Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 17 kwietnia 2007 r.
I PZ 5/07
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka uznający, że doszło do
naruszenia prawa strony do rzetelnego procesu sądowego, gwarantowanego
przez art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wol-
ności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61,
poz. 284 ze zm.), może stanowić okoliczność uzasadniającą wznowienie postę-
powania z powodu jego nieważności (art. 401 pkt 2 k.p.c.), także wówczas, gdy
postępowanie nie zakończyło się wyrokiem, lecz postanowieniem o charakte-
rze formalnym.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera (sprawozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 kwietnia
2007 r. sprawy z powództwa Józefa T. przeciwko Rafinerii „T.” SA w T. o przywróce-
nie do pracy, na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 22 listopada 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżone postanowienie.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Chrzanowie wyrokiem z 4 grudnia 1998 r. zasą-
dził od Rafinerii „T.” SA w T. na rzecz Józefa T. kwotę 5.008,74 zł z odsetkami usta-
wowymi od 11 listopada 1997 r. tytułem odszkodowania za rozwiązanie w drodze
wypowiedzenia umowy o pracę niezgodnie z przepisami i oddalił powództwo w pozo-
stałej części, w tym o sprostowanie świadectwa pracy i zapłatę wynagrodzenia za
czas od 1995 r. do chwili przywrócenia do pracy.
Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 18 listopada 1999 r. oddalił apelacje
obu stron.
2
W dniu 26 listopada 1999 r. powód złożył wniosek o ustanowienie dla niego
adwokata z urzędu w celu sporządzenia i wniesienia kasacji od powyższego wyroku
Sądu Okręgowego w Katowicach. Wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu po-
wód uzasadnił tym, że ze względu na pozostawanie bez pracy przez półtora roku nie
stać go na pokrycie kosztów zastępstwa adwokackiego we własnym zakresie.
Ze względu na brak odpowiedzi ze strony Sądu (brak rozpoznania wniosku o
ustanowienie adwokata) powód w grudniu 1999 r. wniósł sporządzoną samodzielnie
(osobiście) kasację, zarzucając w niej nieważność postępowania wynikającą z po-
zbawienia go możliwości obrony jego praw wskutek odmowy ustanowienia adwokata
z urzędu oraz wskutek braku zdolności procesowej reprezentantów strony pozwanej,
ponadto zarzucił naruszenie prawa materialnego oraz przepisów postępowania w
sposób, który miał istotny wpływ na wynik sprawy. Wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w
Katowicach lub Sądowi Rejonowemu w Chrzanowie.
W dniu 17 stycznia 2000 r. Sąd Okręgowy w Katowicach wydał dwa postano-
wienia: jedno - o odrzuceniu sporządzonej osobiście przez powoda kasacji, drugie - o
oddaleniu wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Postanowienie o odrzu-
ceniu kasacji Sąd Okręgowy uzasadnił sporządzeniem jej osobiście przez powoda
bez zachowania przymusu adwokacko-radcowskiego. Postanowienie o odmowie
przyznania pomocy prawnej z urzędu (odmowie ustanowienia adwokata) nie zostało
uzasadnione.
Na postanowienie o odrzuceniu kasacji powód wniósł zażalenie do Sądu Naj-
wyższego, podnosząc, że nie została mu przyznana pomoc prawna w celu sporzą-
dzenia kasacji, a samodzielnie nie jest w stanie pokryć jej kosztów. Zażalenie to zo-
stało oddalone postanowieniem Sądu Najwyższego z 25 maja 2000 r., w sprawie I
PZ 29/00. Sąd Najwyższy stwierdził, że Sąd Okręgowy, wydając postanowienie o
odrzuceniu kasacji, nie naruszył przepisów postępowania. Kasacja powinna być bo-
wiem wniesiona przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym; ka-
sacja wniesiona przez stronę osobiście jest niedopuszczalna i podlega odrzuceniu.
Ponadto Sąd Najwyższy zaznaczył, że do jego kompetencji nie należy rozpoznawa-
nie wniosków o ustanowienie pełnomocnika z urzędu ani rozpoznawanie zażaleń na
postanowienie o odmowie jego ustanowienia.
Powód Józef T. wniósł przeciwko Polsce skargę do Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka w Strasburgu, zarzucając naruszenie prawa do sądu zagwaranto-
3
wanego w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności po-
przez odmowę ustanowienia dla niego adwokata z urzędu w celu sporządzenia i
wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego.
Trybunał w dniu 27 czerwca 2006 r. wydał wyrok w tej sprawie, uznając, że
Polska naruszyła art. 6 ust. 1 Konwencji oraz zasądzając na rzecz skarżącego tytu-
łem zadośćuczynienia kwotę 2000 euro (wyrok w sprawie Tabor przeciwko Polsce,
skarga nr 12825/02, Wybór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w sprawach polskich, Biuro Informacji Rady Europy, Biuletyn z 2007 r. nr 1).
