
udziałów”, odczytane dosłownie i w izolacji od całości tego unormowania oraz
bez uwzględnienia pozostałego tekstu ustawy może istotnie sugerować, że
chodzi o każdą spółkę, w której spółki węglowe, będące jednoosobowymi
spółkami Skarbu Państwa i prowadzące po 14 stycznia 1999 r. wydobycie
węgla kamiennego na podstawie koncesji albo likwidację zakładu górniczego,
mają wszystkie udziały. Takie rozumienie tego określenia budzi jednak
wątpliwości już w płaszczyźnie wykładni językowej. Należy bowiem
zauważyć, że rozpatrywany przepis definiuje, po pierwsze, spółkę węglową,
8
po drugie jest elementem szerszej definicji legalnej przedsiębiorstwa
górniczego. Nie powinno ulegać wątpliwości, że językowe znaczenie pojęć
„spółka węglowa” i „przedsiębiorstwo górnicze” wskazuje na to, że w zakresie
ich desygnatów pozostają przedsiębiorstwa, których przedmiotem działania
jest działalność górnicza. W szczególności uznanie za spółkę węglową i
przedsiębiorstwo górnicze spółki produkującej, np., jak wskazał Sąd
Apelacyjny, zabawki, kłóciłoby się z podstawową intuicją językową.
Zastrzeżenia te umacnia treść art. 2 pkt 1 lit. b rozpatrywanej ustawy, który
określając, jaka spółka niebędąca spółką węglową w rozumieniu art. 2 pkt 1
lit. a ustawy jest przedsiębiorstwem górniczym, wskazuje wyłącznie spółkę
prowadzącą działalność ściśle związaną z górnictwem, tj. spółkę, w której
akcje albo udziały Skarbu Państwa albo spółek węglowych przekraczają 50%
wartości kapitału zakładowego, prowadzącą wydobycie węgla kamiennego na
podstawie koncesji albo która prowadzi lub prowadziła likwidację zakładu
górniczego po dniu 14 stycznia 1999 r., albo zabezpiecza kopalnie przed
zagrożeniami wodnymi, gazowymi oraz pożarowymi po zakończeniu likwidacji
kopalni. Porównanie wymienionych przepisów (art. 2 pkt 1 lit. a i b) nasuwa
dalsze, wątpliwości co do treści spornego przepisu, co wskazuje, że sama
wykładnia językowa nie prowadzi do jednoznacznego wyjaśnienia sensu
rozważanego tekstu prawnego. Uzasadnia to odwołanie się do wykładni
systematycznej i funkcjonalnej. Mając to na uwadze należy wskazać, że
celem rozważanej ustawy jest restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego
w związku z pogarszającą się sytuacją finansowo-ekonomiczną tego sektora.
Służą temu w szczególności przewidziane w rozdziale 2 tego aktu środki
restrukturyzacji finansowej (umorzenie całości lub części zobowiązań
przedsiębiorstw górniczych, odroczenie terminu spłaty ich zobowiązań na
określony czas, rozłożenie spłaty zobowiązań pieniężnych na raty, zamiana
ich zobowiązań pieniężnych na akcje albo udziały przedsiębiorstw górniczych
– art. 4) oraz, przewidziane w rodz. 3, środki restrukturyzacji zatrudnienia (tj.
uprawnienia pracowników przedsiębiorstw górniczych do świadczeń
osłonowych, tzw. świadczeń górniczych, świadczeń aktywizująco-
adaptacyjnych, jak stypendium na przekwalifikowanie, kontrakt szkoleniowy
9
lub pożyczka na podjęcie działalności gospodarczej, oraz zachęty finansowe
dla pracodawców spoza górnictwa zatrudniających byłych pracowników
przedsiębiorstw górniczych – art. 8-20). Skoro, określona wyżej
restrukturyzacja ma, zgodnie z celem ustawy, dotyczyć górnictwa węgla
kamiennego, to nie można jej rozszerzać na spółki spoza tego sektora, bez
względu na ich kapitałowe powiązania z przedsiębiorstwami górniczymi.
Słusznie też podniósł Sąd Apelacyjny, że spółka działająca poza tym
sektorem, nawet gdy spółka węglowa ma w niej 100% udziałów, stanowi
jedynie majątek tej spółki, a za zobowiązania, w tym składkowe i podatkowe,
odpowiada samodzielnie. Nie można więc podzielić argumentu skarżącej, że
zadłużenie takiego przedsiębiorstwa ma wpływ na rentowność całego sektora
górniczego. Ponadto, regulowana ustawą restrukturyzacja zaangażowała
wielkie środki publiczne. W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że sama
restrukturyzacja finansowa pochłonie szacunkowo 14, 5 mld zł. (druk
sejmowy nr 1975 z 10 września 2003 r.). W tej sytuacji, zwłaszcza w świetle
art. 216 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym "środki finansowe na cele
publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie",
wykładnia przepisów rozważanej ustawy nie może prowadzić do rozszerzenia
kręgu jej beneficjentów (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
SN z 14 stycznia 2004 r., III PZP 11/03, OSNP 2004 nr 9, poz. 150). Należy
wreszcie zauważyć, że rozszerzenie pojęcia spółki węglowej, a co za tym
idzie, przedsiębiorstwa górniczego, zgodnie z żądaniem skarżącej,
doprowadziłoby do sprzeczności z przepisami rozdz. 3 ustawy, które
uzależniają zastosowanie określonych środków restrukturyzacji zatrudnienia
od tego, czy dany pracownik przedsiębiorstwa górniczego jest (był)
pracownikiem zatrudnionym pod ziemią, czy na powierzchni. Wskazuje to
jasno, że ustawa nie może dotyczyć pracowników przedsiębiorstw spoza
sektora górniczego, w których podział pracowników na zatrudnionych pod
ziemią i na powierzchni nie ma sensu.
Skoro, jak ustalono, Sąd Apelacyjny trafnie uznał, że skarżąca nie jest
przedsiębiorstwem górniczym w rozumieniu art. 2 pkt 1 lit. a ustawy o
restrukturyzacji górnictwa, to bezpodstawne są również zarzuty naruszenia
10
art. 5 ust. 1 pkt 2 i art. 6 ust. 1 tej ustawy. Przepisy te dotyczą bowiem
wyłącznie przedsiębiorstw górniczych i z tego względu nie mogły być
naruszone w stosunku do podmiotów spoza tego kręgu.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł
jak w sentencji.