Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 268/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Herbert Szurgacz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z powództwa J. J. i in., przeciwko Kopalni Węgla Kamiennego K S.A. o
zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódek A. N., A. W., W. W., powoda J. J. od wyroku Sądu
Apelacyjnego w […]
z dnia 10 marca 2006 r.,
1. oddala skargi kasacyjne,
2. zasądza od każdego z powodów:
[…] na rzecz pozwanej po 1. 000 zł (jeden tysiąc) tytułem zwrotu
części kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 10
marca 2006 r., wydanym na skutek apelacji powodów […]od wyroku Sądu
Okręgowego w K. z dnia 20 maja 2005 r. oddalającego powództwo powodów w
sprawie przeciwko Kopalni Węgla Brunatnego „K”. S.A. o odszkodowanie, umorzył
postępowanie apelacyjne w stosunku do powodów L. C. i J. Z., apelacje
pozostałych powodów oddalił, zasądzając od J. J. 1.000 zł, a od A. N., A. W. oraz
W. W. po 300 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
odwoławczym.
W sprawie tej ustalono, że skarżący byli pracownikami pozwanej Kopalni w
następujących okresach: A. N. od 4 listopada 1967 r. do 31 marca 2004 r., W. W.
od 8 lipca 1963 r., A. W. od 6 sierpnia 1971 r., a J. J. w latach 1971-77 i od 1
września 1982 r. do 31 marca 2004 r. W związku z planowaną komercjalizacją
przedsiębiorstwa państwowego Dyrekcja przedsiębiorstwa Kopalni Węgla
Brunatnego „K" i zarządy wszystkich zakładowych organizacji związkowych zawarły
w dniu 15 marca 1999 r. Pakiet Gwarancji Pracowniczych i Socjalnych (zwany dalej
Pakietem). W § 11 ust. 2 tego Pakietu strony postanowiły, że zarząd KWB „K" S.A.
przez okres 5 lat nie rozwiąże umowy o pracę z żadnym pracownikiem
zatrudnionym na czas nieokreślony od dnia rejestracji Spółki, z przyczyn innych niż:
porozumienie stron; wypowiedzenie umowy o pracę przez pracownika; przejście
pracownika na rentę lub emeryturę; rozwiązanie umowy o pracę z winy pracownika.
Niedotrzymanie gwarancji zatrudnienia rodziło obowiązek pracodawcy zapłaty
odszkodowania w wysokości określonej w § 14 Pakietu. Ponadto postanowiono, że
interpretacja postanowień Pakietu należy do stron umowy, a w przypadku
rozbieżności w interpretacji jego zapisów przewidziano procedurę postępowania
mającego na osiągnięcie konsensusu. Ponadto wszelkie zmiany do Pakietu mogły
być wprowadzone wyłącznie w drodze dodatkowego porozumienia stron (§ 32).
Następnie, w związku z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną, Zarząd
pozwanej Spółki zabiegał o zmianę Pakietu i rozszerzenie katalogu możliwości
rozwiązania umów o pracę z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, bez
konieczności wypłaty odszkodowań, przewidzianych w Pakiecie. W dniu 21 sierpnia
3
2003 r. Zarząd pozwanej Spółki i zakładowe organizacje związkowe podpisały
dodatkowe Porozumienie, modyfikujące ustalenia § 11 pkt 2 Pakietu stanowiące o
wyjątkach od gwarancji zatrudnienia. Do § 11 pkt 2 dodano zapis w brzmieniu: w
wyniku wypowiedzenia przez Spółkę umowy o pracę z przyczyn, o których mowa w
ustawie z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.) albo w ustawie
z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844),
pracownikowi, który nabył uprawnienia emerytalne i ukończył 55 rok życia. Zmiana
ta oznaczała, że rozwiązanie stosunków pracy w tych okolicznościach nie stanowiło
naruszenia gwarancji zatrudnienia, a zatem nie obligowało pracodawcy do wypłaty
odszkodowania.