Trybunał podkreślił, że państwa-strony Konwencji, co do zasady, nie mają
obowiązku zagwarantowania pomocy prawnej w sprawach cywilnych. Państwa są
jednak zobowiązane zapewnić efektywną realizację praw gwarantowanych Konwen-
cją, w tym w szczególności prawa dostępu do sądu. Prawo dostępu do sądu nie jest
prawem absolutnym i może być poddane ograniczeniom. Wszelkie ograniczenia po-
winny być jednak zgodne z prawem i proporcjonalne do realizowanego celu. Możliwe
jest wprowadzenie ograniczenia dostępu do sądu polegającego na obowiązku korzy-
stania z pomocy prawnej. Według Trybunału wymóg sporządzenia kasacji przez ad-
wokata lub radcę prawnego nie może być postrzegany jako sprzeczny z art. 6 Kon-
wencji. Takie ograniczenie jest ściśle związane z poziomem merytorycznym postę-
powania przed Sądem Najwyższym, wymagającym odpowiedniego przygotowania
prawniczego. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że państwo, które wprowadza do
swojego systemu prawnego możliwość wniesienia skargi kasacyjnej do Sądu Naj-
wyższego, musi zapewnić rzeczywisty dostęp do tej instancji, tak aby ten środek od-
woławczy nie był iluzoryczny, lecz umożliwiał jednostkom efektywne korzystanie z
prawa do sądu. Trybunał wskazał, że Sąd Okręgowy w Katowicach odmówił przy-
znania powodowi pomocy prawnej bez jakiegokolwiek uzasadnienia swojej decyzji.
Jednocześnie Trybunał zwrócił uwagę, że zgodnie z polskimi przepisami postępowa-
nia cywilnego sąd drugiej instancji nie jest zobowiązany do przedstawienia uzasad-
nienia odmowy przyznania pomocy prawnej. Brak takich przepisów - i brak uzasad-
nienia - uniemożliwia stwierdzenie, czy postanowienie Sądu Okręgowego w Katowi-
cach o odmowie przyznania pomocy prawnej było zasadne. Niemniej jednak w sytu-
acji, w jakiej znajdował się skarżący (ze względu na długotrwały brak zatrudnienia
oraz znaczenie sprawy dla jego dalszego życia) wymóg uzasadnienia odmowy wy-
pływał, zdaniem Trybunału, z zasady uczciwości sądowej. Trybunał stwierdził po-
nadto, że decyzja sądu o odmowie przyznania pomocy prawnej z 17 stycznia 2000 r.
4
została wydana ponad miesiąc po upływie terminu do wniesienia kasacji. To pozba-
wiło skarżącego możliwości znalezienia adwokata, który mógłby skutecznie sporzą-
dzić i wnieść w jego imieniu kasację do Sądu Najwyższego. Trybunał stwierdził, że
sposób, w jaki Sąd Okręgowy w Katowicach odrzucił wniosek o ustanowienie pomo-
cy prawnej, przeczy zasadzie należytej staranności.
W dniu 30 czerwca 2006 r. powód Józef T. wniósł skargę o wznowienie postę-
powania zakończonego prawomocnym postanowieniem (o odrzuceniu kasacji) Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z 17 stycznia
2000 r. [...]. Skarżący podniósł, że powyższe postanowienie zostało wydane z naru-
szeniem art. 6 ust. 1 Konwencji, przyjętej do stosowania w Polsce od 1993 r., a co za
tym idzie - z naruszeniem art. 9 Konstytucji, gdyż skarżący był pozbawiony możliwo-
ści działania wskutek braku należytej reprezentacji. Skarżący wniósł o wznowienie
postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem sądu poprzez uchyle-
nie postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z 17 stycznia 2000 r. [...], odda-
lającego wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu oraz uchylenie postanowienia z
17 stycznia 2000 r. [...], odrzucającego kasację i skierowanie obu tych kwestii do po-
nownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy w Katowicach w zakresie ustanowienia
adwokata z urzędu i przywrócenia terminu do wniesienia przysługującej kasacji.
Jako podstawy skargi o wznowienie postępowania skarżący wskazał: 1) art.
