Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 479/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSA Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa P. K.
przeciwko Bankowi […]
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 23 czerwca 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P., pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez nakazanie wykreślenia wpisu
hipoteki przymusowej na rzecz pozwanego Banku. Sąd ten ustalił, że
kwestionowany przez powoda wpis hipoteki został głoszony wnioskiem o wpis
z 16 stycznia 2001 r., a więc wniesionym już po zmianie prawa własności
nieruchomości obciążonej tym wpisem, ponieważ powód jeszcze wcześniej nabył tę
nieruchomość, bo już w dniu 11 stycznia 2001 r. Okoliczności te przesądziły
o uwzględnieniu powództwa.
W następstwie rozpoznania apelacji pozwanego Banku Sąd drugiej instancji
uchylił zaskarżony wyrok i pozew odrzucił oraz orzekł o kosztach postępowania.
Uznał, że wystąpiła powaga rzeczy osądzonej skutkująca odrzuceniem pozwu, bo
wcześniej w postępowaniu dwuinstancyjnym zakończyła się prawomocnie sprawa
między tymi samymi stronami o to samo roszczenie. W ocenie Sądu drugiej
instancji złożenie pozwu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym poprzez wykreślenie wpisu hipoteki wpisanej na rzecz
pozwanego Banku w istocie zmierza do spowodowania ponownego rozstrzygnięcia
sprawy już prawomocnie osądzonej, którą była sprawa o dokonanie wpisu hipoteki
przymusowej w księdze wieczystej, a w której to sprawie rozstrzygnięto już
o zasadności tego wpisu. Zdaniem Sądu odwoławczego, o tożsamości roszczenia
w obu sprawach przesądza pogląd wyrażony w powołanym w uzasadnieniu
zaskarżonego orzeczenia postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia
1994 r., sygn. akt III CZP 43/94, a mianowicie taki, że roszczenie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej nie przysługuje, gdy wpis może być zaskarżony środkiem
odwoławczym.
Powód zaskarżył w całości wyrok Sądu drugiej instancji, zarzucając
naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Zarzut niewłaściwego zastosowania przepisów art. 366 k.p.c., art. 199 § 1
pkt 2 k.p.c. oraz art. 379 pkt 3 k.p.c. uzasadniono błędnym przyjęciem, że zachodzi
powaga rzeczy osądzonej (a w konsekwencji występuje nieważność postępowania)
w sprawie o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze
3
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie hipoteki
przymusowej, wobec wcześniejszego wydania prawomocnego orzeczenia o wpisie
tejże hipoteki w postępowaniu wieczystoksięgowym. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Powód wywodzi w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, że w postępowaniu
z wniosku o wpis hipoteki i w postępowaniu wszczętym powództwem
o uzgodnienie treści księgi wieczystej inna jest zarówno podstawa sporu jak
i przedmiot rozstrzygnięcia, a o ich tożsamości nie może przesądzać fakt, że
w obu postępowaniach badane są te same okoliczności. Skarżący wskazuje na
odmienny cel postępowania wszczętego powództwem opartym na art. 10 u.k.w.h.,
które zmierza do ustalenia stanu prawnego nieruchomości w sytuacji, gdy
prawomocny wpis jest wadliwy. W ocenie powoda taki stan występuje w niniejszej
sprawie, ponieważ wniosek o wpis hipoteki przymusowej złożony został w Sądzie
już po dacie przejścia prawa własności na powoda, który nie był dłużnikiem
pozwanego Banku.
Pozwany w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego twierdząc, że przedmiot
roszczenia w obu sprawach jest taki sam, ponieważ w sprawie o wpis skarżący
wnosił o odmowę wpisu hipoteki przymusowej, a w niniejszej sprawie domaga się
wykreślenia wpisu tej hipoteki. W ocenie pozwanego uzasadnienie obydwu żądań
jest identyczne, a żadne okoliczności nie uległy zmianie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu wobec oparcia jej na
uzasadnionej drugiej podstawie kasacyjnej. Usprawiedliwione okazały się zarzuty
naruszenia wskazanych przepisów prawa procesowego, których naruszenie miało
istotny wpływ na wynik sprawy, wyrażający się bezzasadnym odrzuceniem pozwu.