Ponadto 8 października 2003 r. Zarząd KWB "K" S.A. oraz wszystkie
zakładowe organizacje związkowe, zawarły porozumienie w sprawie zwolnień
grupowych, którego przedmiotem było określenie zasad postępowania w sprawach
dotyczących pracowników objętych zamiarem zwolnienia z pracy przez Kopalnię, w
szczególności doboru pracowników do zwolnienia. Mając na względzie
obowiązujący Pakiet i konieczność zabezpieczenia socjalnego pracowników, strony
Porozumienia ustaliły, że zwolnienia grupowe obejmą wszystkich pracowników
Spółki, którzy na podstawie obowiązujących przepisów nabyli lub do dnia 31
grudnia 2003 r. nabędą uprawnienia emerytalne i ukończą 55 rok życia. W
październiku 2003 r. powodom wypowiedziano umowy o pracę, wskazując jako
przyczynę - przyczyny ekonomiczne, a także niezbędne zmiany organizacyjne,
skutkujące zmniejszeniem zatrudnienia w Spółce. Umowy o pracę rozwiązały się z
dniem 31 marca 2004 r.
W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji stwierdził, że Pakiet w swej
pierwotnej treści nie obejmował gwarancją zatrudnienia pracowników, z którymi
rozwiązywano umowy o pracę z powodu przejścia na rentę lub emeryturę. Zmiana
Pakietu wprowadzona Porozumieniem zmieniającym z dnia 21 sierpnia 2003 r.
stanowiła jedynie doprecyzowanie pojęcia „przejście na emeryturę lub rentę", nie
mogła więc być kwalifikowana jako postanowienie mniej korzystne niż dotychczas
4
obowiązujące, a w konsekwencji pozwana nie miała obowiązku wypowiedzenia
pracownikom warunków zatrudnienia w związku ze zmianą Pakietu. Sąd ten uznał,
że powodowie uzyskali prawo do emerytury (a nie wcześniejszej emerytury) na
podstawie art. 34 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) ze względu na określony w
tym przepisie staż oraz wiek. Rozwiązanie z powodami umów o pracę nastąpiło z
przyczyn określonych w § 11 ust. 2c Pakietu, doprecyzowanego przez § 1
Porozumienia zmieniającego, co oznaczało, że pozwana nie naruszyła wobec
powodów § 11 Pakietu, skutkującego nabyciem przez nich prawa do świadczeń z §
14 Pakietu. Gdyby nawet przyjąć założenie, że zmiana Pakietu była niekorzystna,
to pozwana nie naruszyła gwarancji zatrudnienia, gdyż rozwiązanie z powodami
umów o pracę nastąpiło w związku z ich przejściem na emeryturę. Zgodnie z
treścią § 11 ust. 2c Pakietu, okoliczność ta zawsze wyłączała gwarancje
zatrudnienia przewidziane w Pakiecie. Na gruncie takich ustaleń Sąd Okręgowy
oddalił roszczenia powodów, uznając, że pozwana nie naruszyła gwarancji
zatrudnienia, a powodowie nie spełnili przesłanek do zasądzenia odszkodowań z §
14 Pakietu.
Natomiast Sąd Apelacyjny uznał, że zmiany Pakietu wprowadzone
Porozumieniem z dnia 21 sierpnia 2003 r. były mniej korzystne dla pracowników,
gdyż rozszerzały one krąg osób, z którymi pracodawca mógł rozwiązać stosunek
pracy bez obowiązku wypłaty odszkodowań przewidzianych w § 14 Pakietu.
Jednocześnie Sąd ten stwierdził, że zmiana postanowień Pakietu na mniej
korzystne nie wymagała wypowiedzenia zmieniającego indywidualnych umów o
pracę. W takich przypadkach nie ma bowiem zastosowania art. 42 § 1 k.p., który
dotyczy wyłącznie warunków zatrudnienia wynikających z umowy o pracę, a nie
odnosi się zatem do elementów stosunku pracy niemających - w przypadku
warunków wynikających z Pakietu - źródła w bezpośrednio wyrażonej woli
pracownika i pracodawcy. Przyjęcie odmiennego założenia oznaczałoby przyznanie
Pakietowi większej skuteczności niż nazwanym porozumieniom zbiorowym prawa
pracy oraz regulaminowi pracy, do których art. 24113
§ 2 k.p. nie ma zastosowania
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2005 r., II PZP 8/05, Biuletyn
SN 2005/11/27). W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał za nietrafny podniesiony w
5
apelacjach zarzut naruszenia art. 42 § 2 k.p., z którego zresztą wywodzone były
pozostałe zarzuty apelacji, w tym także zarzut naruszenia przepisów postępowania,
które okazały się bezprzedmiotowe.