401 pkt 2 k.p.c., ponieważ powód wnosząc kasację osobiście nie był należycie repre-
zentowany przez adwokata (radcę prawnego) ze względu na sprzeczną z art. 6 ust. 1
Konwencji odmowę Sądu ustanowienia adwokata z urzędu w celu sporządzenia i
wniesienia skutecznej kasacji do Sądu Najwyższego, co jest naruszeniem art. 45
Konstytucji i art. 379 pkt 5 k.p.c.; 2) art. 4011
§ 1 k.p.c., ponieważ Sąd, odmawiając
ustanowienia adwokata z urzędu do sporządzenia i wniesienia skutecznej kasacji,
naruszył - nadrzędne nad prawem krajowym - obowiązujące w Polsce prawo mię-
dzynarodowe, jakim jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wol-
ności (art. 6 ust. 1), a przez to Sąd naruszył także art. 9 Konstytucji, z którego wyni-
ka, że Rzeczpospolita Polska zobowiązuje się do przestrzegania wiążącego ją prawa
międzynarodowego; 3) art. 408 k.p.c., ponieważ sprzeczna z art. 6 ust. 1 Konwencji
odmowa Sądu ustanowienia adwokata z urzędu pozbawiła powoda możliwości sku-
tecznego działania przez ponad 5 lat, do czasu wydania orzeczenia przez Europejski
Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, dającego formalne podstawy do wznowienia
postępowania, jako że orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka „są
5
wyższej rangi niż orzeczenia sądów krajowych, w tym także polskiego Trybunału
Konstytucyjnego”, co daje podstawę do wznowienia postępowania w niniejszej spra-
wie zakończonej prawomocnym postanowieniem w związku z naruszeniem art. 9
Konstytucji na podstawie art. 4011
§ 1 k.p.c.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach posta-
nowieniem z 22 listopada 2006 r. [...] odrzucił wniesioną przez Józefa T. skargę o
wznowienie postępowania. W uzasadnieniu postanowienia Sąd podniósł, że zgodnie
z art. 399 § 1 k.p.c. można żądać wznowienia postępowania, które zostało zakoń-
czone prawomocnym wyrokiem. Zgodnie zaś z art. 399 § 2 k.p.c., można żądać
wznowienia postępowania zakończonego postanowieniem na podstawie art. 4011
k.p.c. Sąd zwrócił uwagę, że powód wniósł o wznowienie postępowania w zakresie,
w jakim toczyło się ono już po wydaniu wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 18
listopada 1999 r., tj. postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem o
odrzuceniu kasacji. W związku z powyższym, zdaniem Sądu, powód nie mógł powo-
ływać jako podstawy swojej skargi art. 401 k.p.c., albowiem pozwala on na wznowie-
nie jedynie postępowania zakończonego wydaniem wyroku, czyli orzeczenia meryto-
rycznego, orzekającego co do istoty sprawy (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Lublinie z 25 lutego 1998 r., l ACz 60/98, OSA 1999 nr 2, poz. 8). Tymczasem,
postanowienie o odrzuceniu kasacji nie było orzeczeniem merytorycznym, ponieważ
wydane było jedynie w oparciu o przepisy procesowe i było konsekwencją niespeł-
nienia przez powoda wymagań formalnych stawianych kasacji. Powyższe stanowisko
znajduje swoje oparcie także w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który uznał, że nie
jest dopuszczalna skarga o wznowienie postępowania zakończonego postanowie-
niem Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia kasacji do rozpoznania (postanowienie
SN z 6 maja 2003 r., I CO 7/03, OSNC 2004 nr 1, poz. 14; postanowienie SN z 21
sierpnia 2003 r., III CO 9/03, OSNC 2004 nr 4, poz. 68).
W ocenie Sądu Okręgowego w rozpoznawanej sprawie brak również przesła-
nek do wznowienia postępowania na podstawie art. 4011
k.p.c. Zgodnie z tym prze-
pisem można żądać wznowienia postępowania, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o
niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynaro-
dową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Sąd zwrócił
uwagę, że powód w skardze o wznowienie postępowania nie powołuje się na orze-
czenie Trybunału Konstytucyjnego, lecz wyrok Europejskiego Trybunału Praw Czło-
wieka. Wbrew twierdzeniom powoda, nie miało miejsca stwierdzenie przez Europej-
6
ski Trybunał Praw Człowieka niezgodności z umową międzynarodową przepisu,
który stanowił podstawę postanowienia o odrzuceniu kasacji bądź postanowienia o
oddaleniu wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Trybunał w swoim orze-
czeniu przyznał bowiem, że państwa będące stronami Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności mają prawo wprowadzić obowiązek sporządze-
nia kasacji przez profesjonalnego pełnomocnika, a także uzależnić możliwość usta-
nowienia pełnomocnika z urzędu od takich okoliczności, jak między innymi stan ma-
jątkowy strony. Stwierdził on jedynie, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji
na skutek braku uzasadnienia postanowienia o odmowie ustanowienia pełnomocnika
z urzędu, pośrednio kwestionując przy tym zgodność obowiązującego stanu prawne-
go (pozwalającego sądowi drugiej instancji na nieuzasadnienie postanowienia w tym
przedmiocie) z powołanym przepisem Konwencji.