Trafnie zarzucił powód, że w niniejszej sprawie o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie wystąpił stan powagi rzeczy
osądzonej wobec wcześniejszego uprawomocnienia się orzeczenia o wpisie
hipoteki przymusowej wydanego w postępowaniu wieczystoksięgowym. Zgodnie
4
z art. 366 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. orzeczenie wydane w tym postępowaniu
ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu
stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami.
Innymi słowy, o wystąpieniu stanu powagi rzeczy osądzonej rozstrzyga nie tylko
sama tożsamość stron, występujących w poprzednim postępowaniu w odmiennych
rolach procesowych, ale równocześnie tożsamość podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia. Dopiero kumulacja obu tych przesłanek przesądza o wystąpieniu
powagi rzeczy osądzonej prowadzącej do nieważności postępowania
(postanowienie SN z dnia 25 sierpnia 1998 r., I PKN 266/98, OSNP 1999, nr 17,
poz. 554). Nie zachodzi więc sytuacja tożsamości roszczenia w rozumieniu art. 199
§ 1 pkt 2 k.p.c., gdy wprawdzie w obydwu sprawach występują te same strony
(w odwrotnych rolach procesowych), lecz przedmiotem żądania w pierwszej
sprawie było dokonanie wpisu określonego prawa w księdze wieczystej, a w drugiej
sprawie przedmiotem żądania ówczesnego uczestnika postępowania, będącego
powodem w tej sprawie, jest uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym przez wykreślenie tego, w ocenie powoda bezzasadnie
dokonanego, wpisu. O tożsamości podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia,
a więc o tożsamości przedmiotu rozstrzygnięcia w związku z podstawą sporu nie
może nawet przesądzać ewentualna tożsamość okoliczności prawnych
i faktycznych będących przedmiotem badania w każdym z obu postępowań
(v. uzasadnienie wyroku SN z dnia 4 grudnia 1998 r., sygn. III CKN 56/98,
niepubl.). W sprawie wszczętej powództwem o usunięcie niezgodności między
stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym
stanem prawnym (art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm. zwanej dalej u.k.w.h.)
przedmiotem postępowania dowodowe jest ustalenie, czy istotnie zachodzi
wskazana wyżej niezgodność, której wystąpienie uzasadnia jej usunięcie przez
dokonanie wykreślenia nieprawidłowych wpisów. Prowadzone w takiej sprawie
postępowanie dowodowe nie podlega w zasadzie żadnym ograniczeniom,
w przeciwieństwie do postępowania wieczystoksięgowego o wpis m.in. hipoteki do
księgi wieczystej. To ostatnio wymienione postępowanie jest bowiem
sformalizowane i zgodnie z art. 6268
§ 2 k.p.c. Sąd rozpoznając wniosek o wpis
5
bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz
treść księgi wieczystej. Z tego względu inna jest więc podstawa faktyczna i prawna
żądania wniosku wszczynającego postępowanie wieczystoksięgowe w trybie
nieprocesowym, a w konsekwencji wynik tego postępowania nie przesądza
ostatecznie o zasadności żądania zgłoszonego w powództwie opartym na art. 10
ust. 1 u.k.w.h. (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 27 kwietnia 1994 r., III CZP
54/94, OSNC 1994 r., nr 11, poz. 215). W orzecznictwie podkreśla się wręcz, że
niezgodność wpisu w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie
może być usunięta w postępowaniu wieczystoksięgowym o dokonanie wpisu, lecz
jedynie w postępowaniu wszczętym powództwem o usunięcie niezgodności między
treścią księgi wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym, wytoczonym na
podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. (postanowienie SN z dnia 22 maja 2003 r., II CKN
109/01, (niepubl.). Tylko w takim procesie możliwe jest obalenie wynikającego z art.
3 u.k.w.h. domniemania wynikającego z także z wadliwego wpisu w księdze
wieczystej, ponieważ to właśnie w tym postępowaniu zadaniem Sądu jest
dokonanie merytorycznej oceny, czy stan prawny obowiązujący w dacie dokonania
wpisu uzasadniał jego dokonanie (wyrok SN z dnia 22 marca 2001 r., V CKN
271/00, LEX nr 52791; wyrok SN z dnia 8 grudnia 2004 r., I CK 389/04, niepubl.).