Sąd Apelacyjny wskazał także, że rozwiązanie umów o pracę z powodami
nastąpiło z powodu przejścia na emeryturę i w związku z okolicznościami leżącymi
po stronie pracodawcy, które uniemożliwiały dalsze zatrudnianie dotychczasowej
liczby pracowników. Takimi zwolnieniami grupowymi u pozwanej zostali objęci
pracownicy, którzy ukończyli 55 lat i nabyli uprawnienia emerytalne, co uzasadniało
wybór tej grupy pracowników do zwolnienia w pierwszej kolejności. Decyzje
pracodawcy o zmniejszeniu zatrudniania w drodze zwolnień grupowych należą do
sfery organizacyjnej każdego pracodawcy i nie podlegają kontroli sądu.
Ponadto Sąd Apelacyjny nie uwzględnił argumentów powodów co do
nieważności Porozumienia z dnia 21 sierpnia 2003 r. z uwagi na zmowę stron je
podpisujących, co było podnoszone przez powodów w kontekście naruszenia
zasad współżycia społecznego. Sąd stwierdził bowiem, że strony Pakietu
dopuszczały możliwość jego zmiany (§ 29 i § 32), co nastąpiło w obliczu trudnej
sytuacji finansowej pracodawcy, a wprowadzenie takich zmian niekorzystnych dla
poszczególnych pracowników uzasadnione było ogólniej widzianym interesem
załogi zakładu lub innej grupy pracowniczej. Z tych względów nie można uznać, iż
Porozumienie naruszało zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 §2
k.c. w związku z art. 300 k.p.
Za nieuzasadniony Sąd drugiej instancji uznał również zarzut dotyczący
naruszenia przepisu art. 113
k.p., ponieważ wypowiedzenie umowy o pracę ze
względu na osiągnięcie przez kobietę wieku emerytalnego oraz uzyskanie prawa do
emerytury jest uzasadnione (art. 45 § 1 w związku z art. 39 k.p.) i nie może być
ocenione jako dyskryminacja pracownika ze względu na płeć lub wiek.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik powódek A. N., A. W. i W. W. zaskarżył
wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej apelacje powódek, powołując się
na naruszenie przepisów prawa materialnego, w szczególności: 1/ art. 41 § 1-3 k.p.
oraz art. 24113
§ 2 k.p. przez przyjęcie, że przepisy te nie mają zastosowania do
wprowadzenia mniej korzystnego dla pracownika porozumienia zbiorowego
zawartego przez zakładowe organizacje związkowe i spółkę akcyjną powstałą
6
wskutek komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego, zmieniającego
porozumienie zbiorowe (pakiet socjalny) zawarte wcześniej przez zakładowe
organizacje związkowe i przedsiębiorstwo państwowe w związku z planowaną
komercjalizacją tego przedsiębiorstwa, 2/ art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS przez niewłaściwe jego zastosowanie po-
legające na przyjęciu, że skarżące osiągając wiek 55 lat nabyły uprawnienia do
emerytury górniczej, 3/ art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez jego
niezastosowanie w sytuacji, gdy z akt osobowych skarżących wynika
jednoznacznie, że nabyły one uprawnienia do wcześniejszej emerytury określone w
tym przepisie, 4/ art. 39 k.p., w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2003
r., poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, polegające na przyjęciu, że osiągnięcie
przez skarżące 55 lat jest wiekiem emerytalnym w rozumieniu tego przepisu, 5/ art.