Podobnie jako nieuzasadnione ocenił Sąd przywołanie art. 408 k.p.c. (jako
podstawy wznowienia postępowania), albowiem przepis ten nie tworzy takiej podsta-
wy, a jedynie wprowadza wyjątek od ograniczenia ustawowym terminem dopusz-
czalności wniesienia skargi o wznowienie postępowania w przypadku nieważności
postępowania. Sąd zauważył ponadto, że powodowi przysługiwała droga, na której
mógł skutecznie dochodzić swoich praw. W tym celu w pierwszej kolejności mógł,
zgodnie z art. 169 § 1 k.p.c., w terminie 7 dni od dnia doręczenia mu orzeczenia Eu-
ropejskiego Trybunału Praw Człowieka, złożyć wniosek o przywrócenie terminu do
wniesienia kasacji.
Powyższe postanowienie zaskarżył zażaleniem pełnomocnik powoda. Pod-
niósł, że postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania pozbawiło
skarżącego prawa do sądu (możliwości wniesienia przysługującej mu kasacji), co jest
naruszeniem art. 379 pkt 5 k.p.c., art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności, art. 45 ust. 1 i art. 9 Konstytucji, mimo wykazanych w skar-
dze o wznowienie postępowania podstaw prawnych umożliwiających wniesienie ta-
kiej kasacji poprzez wznowienie postępowania na podstawie art. 401 pkt 2, art. 4011
k.p.c. i art. 408 k.p.c., względnie poprzez przywrócenie terminu do wniesienia kasacji
na podstawie art. 169 § 1 k.p.c.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i skierowanie
sprawy do ponownego rozpoznania w celu: wznowienia postępowania i przywrócenia
uchybionego bez winy skarżącego terminu do sporządzenia i wniesienia kasacji do
Sądu Najwyższego oraz ustanowienia adwokata z urzędu do wniesienia tej kasacji.
7
Jako ewentualny zgłosił wniosek o uznanie pisma procesowego za wniosek o przy-
wrócenie uchybionego bez winy skarżącego siedmiodniowego terminu do wniesienia
wniosku (zawartego także w skardze o wznowienie postępowania) o przywrócenie
uchybionego bez winy skarżącego terminu do sporządzenia i wniesienia kasacji do
Sądu Najwyższego oraz ustanowienie adwokata z urzędu do wniesienia tej kasacji.
W ocenie skarżącego Sąd Okręgowy błędnie przyjął, że nie jest dopuszczalne
wznowienie postępowania, zakończonego prawomocnymi postanowieniami w spra-
wie wniesionej przez skarżącego, na podstawie art. 4011
k.p.c., z którego wynika, że
można żądać wznowienia postępowania w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny
orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową mię-
dzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Skar-
żący zwrócił uwagę, że skoro Polska zobowiązała się w Konstytucji (art. 9) do
przestrzegania wiążącego ją prawa międzynarodowego, to jego naruszenie stwier-
dzone przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (art. 6 ust. 1 Konwencji) jest
równocześnie naruszeniem Konstytucji (art. 9), mimo że dotychczas w tej sprawie
nie orzekał (mogło nie być takiej potrzeby) Trybunał Konstytucyjny. Jeżeli jednak Sąd
miał w tej sprawie jakiekolwiek wątpliwości, to przed wydaniem orzeczenia odrzuca-
jącego skargę o wznowienie postępowania miał, według skarżącego, możliwość
zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie tej wątpliwości.
Pełnomocnik powoda zwrócił uwagę, że celem postępowania przed Europej-
skim Trybunałem Praw Człowieka w sprawie skargi wniesionej przez skarżącego
było rozstrzygnięcie, czy został on pozbawiony prawa do sądu poprzez odmowę
ustanowienia adwokata z urzędu do sporządzenia i wniesienia przysługującej mu
kasacji, a nie stwierdzenie, że postanowienie oddalające wniosek o ustanowienie
adwokata z urzędu nie zawiera uzasadnienia - jak błędnie przyjął Sąd odrzucając
skargę o wznowienie postępowania. Natomiast brak uzasadnienia takiej odmowy
ustanowienia adwokata z urzędu przez Sąd może, według skarżącego, jedynie po-
twierdzać, że była ona faktycznie bezpodstawna, bo oznacza w niniejszym przy-
padku, że Sąd oddalając wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu nie potrafił
znaleźć żadnego logicznego uzasadnienia na takie rozstrzygnięcie, zwłaszcza że
takiego uzasadnienia nie było, co jednoznacznie skarżący wykazał w postępowaniu
przed Sądem i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, natomiast ani Rząd Polski
w postępowaniu przed Trybunałem, ani Sąd odrzucając skargę o wznowienie postę-
powania w żaden sposób nie wykazali, że było inaczej. Zdaniem skarżącego z treści
8
orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jednoznacznie wynika, że Try-
bunał uznał, iż naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji spowodowane było bezpodstawną
odmową ustanowienia adwokata z urzędu do sporządzenia i wniesienia kasacji, co
pozbawiło skarżącego prawa do sądu (prawa do wniesienia przysługującej mu kasa-
cji), co jest naruszeniem art. 9 Konstytucji RP.
