Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 34/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa S. T.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie - Oddziałowi Terenowemu
w O.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 4 października 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powoda 1800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 6 października 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił
apelację pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w O. od
wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 24 maja 2006 r., którym tenże Sąd
zobowiązał pozwaną do zawarcia umowy o przeniesienie na rzecz powoda S. T.
własności szczegółowo określonych w pkt I wyroku nieruchomości rolnych, z
zaliczeniem na poczet ceny sprzedaży kwoty 68 700 zł z przysługującego
powodowi prawa do zaliczenia na poczet ceny sprzedaży nieruchomości Skarbu
Państwa wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami
Państwa Polskiego oraz zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 6 000 zł z
odsetkami ustawowymi tytułem zwrotu wadium.
U podstaw powyższego rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne
i ich ocena prawna:
W dniu 5 sierpnia 1998 r. Kierownik Urzędu Rejonowego w R. wydał na
wniosek powoda S. T. zaświadczenie, którym potwierdził uprawnienie powoda do
otrzymania ekwiwalentu za mienie pozostawione poza granicami w rozumieniu art.
212 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z późn. zm.; dalej: „u.g.n.”). Wartość mienia
pozostawionego przez rodziców powoda na podstawie wyceny szacunkowej
określono na kwotę 21 786 418 zł, przy czym na powoda oraz na jego dwie siostry
przypadało po 1/3 części tej wartości, tj. po 7 262 139 zł, co stwierdzono w
odrębnie wydanych zaświadczeniach.
W zamian za to prawo powód w okresie od 1998 do 2005 r. nabył własność
kilkunastu nieruchomości. W dniach 4, 11 i 25 lipca 2005 r. wziął udział w trzech
organizowanych przez stronę pozwaną przetargach na nieruchomości rolne Skarbu
Państwa. Do zawarcia umowy nie doszło z uwagi na odmowę sporządzenia przez
notariusza czynności notarialnej, obejmującej przeniesienie własności
nieruchomości w zamian za zaliczenie wspomnianego wcześniej ekwiwalentu na
poczet ceny sprzedaży. Wątpliwości notariusza wzbudził fakt, że wydano trzy
oddzielne zaświadczenia na rzecz każdego ze spadkobierców, którzy realizowali
3
swoje uprawnienia samodzielnie, podczas gdy zgodnie z właściwymi przepisami
uprawnienie do zaliczenia wartości nieruchomości pozostawionych poza granicami
państwa przysługuje łącznie wszystkim spadkobiercom albo jednemu z nich,
wskazanemu przez pozostałych.
W związku z odmową dokonania czynności notarialnej siostry powoda złożyły
oświadczenie z podpisem notarialnie poświadczonym, wskazując powoda jako
osobę uprawnioną do zaliczenia wartości nieruchomości.
Podzielając i przyjmując za własne zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocenę
prawną Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy za niebudzący wątpliwości uznał fakt, że
w dacie spornych przetargów, tzn. w lipcu 2005 r., nie obowiązywał już art. 3 ust. 2
ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat
z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości
nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami Państwa Polskiego (Dz.
U. z 2004 r. Nr 6, poz. 39 z późn. zm.; dalej: „u.z.w.n.”), który przewidywał
ograniczenie zaliczenia wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi
granicami Państwa Polskiego do 15%, nie więcej jednak niż do kwoty 50 000 zł.
To ograniczenie nie obowiązywało, na skutek orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego, w okresie od 1 maja do 7 października 2005 r., w którym to dniu
weszła w życie ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty
z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. Nr 169, poz. 1418; dalej: „u.r.p.r.”), ponownie wprowadzająca
ograniczenia kwotowe zwrotu równowartości tzw. mienia zabużańskiego. Natomiast
przez cały ten okres obowiązywał art. 3 ust. 1 u.z.w.n., pozwalający na zaliczanie
przez uprawnionych wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi
granicami państwa. Z powyższych względów, zdaniem Sądu drugiej instancji, nie
było możliwe wskazywane przez apelującego uzupełnienie luki prawnej w drodze
analogii z art. 3 ust. 2 u.z.w.n., skoro ten przepis nie obowiązywał wskutek
wyeliminowania go z systemu prawnego wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego.