8 k.p. przez błędną jego wykładnię polegającą na przyjęciu, że wystąpienie przez
skarżące przeciwko pozwanej z roszczeniami przewidzianymi w Pakiecie jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, 6/ art. 2418
§ 1 k.p. przez
przyjęcie, że w stosunku do skarżącej W. W. przepis ten nie stanowił odrębnej
szczególnej podstawy prawnej mocy wiążącej postanowień Pakietu Gwarancji, a
wobec wyrażonego brzmienia pisma skierowanego do tego pracownika w związku
z przejęciem przez nowy zakład pracy - zmiana postanowień Pakietu na mniej
korzystne nie wymagała wypowiedzenia zmieniającego. Skarżące wniosły o
przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wobec występowania w sprawie
istotnego zagadnienia prawnego, sprowadzającego się do pytania: czy
postanowienia pakietu gwarancji pracowniczych i socjalnych zawartego w procesie
komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego pomiędzy Dyrekcją Kopalni Węgla
Brunatnego „K” a zarządami wszystkich zakładowych organizacji związkowych są
przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. oraz czy konieczne jest
zastosowanie przez pracodawcę trybu wypowiedzenia zmieniającego warunki
indywidualnych umów o pracę w sytuacji gdy w Pakiecie zawartym pomiędzy
Dyrekcją Przedsiębiorstwa Państwowego KWB „K” a zakładowymi organizacjami
związkowymi, wprowadzono w drodze porozumienia zmieniającego zmiany
niekorzystne dla pracowników, ograniczające gwarancje zatrudnienia ustanowione
pierwotnie w Pakiecie. Skarżące podzieliły stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
7
zmiany wprowadzone Porozumieniem z dnia 21 sierpnia 2003 r. były mniej
korzystne dla pracowników, gdyż w rzeczywistości rozszerzały krąg osób, z którymi
można było rozwiązać stosunek pracy, nie naruszając gwarancji zatrudnienia.
Jednakże, zdaniem skarżących, tego typu zmiana wymagała wypowiedzenia
zmieniającego indywidualnych umów o pracę, co słusznie zauważył Sąd Okręgowy.
Na poparcie swego stanowiska skarżące przywołały uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2006 r., III PZP 2/06, zgodnie z którą
postanowienia porozumienia zbiorowego w sprawie gwarancji socjalnych,
pracowniczych i związkowych, zawartego w procesie prywatyzacji pośredniej (art. 1
ust. 2 pkt 1 i 1 a oraz art. 31 a-35 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji, jednolity tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze
zm.), pomiędzy związkami zawodowymi działającymi u pracodawcy a spółką
handlową, która po nabyciu akcji stała się spółką handlową, która po nabyciu akcji
stała się spółką dominującą nad spółką zależną będącą pracodawcą, są przepisami
prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. Ponadto, w ocenie skarżących, Sądu obu
instancji pominęły fakt, że sytuacja prawna powódek różni się od sytuacji powodów,
którzy jako górnicy należą do grupy pracowników, w stosunku do których
ustawodawca wprowadził niższy wiek emerytalny, będący jednakże normalnym
wiekiem emerytalnym dla tej grupy. Skarżące podkreśliły, że nie nabyły prawa do
wcześniejszych emerytur górniczych z art. 34 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS. lecz do wcześniejszej emerytury z art. 29 tej ustawy, co stawia je w
odmiennej od powodów sytuacji prawnej. Przy ustalaniu wysokości emerytur
górniczych stosuje się bowiem inne przeliczniki w wysokości i na zasadach
określonych w art. 51 tej ustawy. Zmuszenie skarżących do przejścia na
wcześniejszą emeryturę było bezprawne, bowiem żaden przepis nie nakładał na nie
obowiązku skorzystania z tego uprawnienia, a poza tym wiązało się dla nich ze
znacznym pogorszeniem ich sytuacji finansowej w porównaniu z przejściem na
emeryturę przy osiągnięciu normalnego wieku emerytalnego. W tym stanie rzeczy
skarżące wniosły o uchylenie wyroków Sądów obu instancji w zaskarżonej części i
orzeczenie co do istoty sprawy przez zasądzenie od pozwanej na rzecz
skarżących: A. N. 174.316 zł, A. W. 138.359 zł, a W. W 246.675 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 1 kwietnia 2004 r. oraz zasądzenie od pozwanej na
8
rzecz skarżących kosztów postępowania za wszystkie instancje według norm
przepisanych.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł także powód J. J.,
zaskarżając ten wyrok w części oddalającej jego apelację. Pełnomocnik skarżącego
powołał się na naruszenie przepisów postępowania, w szczególności: 1/ art. 378 §
1 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy oraz większości zarzutów apelacyjnych,
a także przez błędne nieuwzględnienie zarzutu nieważności postępowania przed
Sądem pierwszej instancji, 2/ art. 382 k.p.c. przez niezasadne pominięcie przy
rozstrzyganiu sprawy materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w
pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, który świadczy o tym, że
podane przez pracodawcę przyczyny zwolnienia powoda z pracy były fikcyjne i nie
pozostawały w związku przyczynowym z koniecznością lub potrzebą zwolnień
pracowników w trybie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o zwolnieniach grupowych;
3/ art. 217 § 2 i art. 227 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez błędne
przyjęcie, że dowody wskazywane przez skarżącego dotyczące braku
rzeczywistego uzasadnienia dla przeprowadzonego przez pozwaną zwolnienia
grupowego nie służyły wyjaśnieniu faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy
istotne znaczenie, lecz były powoływane jedynie dla zwłoki, 4/ art. 385 k.p.c. przez
niezasadne oddalenie apelacji, mimo iż była ona uzasadniona. Skarżący podniósł
też zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego, w szczególności: 1/ art. 9 k.p.