W ocenie skarżącego wykazana dopuszczalność wznowienia postępowania w
niniejszej sprawie, zakończonej prawomocnymi postanowieniami, na podstawie art.
4011
k.p.c. oznacza ponadto, że mają tutaj również zastosowanie art. 401 pkt 2 k.p.c.
i art. 408 k.p.c. Pełnomocnik powoda podkreślił, że w piśmie procesowym obejmują-
cym skargę o wznowienie postępowania skarżący wystąpił również z wnioskiem o
przywrócenie uchybionego bez jego winy terminu do wniesienia kasacji (art. 169 §
1.k.p.c.) z równoczesnym wnioskiem o ustanowienie adwokata z urzędu do sporzą-
dzenia i wniesienia tej kasacji do Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie istotny problem prawny wynika z tego, że obowią-
zujące przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie dają wprost podstaw do
wznowienia postępowania zakończonego w sposób formalny (nie wyrokiem lub na-
kazem zapłaty w procesie albo postanowieniem co do istoty sprawy w postępowaniu
nieprocesowym, lecz postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie z przy-
czyn formalnych) po korzystnym dla strony wyroku Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w Strasburgu. Możliwość wznowienia postępowania cywilnego w razie
zakończenia go postanowieniem formalnym (a nie wyrokiem, nakazem zapłaty lub
postanowieniem co do istoty sprawy) została ograniczona jedynie do przypadków,
gdy podstawą wznowienia jest art. 4011
k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 399 § 2 k.p.c.,
na podstawie określonej w art. 4011
k.p.c. postępowanie może być wznowione rów-
nież w razie zakończenia go postanowieniem. Z kolei art. 4011
k.p.c. stanowi, że
można żądać wznowienia postępowania w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny
orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową mię-
dzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie.
W rozpoznawanej sprawie nie mamy do czynienia z sytuacją, w której Trybu-
nał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową między-
narodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane
9
orzeczenie (w tym przypadku Kodeksu postępowania cywilnego, a ściślej tych jego
przepisów, na podstawie których doszło do odrzucenia kasacji wniesionej osobiście
przez powoda oraz oddalenia jego wniosku o ustanowienia dla niego adwokata w
celu wniesienia kasacji). Dlatego podstawą skargi o wznowienie postępowania nie
może być art. 4011
k.p.c., ponieważ nie miały miejsca zdarzenia prawne przewidzia-
ne w hipotezie tego przepisu (wydanie przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o
niekonstytucyjności aktu normatywnego).
Nie oznacza to jednak, że nie jest możliwe rozważanie w zaistniałej sytuacji -
wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka wyroku stwierdzającego naru-
szenie prawa powoda do sądu - innej podstawy wznowienia postępowania. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego został wcześniej wyrażony pogląd, zgodnie z któ-
rym wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu uznający, że
skarżącemu ograniczono prawo do sądu z naruszeniem art. 6 ust. 1 Konwencji o
ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, nie może stanowić podstawy
skargi o wznowienie postępowania, albowiem nie jest przesłanką wznowienia postę-
powania z powodu jego nieważności określoną w art. 401 pkt 1 i pkt 2 k.p.c. (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z 19 października 2005 r., V CO 16/05, LEX nr
176062, z glosą E.Łętowskiej, Europejski Przegląd Sądowy z 2006 r. nr 1. s. 45).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę powyższego poglądu nie
podziela. Podstawy do wznowienia postępowania w zaistniałej sytuacji należy po-
szukiwać w treści art. 401 pkt 2 k.p.c., zgodnie z którym można żądać wznowienia
postępowania z powodu nieważności między innymi wtedy, gdy wskutek naruszenia
przepisów prawa strona była pozbawiona możności działania. W świetle treści uza-
sadnienia wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Tabor prze-
ciwko Polsce nie może budzić wątpliwości, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1
Konwencji, który reguluje prawo do rzetelnego procesu sądowego, stanowiąc, mię-
dzy innymi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego
sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą
przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o
zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.
Stwierdzenie przez Trybunał naruszenia prawa powoda do rzetelnego procesu są-
dowego w związku z brakiem uzasadnienia odmowy ustanowienia dla niego pełno-
mocnika z urzędu oraz w związku z rozpoznaniem jego wniosku o przyznanie pomo-
cy prawnej po upływie terminu do wniesienia kasacji musi być potraktowane w spra-
10
wie o wznowienie postępowania w kategoriach pozbawienia powoda możności dzia-
łania.