Tym samym, w okresie nieobowiązywania spornego ograniczenia, pozwana
Agencja miała obowiązek zaliczania uprawnionym do rekompensat wartości całego
mienia pozostawionego za granicą.
4
Sąd drugiej instancji podzielił również zapatrywanie Sądu Rejonowego co do
ważności zaświadczenia Kierownika Urzędu Rejonowego w R., potwierdzającego
uprawnienia powoda do otrzymania ekwiwalentu, o którym mowa była w art. 212
ust. 1 i 2 u.g.n., albowiem zawierało ono niezbędne elementy formalne, zaś
sformułowanie, że powód jest spadkobiercą w 1/3 części, nie oznacza zdaniem
Sądu, iż uprawnienie do zaliczenia ceny nieruchomości pozostawionych poza
granicami państwa nie przysługuje łącznie wszystkim spadkobiercom lub jednemu z
nich, wskazanemu przez uprawnionych. Dołączone dodatkowo oświadczenie
rozwiewało zresztą wszelkie wątpliwości w tym zakresie.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pozwana Agencja
Nieruchomości Rolnych podniosła zarzuty naruszenia: 1) prawa materialnego,
poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 3 ust. 1 u.z.w.n., w związku z wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 grudnia 2004 r., K 2/04 i przepisami ustawy
z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu
pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej
i w konsekwencji uznanie, że wyżej wymieniony przepis stanowi podstawę prawną
do pełnego zaliczenia pomimo istniejącej w okresie od dnia 1 maja 2005 r. do dnia
7 października 2005 r. „luki prawnej”; 2) art. 216 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej poprzez uznanie dopuszczalności prawa do pełnego zaliczenia na poczet
ceny sprzedaży wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami
Państwa Polskiego pomimo braku podstawy prawnej określającej wysokość tego
zaliczenia; 3) art. 212 ust. 5 u.g.n. w związku z rozporządzeniem Rady Ministrów
z dnia 13 stycznia 1998 r. w sprawie sposobu zaliczania wartości nieruchomości
pozostawionych za granicą na pokrycie ceny sprzedaży nieruchomości lub opłat za
użytkowanie wieczyste oraz sposobu ustalania wartości tych nieruchomości (Dz. U.
z 1998 r. Nr 9, poz. 32), poprzez uznanie ważności zaświadczenia wydanego
powodowi przez Kierownika Urzędu Rejonowego w R., pomimo potwierdzenia
uprawnień powoda według udziału w spadku.
Wskazując na powyższe podstawy zaskarżenia kasacyjnego, strona pozwana
wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty
sprawy poprzez oddalenie powództwa.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie należy zwrócić uwagę na nieprecyzyjne wyłożenie podstaw
kasacyjnych. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano, że
oparcie skargi kasacyjnej na pierwszej podstawie kasacyjnej wymaga od
skarżącego, w odniesieniu do każdego z podniesionych zarzutów naruszenia prawa
materialnego, wykazania, w jakiej postaci naruszenie owo nastąpiło, a więc czy
było ono wynikiem błędnej wykładni, czy niewłaściwego zastosowania wskazanych
przepisów prawa materialnego (tak zwłaszcza w postanowieniu SN z dnia 15 lipca
1998 r., II CKN 901/97, niepubl.; wyrok SN z dnia 11 września 1998 r., I CKN
844/97, niepubl.; wyrok SN z dnia 28 września 2000 r., IV CKN 113/00, niepubl.).