oraz 42 § 2 k.p. w związku z art. 24113
§ 2 k.p. przez nietrafne niezastosowanie
tych przepisów wskutek błędnego przyjęcia, że Pakiet nie ma charakteru źródła
prawa pracy, a jego zmiana na niekorzyść pracowników nie wymaga zastosowania
przez pracodawcę trybu wypowiedzenia zmieniającego warunki indywidualnych
umów o pracę, 2/ art. 9 § 4 k.p., art. 113 k.p., art. 18 § 3 k.p. i art. 183a § 1-3 k.p.
oraz art. 63 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez niezastosowanie tych przepisów
przy ocenie, czy porozumienie w sprawie zmiany Pakietu zawarte w dniu 21
sierpnia 2003 r. jest ważne i prawnie skuteczne, 3/ art. 1 ust. 1 oraz art. 13 ustawy
z dnia 28 grudnia 1989 r. o zwolnieniach grupowych w związku z art. 44 i nast. k.p.,
art. 5 oraz art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p., a także art. 8 k.p. przez
niezasadne niezastosowanie tych przepisów przy ocenie, czy działania pozwanej w
zakresie przeprowadzonych zwolnień grupowych, mające na celu wyeliminowanie
9
skarżącego z grona pracowników Kopalni z jednoczesnym pozbawieniem go prawa
do odszkodowania przewidzianego w Pakiecie, były zgodne z prawem i zasadami
współżycia społecznego oraz czy nie stanowiły nadużycia prawa. Skarżący
podniósł, że świetle przedstawionych powyżej zarzutów skarga jest oczywiście
uzasadniona, wskazał też że istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych
budzących poważne wątpliwości oraz wywołujących rozbieżności w orzecznictwie
sądów w odniesieniu do sądowej kontroli przyczyn zmniejszenia stanu zatrudnienia
dokonywanego przez pracodawcę w trybie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
zwolnieniach grupowych. Zdaniem skarżącego, pogląd Sądu Apelacyjnego, że
kontroli sądowej nie podlega badanie zasadności i celowości zmniejszenia przez
pracodawcę stanu zatrudnienia jest nietrafny oraz nieaktualny, gdyż przywołana
przez ten Sąd uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1985 r., III PZP 10/85
(OSNC 1985/11/164) została podjęta w warunkach gospodarki uspołecznionej i
odwołuje się do zasad ustroju PRL. W nowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy
prezentuje odmienne podejście do tego zagadnienia, stwierdzając, że decyzja
pracodawcy podjęta w trybie i na podstawie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
zwolnieniach grupowych nie oznacza wyłączenia stosowania art. 45 k.p., a także
badanie, czy decyzja pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę nie stanowi
nadużycia prawa. Klauzula generalna zawarta w art. 45 k.p., zgodnie z którą
wypowiedzenie umowy zawartej na czas nieokreślony powinno być uzasadnione,
odnosi się do wszystkich wypowiedzeń takich umów o pracę, a więc także do
wypowiedzeń dokonanych z przyczyn dotyczących zakładu pracy. W ocenie
skarżącego wskazówkę kierowaną właśnie do sądów stosujących prawo pracy
stanowi treść art. 13 ustawy o zwolnieniach grupowych, w którym ustawodawca
wyraźnie wskazuje, aby do nieuzasadnionych lub niezgodnych z prawem
wypowiedzeń umów o pracę stosować odpowiednio przepisy oddziału 4 rozdziału II
działu drugiego kodeksu pracy. Stanowisko Sądu Apelacyjnego oznaczało de facto
pozbawienie w wielu przypadkach pracowników sądowej ochrony ich praw oraz
zagwarantowanego konstytucyjnie prawa do rozpoznania sporu z pracodawcą
przez niezawisły sąd. Wobec powyższego skarżący wniósł o uchylenie wyroku
Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku w części
10
oddalającej powództwo skarżącego i uwzględnienie tego powództwa, w każdym
jednak razie o zasądzenie od pozwanej na rzecz skarżącego kosztów procesu za
wszystkie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych oraz o rozpoznanie skargi na rozprawie.
