Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 18/07
POSTANOWIENIE
Dnia 25 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z wniosku Gminy Miasta T.
przy uczestnictwie P. Ł. i B. Ł.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 22 września 2006 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie, znosi postępowanie
apelacyjne i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w T. do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w T., uwzględniając wniosek Gminy Miasta T., w dniu 28
lutego 2005 r. dokonał wpisu hipoteki przymusowej w kwocie 253224,12 zł w dziale
IV księgi wieczystej prowadzonej dla bliżej opisanej nieruchomości stanowiącej
własność P. Ł. i B. Ł.
Postanowieniem z dnia 17 listopada 2005 r. uczestnicy zostali zwolnieni w całości
od kosztów sądowych.
Sąd Okręgowy w T. po rozpoznaniu apelacji uczestników, którą zaskarżyli ten wpis
w całości, w dniu 26 stycznia 2006 r. postanowił „uchylić zaskarżony wpis hipoteki
przymusowej ponad kwotę 186214,60 zł (...) i w tym zakresie przekazać sprawę
Sądowi Rejonowemu w T. do ponownego rozpoznania”.
W dniu 15 marca 2006 r. uczestnicy złożyli w Sądzie Okręgowym, w którym jeszcze
pozostawały akta, wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu; w Sądzie tym
wydano zarządzenie o przekazaniu wniosku do rozpoznania Sądowi Rejonowemu
po zwrocie akt.
W dniu 12 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy dokonał wykreślenia wpisu hipoteki
przymusowej w kwocie 253224,12 zł i wpisał hipotekę przymusową w kwocie
186214,60 zł.
Zawiadomienie o wpisie zostało doręczone osobiście uczestnikom w dniu
19 kwietnia 2006 r.
Orzeczeniem z dnia 20 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy ustanowił dla uczestników
adwokata z urzędu, a w dniu 27 kwietnia 2006 r. wpłynęło do Sądu pismo
Okręgowej Rady Adwokackiej w T. o wyznaczeniu dla uczestników adwokata w
osobie L. L.
W dniu 5 maja 2006 r. uczestnicy złożyli osobiście apelację, którą postanowieniem
z dnia 10 maja 2006 r. Sąd Rejonowy odrzucił. Odpisy tego postanowienia zostały
doręczone osobiście uczestnikom postępowania.
W wyniku zażalenia wniesionego osobiście przez uczestników, Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 8 czerwca 2006 r. uchylił orzeczenie odrzucające apelację
3
i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu celem nadania biegu apelacji. Także
odpisy tego postanowienia zostały doręczone osobiście uczestnikom.
Postanowieniem z dnia 22 września 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
uczestników. Odpisy tego, wydanego na posiedzeniu niejawnym (podobnie jak
wszystkie poprzednie), orzeczenia z uzasadnieniem zostały doręczone osobiście
uczestnikom postępowania.
Ostatnio wymienione postanowienie zostało zaskarżone wniesioną przez
ustanowionego z urzędu pełnomocnika uczestników skargą kasacyjną, opartą na
podstawie wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. - nieważności postępowania
z powodu pozbawienia uczestników obrony ich praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.) wskutek
naruszenia art. 133 § 3 k.p.c. przez niedokonywanie doręczeń do jego rąk pism
sądowych, w tym wszystkich orzeczeń wydawanych na posiedzeniach niejawnych.
Wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania został oparty na przesłance
przewidzianej w art. 3989
§ 1 pkt 3 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Pozbawienie strony możności ochrony swych praw, przewidziane w art. 379
pkt 5 k.p.c. jako przyczyna nieważności postępowania, jest – jak zgodnie przyjmuje
się w orzecznictwie i piśmiennictwie – pojęciem elastycznym, ujmującym
przesłankę zawsze ocenianą w kontekście konkretnych okoliczności sprawy.
„Obrona praw” w postępowaniu cywilnym obejmuje możliwość korzystania
z uprawnień procesowych przysługujących stronie. Należy do nich prawo ubiegania
się o ustanowienie adwokata (radcy prawnego); w wypadku jego ustanowienia –
które następuje wtedy, gdy sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny (art.
117 § 4 k.p.c.) - konieczne jest stosowanie przez sąd przepisów zapewniających
realizację prawa do zastępstwa adwokackiego, w tym art. 133 § 2 k.p.c.