To zaś strona skarżąca czyni jedynie w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 3
ust. 1 u.z.w.n., jednak wobec tego, że wszystkie podniesione w skardze zarzuty są
ściśle powiązane, jest możliwe rozstrzygnięcie istotnego zagadnienia prawnego
w niniejszej sprawie. Sprowadza się ono do odpowiedzi na pytanie o zakres
obowiązywania i stosowania art. 3 u.z.w.n. w okresie pomiędzy datą utraty, na
skutek wyroku TK z dnia 15 grudnia 2004 r., K 2/04, mocy obowiązującej przez ust.
2 tego przepisu a datą wejścia w życie ustawy z dnia 8 lipca 2005 r., która
wspomniany przepis całkowicie uchyliła.
Rozważania należy rozpocząć od analizy mocy obowiązującej wyroków
Trybunału Konstytucyjnego. W myśl art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia TK mają
moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Przepis powyższy, lege non
distinguente, należy traktować jako wyraz związania, zarówno organów władzy
publicznej, jak i jednostek, wszelkimi orzeczeniami Trybunału, w tym i wyrokami
w przedmiocie wniosku o zbadanie zgodności ustaw z Konstytucją. Są nimi zatem
związane również sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy. Należy zresztą
zauważyć, że skoro z art. 178 ust. 1 Konstytucji wynika zasada podległości sędziów
Konstytucji i ustawom, to związanie orzeczeniami Trybunału traktować należy jako
realizację obowiązku wynikającego z normy konstytucyjnej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się różnice, jakie zachodzą
pomiędzy „zwykłym” uchyleniem przepisu a wyeliminowaniem go z porządku
prawnego z powodu niezgodności z Konstytucją lub innym aktem prawnym.
Jest faktem, że de lege lata nie istnieje adekwatna regulacja normatywna
6
zagadnień intertemporalnych, które powstają na skutek orzekania przez Trybunał
Konstytucyjny o niezgodności ustaw z Konstytucją (por. m.in. uchwałę z dnia
23 stycznia 2004 r., III CZP 112/03, OSNC 2005 nr 4, poz. 61).
Nie oznacza to jednak, że z obowiązujących norm konstytucyjnych, wspartych
orzecznictwem oraz poglądami doktryny, nie można wywieść pewnych wskazówek
odnośnie do ustalenia mocy obowiązującej orzeczeń TK i ich wpływu na podstawę
prawną orzekania przez sądy powszechne. Przede wszystkim z uzasadnienia
powołanej wyżej uchwały SN z 23 stycznia 2004 r., III CZP 112/03, a także
z szeregu dalszych orzeczeń Sądu Najwyższego wynika, że co do zasady
orzeczenia Trybunału są traktowane jako prospektywne, tzn. odnoszące skutek
ex nunc, a nie od chwili wejścia w życie przepisu, którego sprzeczność
z Konstytucją lub aktem wyższego rzędu została stwierdzona przez Trybunał.
Natomiast w sprawach wydawanych w sprawach analogicznych do niniejszej,
tj. odnoszących się do rekompensat za mienie zabużańskie, Sąd Najwyższy przyjął
zasadę, zgodnie z którą sąd powszechny, bez względu na datę orzekania, bierze
pod uwagę stan prawny z chwili przeprowadzenia przetargu na nabycie
nieruchomości rolnej Skarbu Państwa, w takiej postaci, w jakiej został on
ukształtowany ostatecznym i powszechnie obowiązującym wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego. Taki wniosek wynika głównie z uchwały SN z dnia 20 kwietnia
2006 r., III CZP 25/06 (OSNC 2007 nr 2, poz. 26) oraz z wyroku SN z dnia
20 kwietnia 2006 r., IV CSK 28/06 (OSNC 2007 nr 2, poz. 31).
W sprawie niniejszej jest poza sporem, że przepis art. 3 ust. 2 u.z.w.n. utracił
moc obowiązującą z dniem 30 kwietnia 2005 r. (pkt II sentencji wyroku TK z dnia
15 grudnia 2004 r., K 2/04, OTK-A 2004 nr 11, poz. 117), a zarazem, że art. 3 ust.