W odpowiedzi na skargi kasacyjne skarżących pozwana wniosła o ich
oddalenie i o zasądzenie od skarżących na jej rzecz kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obie skargi kasacyjne nie mają usprawiedliwionych podstaw prawnych.
Odnosząc się do najdalej idącego kasacyjnego zarzutu nieważności postępowania,
który Sąd Najwyższy w granicach zaskarżenia bierze pod rozwagę z urzędu (art.
39313
§ 1 k.p.c.), zarzut ten w postaci „nierozpoznania istoty sprawy oraz
większości zarzutów apelacyjnych” wywodzony przez skarżącego J. J. okazał się
nietrafny i chybiony przede wszystkim dlatego, że pełnomocnik tego skarżącego nie
wskazał jakichkolwiek dowodów na stosowanie „bezprzykładnej obstrukcji
dowodowej ze strony pozwanego pracodawcy oraz Sądu Okręgowego w K”, a nie
jest obowiązkiem Sądu Najwyższego domyślanie się lub wyręczanie skarżącego w
poszukiwaniu okoliczności, które powinna zawierać skarga kasacyjna. W każdym
razie, nawet ewentualne pominięcie oferowanych przez stronę środków
dowodowych w trybie art. 217 § 2 k.p.c. nie uzasadnia zarzutu całkowitego
pozbawienia strony możności obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.), zważywszy
ponadto że ten skarżący stawiał zarzut nieważności pod adresem Sądu pierwszej
instancji, a Sąd Najwyższy weryfikuje wyłącznie zarzuty dotyczące postępowania
apelacyjnego.
Niezależnie od powyższego skład orzekający Sądu Najwyższego uznał, że w
rozpoznawanej sprawie nie było potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego
na okoliczność celowości lub zasadności zwolnień grupowych, które dotknęły
skarżących, ponieważ procedura formalna przeprowadzenia grupowych zwolnień z
pracy w odniesieniu do kilkudziesięciu wytypowanych pracowników nastąpiła z
powiadomieniem urzędu pracy i została uzgodniona przez pracodawcę z
zakładowymi organizacjami związkowymi. Zawarte w tej sprawie zbiorowe
porozumienie z dnia 8 października 2003 r. wskazało na uznane za
11
usprawiedliwione kryterium doboru do zwolnienia z pracy pracowników, którzy „przy
uwzględnieniu wieku i stażu pracy wynikającego z akt osobowych pracownika oraz
na podstawie obowiązujących przepisów nabyli lub nabędą do dnia 31 grudnia
2003 r. uprawnienia emerytalne i ukończą 55 rok życia”. Było to spowodowane
dążeniem pozwanego do racjonalizacji zatrudnienia pracowników kierownictwa i
dozoru zakładu górniczego zarówno przez obniżenie kosztów działalności
pozwanego pracodawcy, jak i przeprowadzenie zmian w tej grupie zatrudnionych,
które wymagają przestrzegania terminów nabywania niezbędnych kwalifikacyjnych
uprawnień zawodowych przez innych zatrudnionych w celu zapewnienia
„niezakłóconego działania przedsiębiorstwa Spółki”. Wszystko to oznaczało, że -
wobec uzgodnionej i usprawiedliwionej procedury zwolnień grupowych - nie było
potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego, które zmierzałoby do
indywidualnego podważania celowości i zasadności dokonywania uzgodnionych
grupowych zwolnień z pracy. Nie można w szczególności podzielić twierdzenia
skarżącego J. J, że dobra sytuacja finansowa pracodawcy wyklucza
przeprowadzanie jakichkolwiek procesów restrukturyzacyjnych pracodawcy, a
dokonanie zwolnień grupowych 69 osób nie mogło mieć „żadnego znaczenia
ekonomicznego” i stanowiło nadużycie prawa ze strony pracodawcy, zważywszy że
sądy pracy nie mogą podważać uzgodnionej we właściwym trybie