Warto przytoczyć wywód Trybunału, który doprowadził do stwierdzenia naru-
szenia przez Polskę art. 6 ust. 1 Konwencji. Trybunał stwierdził, że polskie prawo
postępowania cywilnego wymaga, aby strona postępowania była reprezentowana
przez adwokata lub radcę prawnego w przygotowaniu kasacji od wyroku wydanego
przez sąd drugiej instancji i że kasacja przygotowana przez stronę niereprezentowa-
ną przez pełnomocnika będzie odrzucona przez sąd. Wymóg, aby skarżący był re-
prezentowany przez wykwalifikowanego prawnika przed sądem kasacyjnym, nie
może być sam w sobie postrzegany jako sprzeczny z art. 6 Konwencji. O ile sposób,
w jaki art. 6 ma być stosowany w stosunku do sądów odwoławczych lub kasacyjnych
zależy od szczególnych cech odnośnych postępowań, o tyle nie może być wątpliwo-
ści, że od państwa, które ustanawia takie sądy, wymaga się zapewnienia, by osoby
podlegające prawu korzystały przed nimi z podstawowych gwarancji rzetelnego po-
stępowania zawartych w tym artykule. Wypełniając ten obowiązek państwo musi po-
nadto wykazywać staranność, aby zapewnić tym osobom prawdziwe i skuteczne wy-
konywanie praw gwarantowanych w art. 6 Konwencji. Trybunał zauważył, że w roz-
poznawanej sprawie Sąd Okręgowy w Katowicach odmówił bez podania przyczyn
przyznania pomocy prawnej skarżącemu w celu reprezentowania go w postępowaniu
kasacyjnym. Trybunał był świadom, że zgodnie z przepisami procedury cywilnej,
mającymi wówczas zastosowanie, sąd nie był obowiązany do podania jakichkolwiek
przyczyn takiej odmowy. Jednakże z powodu braku pisemnego uzasadnienia tej de-
cyzji trudno było Trybunałowi zrozumieć przyczyny, dla których Sąd Okręgowy uznał,
że przyznanie pomocy prawnej nie było uzasadnione w okolicznościach niniejszej
sprawy. Decyzja dotycząca przyznania pełnomocnika z urzędu jest, zgodnie z mają-
cym zastosowanie prawem krajowym, uzależniona od sytuacji finansowej strony i jej
zdolności do opłacenia kosztów. W związku z tym Trybunał zauważył, że sprawa
dotyczyła roszczenia skarżącego przeciwko byłemu pracodawcy z tytułu niezgodne-
go z prawem wypowiedzenia stosunku pracy. Skarżący domagał się także przywró-
cenia do pracy; twierdził przy tym przed Sądem Okręgowym na poparcie swojego
wniosku o ustanowienie pełnomocnika, że pozostawał bezrobotny od listopada 1997
r. do maja 1999 r. Trybunał stwierdził, że zasada rzetelności wymagała od sądu
podania przyczyn, dla których oddalił wniosek o ustanowienie pełnomocnika z
urzędu. W końcu Trybunał podkreślił, że decyzja Sądu Okręgowego w Katowicach
11
odmawiająca skarżącemu ustanowienia pełnomocnika z urzędu wydana została 17
stycznia 2000 r., miało to miejsce miesiąc po upływie ustawowego terminu do wnie-
sienia kasacji. To pozbawiło skarżącego, z oczywistych względów, realnych możli-
wości szukania pomocy prawnej z wyboru w celu wniesienia kasacji, a mając na
względzie, że reprezentacja przez profesjonalnego pełnomocnika była obowiązkowa,
także możliwości wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego. Trybunał stwierdził, że
sposób, w jaki właściwy sąd rozpoznał wniosek skarżącego o ustanowienie pełno-
mocnika z urzędu, nie był zgodny z wymogami staranności.
Przytoczone uzasadnienie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z
27 czerwca 2006 r. pozwala przyjąć, że przed Sądem Okręgowym w Katowicach na
etapie rozpoznawania wniosku powoda o ustanowienie dla niego pełnomocnika z
urzędu w celu sporządzenia i wniesienia kasacji doszło do pozbawienia go możności
działania, co stanowi podstawę do wznowienia postępowania przed Sądem Okręgo-
wym - na etapie dotyczącym rozpoznania wniosku powoda o ustanowienie dla niego
pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia kasacji - po myśli art. 401 pkt 2 k.p.c.
Faktem jest, że Kodeks postępowania cywilnego nie wspomina o orzecze-
niach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jako o zdarzeniu, którego wystąpie-
nie powoduje konieczność wznowienia postępowania cywilnego. Jest to więc sytu-
acja odmienna od sytuacji, w której wyrok wydaje Trybunał Konstytucyjny (o czym
stanowi art. 4011
k.p.c.). Faktem jest również, że zgodnie z dosłowną treścią art. 399
k.p.c. na podstawie opisanej w art. 401 pkt 2 k.p.c. można wznowić jedynie postępo-
wanie zakończone prawomocnym wyrokiem. Nie oznacza to jednak, że wyrok Euro-
pejskiego Trybunału Praw Człowieka może być zignorowany przez państwo-stronę
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w tym przypadku
przez sąd, którego działań lub zaniechań dotyczył wyrok tego Trybunału.