Naruszenie uprawnień skarżących nastąpiło już na etapie ubiegania się
przez nich o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, bowiem do wydania orzeczenia
przez Sąd pierwszej instancji doszło bez rozpoznania, a więc z pominięciem, tego
wniosku. Wniosek o ustanowienie adwokata musi być rozpoznany bez zwłoki,
przed podjęciem jakichkolwiek czynności procesowych, a szczególnie – przed
wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia. W przeciwnym razie może dojść do
4
ograniczenia możności obrony praw strony (tak pod rządem d.k.p.c. w orzeczeniu
z dnia 16 lutego 1961 r., 4 Cr 251/60) lub do ich pozbawienia. W okolicznościach
niniejszej sprawy, uzasadniona jest ostrzejsza kwalifikacja zaistniałego uchybienia,
ze względu na to, że wniosek o ustanowienie adwokata został złożony po wydaniu
pierwszego, niekorzystnego dla wnioskujących, postanowienia Sądu pierwszej
instancji oraz po wydaniu przez Sąd drugiej instancji postanowienia wywołującego
istotne wątpliwości co do zakresu i skutków rozstrzygnięcia, pozostawionych
zresztą następnie bez wyjaśnienia w toku dalszego postępowania. Zignorowanie
w takiej sytuacji procesowej wniosku o ustanowienie adwokata i wydanie
merytorycznego rozstrzygnięcia oraz jego doręczenie osobiście skarżącym,
stanowiło pozbawienie uczestników ich praw już na tym etapie postępowania.
Jak wcześniej wskazano, ustanowienie adwokata dla strony powoduje
określone konsekwencje procesowe, w tym konieczność dokonywania wszystkich
doręczeń do jego rąk, stosownie do art. 133 § 3 k.p.c. Naruszenie tego przepisu
może być, w zależności od okoliczności sprawy, traktowane jako „zwykłe”
uchybienie procesowe mogące mieć wpływ na wynik sprawy albo jako uchybienie,
które pozbawiło stronę obrony jej praw. Trzeba stwierdzić, że w niniejszej sprawie
uchybienie to przybrało rozmiary wyjątkowe, bowiem po wydaniu postanowienia
o ustanowieniu dla uczestników adwokata, wszystkie czynności Sądu były
dokonywane bez uwzględnienia tego faktu. Z przytoczonego na wstępie przebiegu
czynności wynika, że wszystkie orzeczenia, i to w toku dwóch instancji, były
doręczane osobiście stronom, z całkowitym pominięciem ich pełnomocnika
procesowego. Trzeba przy tym dostrzec, że w związku ze składaniem osobiście
przez uczestników środków odwoławczych, nie kierowano do pełnomocnika
wezwania do usunięcia braków (w tym braków apelacji, oddalonej zaskarżonym
obecnie postanowieniem). Nie bez znaczenia jest także i to, że w sprawie – ze
względu na jej charakter – orzekano wyłącznie na posiedzeniach niejawnych (art.
6261
§ 1 k.p.c.).
W toku całego, prowadzonego w dwóch instancjach, postępowania Sądy zupełnie
pominęły ustanowionego pełnomocnika procesowego uczestników, podejmując
wszystkie czynności tak, jakby pełnomocnika tego w sprawie nie było. Nie może
w tej sytuacji budzić wątpliwości, że skarżący zostali pozbawienie prawa do
5
zastępowania ich w tym postępowaniu przez ustanowionego na podstawie art. 117
§ 4 k.p.c. adwokata, i że było to równoznaczne z pozbawieniem ich obrony swych
praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. Uzasadniało to uchylenie zaskarżonego
postanowienia na podstawie art. 39815
§ 1 zd.1 k.p.c., z uwzględnieniem art. 386 §
2 w zw. z art. 39821
k.p.c.
Jak wyżej wskazano, uchybienia powodujące nieważność postępowania
wystąpiły przed już przed Sądem pierwszej instancji, co powinien był dostrzec Sąd
odwoławczy, ze skutkiem przewidzianym w art. 386 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia, z uwzględnieniem więc
także jej wniosków. W skardze kasacyjnej nie został zawarty wniosek o uchylenie
orzeczenia Sądu pierwszej instancji. Przewidziane w art. 39815
§ 1 zd. 2 k.p.c.
uchylenie przez Sąd Najwyższy – obok zaskarżonego wyroku – także wyroku sądu
pierwszej instancji jest dopuszczalne tylko na wniosek wnoszącego skargę
kasacyjną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1998 r., II CKN 553/97,
OSP 1998, poz.138).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
jc