usprawiedliwionej procedury i kryteriów dokonywania zwolnień grupowych, a
odmienne twierdzenia skarżących w tym zakresie nie mają podstaw oraz prawnego
uzasadnienia. W szczególności za gołosłowne, bo nieweryfikowalne w procedurze
kasacyjnej, Sąd Najwyższy uznał stanowisko skarżącego J. J, że „prawdziwą
przyczyną sięgnięcia przez pracodawcę po zwolnienie grupowe było dążenie
nowego Zarządu Kopalni oraz funkcyjnych członków związków zawodowych do
wyeliminowania z Kopalni ściśle określonej i stosunkowo wąskiej grupy osób
zajmujących wysokie stanowiska w szeroko rozumianym kierownictwie oraz
dozorze ruchu Kopalni, w celu obsadzenia tych stanowisk własnymi kandydatami”.
Rozwiązanie ze skarżącymi umów o pracę, które nastąpiło zgodnie z trybem
określonym w ustawie o zwolnieniach z pracy oraz według uzgodnionych zasad
postępowania w sprawach dotyczących pracowników objętych zamiarem
zwolnienia z pracy przez Kopalnię, dotyczących w szczególności przyjętego doboru
12
pracowników do zwolnienia, nie może być uznane za naruszenie zasad współżycia
społecznego lub społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, zwłaszcza że
kryterium wyboru do zwolnienia z pracy w ramach zwolnień grupowych w pierwszej
kolejności pracownika, który może nabyć uprawnienia emerytalne (także prawo do
wcześniejszej emerytury), nie budzi wątpliwości w judykaturze sądowej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 1999 r., I PKN 105/99, OSNAPiUS 2000 nr
17, poz. 641). W konsekwencji rozwiązanie umów o pracę w takich okolicznościach
rozpoznawanej sprawy nie stanowiło dyskryminacji ze względu na wiek, bez
względu na to, na jakiej podstawie prawnej (art. 29 czy art. 34 ustawy o
emeryturach i rentach) skarżący uzyskali uprawnienia emerytalne.
Dla prawidłowego rozeznania sporów w przedmiotowej sprawie zasadnicze
znaczenie miało zatem zagadnienie, czy zmiana w dniu 21 sierpnia 2003 r.
zbiorowego porozumienia prawa pracy, jakim był Pakiet Gwarancji Pracowniczych i
Socjalnych z 15 marca 1999 r., wymagała dokonania skarżącym wypowiedzeń
zmieniających indywidualne warunki umów o pracę. Należało to poprzedzić
rozpoznaniem zarzutu, że porozumienie zmieniające ten Pakiet było dotknięte
wadą nieważności, ponieważ nie zostało podpisane przez Ministra Skarbu. Istotnie
z § 28 ust. 3 Pakietu wynika, że jego zmiany wymagały zachowania formy pisemnej
i podpisu wszystkich sygnatariuszy, tyle że Minister Skarbu jedynie przyjął Pakiet
do wiadomości oraz zaakceptował jego realizację przez Dyrekcję Przedsiębiorstwa,
a w szczególności przez sprzyjanie realizacji postanowień zawartych w jego § 25,
co oznaczało, że Minister Skarbu nie był stroną ani nawet sygnatariuszem tego
Pakietu w znaczeniu nadanym § 28 ust. 3. Skoro zatem zmiana Pakietu została
dokonana w drodze dopuszczalnego zgodnego porozumienia zmieniającego
zawartego przez pracodawcę i zakładowe związki zawodowe, to kasacyjne zarzuty
nieważności tego porozumienia zmieniającego okazały się chybione. W każdym
razie w skardze kasacyjnej J. J nie podano żadnych okoliczności, które
wskazywałyby, iż Minister Skarbu Państwa był podmiotem, który miał decyzyjny lub
konstrukcyjny wpływ na uzgodnienie postanowień Pakietu i że z tego
nieistniejącego tytułu był uprawniony do wyrażania zgody na zmianę postanowień
Pakietu w rozumieniu art. 63 k.c. w związku z art. 300 k.p.