Polska jest związana Konwencją. Oznacza to, że Konwencją związane są
wszystkie władze i organy państwowe, także sądy. Każdy organ państwa w zakresie
swych kompetencji jest zobowiązany (art. 9 Konstytucji) do poszanowania zobowią-
zania, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa
międzynarodowego. W rozpoznawanej sprawie jest niewątpliwe - w świetle wyroku
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 27 czerwca 2006 r. w sprawie Tabor
przeciwko Polsce, że wobec skarżącego doszło do naruszenia konwencyjnie gwa-
rantowanego prawa do sądu, spowodowanego orzeczeniem Sądu Okręgowego w
Katowicach - postanowieniem z 17 stycznia 2000 r. o odmowie ustanowienia pełno-
12
mocnika z urzędu. W związku z tym to na tym Sądzie - jako organie państwa, który
naruszył Konwencję - ciążyła powinność doprowadzenia do stanu zgodności między
treścią orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka a stanem ukształtowa-
nym przez zakwestionowane przez Trybunał orzeczenie, które stało się podstawą
oceny, że Polska (polska władza sądownicza, a konkretnie Sąd Okręgowy w Katowi-
cach) naruszyła prawo powoda do rzetelnego procesu sądowego. Źródłem tego zo-
bowiązania Sądu Okręgowego w Katowicach był art. 9 i art. 91 ust. 2 Konstytucji w
związku z art. 6 ust. 1 Konwencji. Instrumentem, za pomocą którego Sąd Okręgowy
mógł zrealizować swój konstytucyjny i wynikający z prawnomiędzynarodowych zo-
bowiązań Polski obowiązek doprowadzenia do stanu zgodnego z treścią Europej-
skiego Trybunału Praw Człowieka, jest skarga o wznowienie postępowania. Sąd
Okręgowy miał obowiązek (wynikający z art. 8 ust. 2 Konstytucji) takiego zinterpreto-
wania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o wznowieniu postępowania, aby
możliwe było usunięcie skutków naruszenia prawa powoda do rzetelnego procesu
sądowego (obowiązek ten wynikał z art. 9 Konstytucji i art. 46 i 41 Konwencji).
Wadliwa decyzja Sądu Okręgowego - w postaci postanowienia z 17 stycznia
2000 r. o odmowie ustanowienia dla powoda pełnomocnika z urzędu, które nie zo-
stało uzasadnione, a ponadto zostało wydane po upływie terminu do wniesienia ka-
sacji - pozbawiła powoda możliwości działania przed sądem (skorzystania z prawa
do wniesienia kasacji). Ta okoliczność - zgodnie z art. 401 pkt 2 k.p.c. - powoduje
nieważność postępowania (tego jego fragmentu, który obejmował wniosek o ustano-
wienie adwokata w celu sporządzenia i wniesienia kasacji), uzasadniającą jego
wznowienie. Należy przyjąć, że wznowienie postępowania jest w tym przypadku
możliwe, chociaż dotyczy postępowania (pewnego etapu postępowania, postępowa-
nia incydentalnego, wpadkowego) zakończonego nie wyrokiem (innym orzeczeniem
co do istoty sprawy), ale postanowieniem w kwestii formalnej (w tym przypadku od-
rzuceniem kasacji sporządzonej i wniesionej osobiście przez powoda mimo przymu-
su adwokacko-radcowskiego). W ocenie Sądu Najwyższego w rozpoznawanej spra-
wie konieczne jest przyjęcie, że wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
uznający, że doszło do naruszenia prawa strony do sądu (prawa do rzetelnego pro-
cesu sądowego), gwarantowanego przez art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności, może stanowić okoliczności uzasadniające
wznowienie postępowania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. z powodu jego nieważ-
ności także wówczas, gdy postępowanie zakończyło się nie wyrokiem (orzeczeniem
13
co do istoty sprawy), lecz postanowieniem o charakterze formalnym. Tylko takie od-
czytanie art. 401 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 8 i 9 oraz art. 91 ust. 2 Konstytucji, a
także art. 6 ust. 1 Konwencji stwarza możliwość harmonizacji konstytucyjnych i
prawnomiędzynarodowych powinności ciążących na Polsce jako stronie Konwencji
(na wszystkich jej władzach, w tym na władzy sądowniczej), wynikających z przyjęcia
na siebie zobowiązań konwencyjnych.