Nie może więc nasuwać żadnych wątpliwości wniosek, że z powództwem
opartym na art. 10 ust. 1 u.k.w.h. może wystąpić również uczestnik postępowania
wieczystoksięgowego zakończonego dokonaniem wpisu, który następnie
uprawomocnił się, jeśli tylko w wyniku dokonanego wpisu nastąpiła w ocenie
powoda przedmiotowa niezgodność. Wbrew zatem stanowisku zaprezentowanemu
w uzasadnieniu zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku, prawomocność wpisu
w księdze wieczystej nie może stanowić przeszkody w wytoczeniu powództwa
opartego na art. 10 ust. 1 u.k.w.h. między uczestnikami postępowania
zakończonego powyższym wpisem (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 17 maja
1967 r., sygn. akt III CZP 39/67, OSNC 1967 r., Nr 11, poz. 199). Wręcz przeciwnie,
dopiero prawomocność zwalczanego wpisu w księdze wieczystej – kreującego
ujawniony w niej stan prawny - przesądza o możliwości wystąpienia z roszczeniem
opartym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Dopóki więc wpis ten jest
nieprawomocny, to jego zwalczanie może odbywać się jedynie
6
w ramach przysługujących zainteresowanym podmiotom środków odwoławczych
w postępowaniu wieczystoksięgowym (postanowienie SN z dnia 28 kwietnia
1994 r., III CZP 43/94, LEX nr 5681; wyrok SN z dnia 27 marca 2001 r., IV CKN
282/00, niepubl.). Trafność tej ostatniej tezy nie jest bynajmniej równoznaczna
z wnioskiem wyrażonym w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku,
że uprawomocnienie się wpisu w księdze wieczystej wyłącza możliwość
dokonywania kontroli zgodności wykreowanego tym wpisem stanu prawnego
z rzeczywistym stanem prawnym. Uznanie za trafny tego wadliwego poglądu
Sądu drugiej instancji prowadziłoby w istocie do bezwzględnej aprobaty dla
wszystkich prawomocnych wpisów w księdze wieczystej i czyniłoby zupełnie
bezprzedmiotowym powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym. Tymczasem to właśnie w postępowaniu
toczącym się w trybie procesowym, wszczętym powództwem wytoczonym na
podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h., zadaniem Sądu jest dokonanie merytorycznej
kontroli, czy dokonanie prawomocnego już wpisu w księdze wieczystej nastąpiło
zgodnie z prawem obowiązującym w chwili rozpoznawania wniosku o dokonanie
tego wpisu.
Z powyższego wynika, że w związku z podstawą sporu zgoła inny jest
przedmiot rozstrzygnięcia w postępowaniu nieprocesowym o wpis w księdze
wieczystej, a inny w postępowaniu procesowym o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Już ta konstatacja sprzeciwia się
zasadności uznania przez Sąd odwoławczy wystąpienia stanu powagi rzeczy
osądzonej jako dokonanego z naruszeniem art. 366 k.p.c., co w konsekwencji
doprowadziło Sąd odwoławczy do błędnego przyjęcia, że wystąpiła przesłanka
określona w art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. uzasadniająca odrzucenie pozwu. Apelacja
strony pozwanej wymaga więc merytorycznej oceny, która wymaga odniesienia się
do jednolitego stanowiska prezentowanego w orzecznictwie, że wniosek o wpis
hipoteki przymusowej może być uwzględniony, jeżeli dłużnik jest właścicielem
nieruchomości w chwili rozpoznawania wniosku (uchwała SN z dnia 30 maja
1994 r., III CZP 72/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 235; postanowienie SN z dnia
28 czerwca 1995 r., III CRN 61/95, OSNC 1995 r., nr 11, poz. 166; postanowienie
7
SN z dnia 16 maja 1997 r., I CKN 67/97, niepubl.; postanowienie SN z dnia
23 stycznia 2004 r., III CK 245/02, niepubl.).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.