13
Natomiast w zasadniczej kwestii dla rozeznania sporów skład orzekający
podzielił stanowisko zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada
2005 r., II PZP 8/05 (OSNAP 2006 nr 5-6, poz. 72), który w identycznym stanie
faktycznym i prawnym uznał, że przepisy art. 42 § 1-3 k.p. oraz art. 24113
§ 2 k.p.
nie mają zastosowania do wprowadzenia mniej korzystnych dla pracownika
postanowień porozumienia zbiorowego zawartego przez organizacje związkowe i
spółkę akcyjną powstałą wskutek komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego,
zmieniającego porozumienie zbiorowe (pakiet socjalny) zawarte wcześniej przez
wymienione zakładowe organizacje związkowe i przedsiębiorstwo państwowe w
związku z planowaną komercjalizacją tego przedsiębiorstwa. Takie trafne rozstrzy-
gnięcie nie zależało od uznania Pakietu za akt prawny zawierający przepisy prawa
pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., który nie jest układem zbiorowym pracy; bądź za
umowę na rzecz osób trzecich (pracowników), które w szczególnych sytuacjach
związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa (zakładu pracy) w warunkach
prywatyzacji lub komercjalizacji są postrzegane jako instrument prawny
elastycznego reagowania na te sytuacje, bez konieczności dokonywania wypo-
wiedzeń zmieniających.
Istotne jest to, że każda zmiana nienazwanego zbiorowego porozumienia
prawa pracy wymaga zgodnej woli stron porozumienia, w tym zgody zakładowych
związków zawodowych reprezentujących interesy pracowników. W takiej sytuacji
nawet niekorzystne dla poszczególnych pracowników zmiany dotyczące gwarancji
zatrudnienia są uzasadnione interesem całej załogi zakładu lub jego grupy
pracowniczej i następują z woli uprawnionych podmiotów zawierających, a
następnie zmieniających zbiorowe porozumienie prawa pracy. Nawet przypisanie
pakietowi socjalnemu charakteru prawnego umowy o świadczenie na rzecz osoby
trzeciej, nie sprawia, że warunki i gwarancje zatrudnienia określone w
postanowieniach Pakietu wynikają z umowy o pracę w rozumieniu art. 42 § 1 k.p.
Przepis ten dotyczy bowiem wprost i jednoznacznie warunków zatrudnienia
wynikających z woli samych stron umowy o pracę, a zatem nie odnosi się do
elementów treści stosunku pracy niemających - w przypadku warunków
wynikających z Pakietu - źródła w bezpośrednio wyrażonej woli przez pracownika i
pracodawcę. Przyjęcie odmiennego stanowiska nie jest możliwe, bo oznaczałoby
14
przyznanie postanowieniom Pakietowi większej skuteczności niż nazwanym
porozumieniom zbiorowym oraz regulaminowi pracy, do których art. 24113
§ 2 nie
ma zastosowania. Wszystko to oznacza, że skoro przepisy o wypowiedzeniu
zmieniającym (art. 42 k.p.) stosuje się tylko do wypowiedzenia warunków pracy i
płacy wynikających z umowy o pracę, to uzgodniona przez uprawnione podmioty
(pracodawcę i zakładowe organizacje związkowe) zmiana gwarancji zatrudnienia
wynikających z postanowień Pakietu nie wymagała dokonywania indywidualnych
wypowiedzeń zmieniających, ale automatycznie pozbawiała skarżących prawa do
odszkodowania w zakresie wynikającym z jej dokonania.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił niemające
usprawiedliwionych podstaw prawnych skargi kasacyjne (art. 39814
k.p.c.),
zasądzając od skarżących na rzecz pozwanej część kosztów zastępstwa
procesowego w tej prawniczo złożonej sprawie (art. 102 k.p.c.).