Za przedstawioną powyżej wykładnią art. 401 pkt 2 k.p.c. przemawiają dalsze
istotne względy. Gwarantowane w art. 6 Konwencji prawo do rzetelnego procesu za-
kłada, że rozstrzygnięcie sądowe (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka)
powinno być efektywne i wiązać podmioty, do których jest kierowane. Teza ta kore-
sponduje z art. 46 Konwencji, który przewiduje, że państwo jest zobowiązane do
przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału. Moc wiążąca (moc obowiązująca)
wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wyraża się w tym, że po pierw-
sze, w granicach, w jakich orzeczenie Trybunału ma moc wiążącą, państwo nie może
kontestować tego, że do naruszenia Konwencji doszło; po drugie, państwo jest
prawnie obowiązane przedsięwziąć określone kroki w celu zadośćuczynienia wyro-
kowi. W przypadku wyroków stwierdzających naruszenie Konwencji, ze stwierdzenia
tego naruszenia przez Trybunał nie wynika bezpośrednio treść konkretnego obo-
wiązku państwa, jednak obowiązek pozytywnego działania (np. usunięcia skutków
naruszenia Konwencji) można wyprowadzić pośrednio z art. 41 Konwencji. Z jego
treści można wysnuć wniosek, że jeżeli prawo krajowe umożliwia usunięcie skutków
naruszenia, a więc działanie pozytywne, to powinno ono nastąpić. W sytuacji, w któ-
rej naruszenie polega na stworzeniu sytuacji prawnej sprzecznej z treścią Konwencji,
bierne zachowanie państwa (organów państwa) mogłoby zostać odebrane jako dal-
sze, wobec autorytatywnej wypowiedzi Trybunału, uchylanie się przez państwo od
wykonywania zobowiązań konwencyjnych (por. P. Grzegorczyk: Skutki wyroków Eu-
ropejskiego Trybunału Praw Człowieka w krajowym porządku prawnym, Przegląd
Sądowy z 2006 r. nr 6, s. 3 nast.).
Przedstawiona wykładnia art. 401 pkt 2 k.p.c. uwzględnia także kontekst kon-
stytucyjny. Co prawda, w rozpoznawanej sprawie Trybunał Konstytucyjny nie stwier-
dził niezgodności z Konstytucją art. 387 k.p.c., a to ten właśnie przepis pozwolił Są-
dowi Okręgowemu w Katowicach jako sądowi drugiej instancji na odstąpienie od
uzasadnienia niepodlegającego zaskarżeniu (zażaleniem) postanowienia o odmowie
ustanowienia pełnomocnika z urzędu, jednakże przy wykładni przepisów dotyczą-
14
cych podstaw wznowienia postępowania cywilnego należało wziąć pod rozwagę, że
odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu w postępowaniu kasacyjnym - przy
obowiązującym przymusie adwokacko-radcowskim - stanowi istotne ograniczenie
prawa strony do skorzystania z możliwości wniesienia kasacji, a więc skorzystania z
przewidzianego prawem procesowym środka prawnego. Ograniczenie prawa strony
do skorzystania z konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) musi
być zgodne z zasadą proporcjonalności wynikającą z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Niere-
spektowanie tych zasad - przez pozbawione jakiegokolwiek uzasadnienia oddalenie
wniosku o ustanowienia pełnomocnika z urzędu dla celów sporządzenia i wniesienia
kasacji - doprowadziło do nieważności postępowania dotyczącego tego wniosku.
Wykładnia art. 401 pkt 2 k.p.c. przyjęta i zastosowana przez Sąd Okręgowy w za-
skarżonym postanowieniu o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania może być
uznana za niezgodną z Konstytucją (mimo wynikającego z art. 8 obowiązku jej sto-
sowania), ponieważ nie uwzględnia konieczności usunięcia - wszelkimi dostępnymi
sądowi instrumentami procesowymi - skutków naruszenia konstytucyjnie gwaranto-
wanego prawa do sądu.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że uzasadnione jest zażalenie
oparte na zarzucie naruszenia art. 401 pkt 2 k.p.c. w związku z przyjęciem przez Sąd
Okręgowy, że skarga o wznowienie postępowania nie została oparta na ustawowej
podstawie wznowienia. Uchylenie zaskarżonego postanowienia i stwierdzenie, że
istniała podstawa do wznowienia postępowania przed Sądem Okręgowym (art. 401
pkt 2 k.p.c. w związku z przytoczonymi w uzasadnieniu przepisami Konstytucji i Kon-
wencji) nie oznacza, że zdaniem Sądu Najwyższego Sąd Okręgowy w Katowicach
powinien uwzględnić wniosek powoda i przyznać mu pełnomocnika z urzędu. Ozna-
cza natomiast, że wniosek ten powinien być jeszcze raz rozpoznany z zachowaniem
wymagań starannego działania sądu i gwarantowanego przez Konwencję prawa do
rzetelnego procesu sądowego.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie
na podstawie art. 3941
§ 3 k.p.c. w związku z art. 39815
§ 1 k.p.c.
========================================