1 u.z.w.n. pozostawał w mocy aż do czasu jego uchylenia na skutek wejścia
w życie, dotyczących tej samej materii, przepisów ustawy z dnia 8 lipca 2005 r.
o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza
obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 169, poz. 1418). Strona
skarżąca argumentuje jednak, że sąd powszechny powinien był zastosować
przepis art. 3 ust. 2 u.z.w.n. „w drodze analogii”.
Ustosunkowując się do powyższego zarzutu, a zarazem uwzględniając już
przeprowadzoną analizę obowiązującego stanu prawnego należy zauważyć, iż
7
Trybunał Konstytucyjny, określany niekiedy mianem „ustawodawcy negatywnego”,
dokonuje takich zmian w systemie prawnym, które mają charakter generalny, są
zatem aktami prawotwórczymi (por. uchwałę SN z dnia 3 lipca 2003 r., III CZP
45/03, OSNC 2004 nr 9, poz. 136). Orzeczenie TK stwierdzające niezgodność
z Konstytucją określonych przepisów aktu normatywnego powoduje, że w terminie
określonym zgodnie z Konstytucją bądź też, w dopuszczalnym zakresie, przez sam
Trybunał (art. 190 ust. 3 Konstytucji), kwestionowane przepisy zostają w sposób
trwały wyeliminowane z obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej systemu
prawnego. Trybunał nie ma jednak kompetencji do zapełnienia powstałej w ten
sposób „luki normatywnej”. Nie powinno to dziwić, gdyż przyznanie Trybunałowi
takiej kompetencji oznaczałoby pogwałcenie zasady trójpodziału władz
i naruszyłoby konstytucyjną równowagę pomiędzy organami władzy
ustawodawczej (a niekiedy wykonawczej) oraz sądowniczej. Ze strony Trybunału
możliwe jest więc jedynie sygnalizowanie ustawodawcy istnienia luk bądź
niespójności w systemie prawnym, chociażby w trybie przewidzianym w art. 4 ust. 2
ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz.
643 z późn. zm.).
Odnosząc się do podnoszonego w skardze kasacyjnej zarzutu stosowania
w drodze analogii określonych przepisów należy wskazać, że w ten sposób można
zapełnić jedynie lukę istniejącą w regulacji prawnej na skutek „niezamierzonego
przeoczenia” ustawodawcy. Ponadto, w teorii prawa nie jest kwestionowany
pogląd, że stosowanie analogii z przepisów ustawy (analogia legis) oznacza
wnioskowanie o powinnym sposobie rozstrzygania sytuacji nieuregulowanej na
podstawie wzorca w postaci istniejącej (a ściślej: obowiązującej) regulacji prawnej,
przyjętej dla przypadków podobnych do materii nieuregulowanej. Tego rodzaju
wnioskowanie oparte jest zatem na założeniu podobieństwa hipotetycznej sytuacji
nieuregulowanej do obowiązującego wzorca normatywnego (argumentum a simili)
Wreszcie, skoro sądy w Rzeczypospolitej Polskiej stosują prawo, a nie je tworzą,
konieczna jest ostrożność, tak aby analogia mieściła się w granicach wykładni
prawa i nie prowadziła do przekroczenia granic władzy, którą Konstytucja
powierzyła sędziom i sądom.
8
Żadna z powyższych przesłanek dopuszczalności stosowania analogii
w sprawie niniejszej nie została spełniona. „Luka” powstała na skutek orzeczenia
TK nie jest tożsama z konstrukcyjną luką systemu prawnego; ma ona odmienny
charakter prawny. Nie tylko bowiem nie jest ona niezamierzona, lecz wprost
przeciwnie, wynika z aktywności orzeczniczej Trybunału jako strażnika spójności
i jednolitości systemu prawnego RP. Tym samym jest także oczywiste, że w dacie,
na którą przypadał sporny przetarg, w obszarze regulacji nie istniała sytuacja w
sposób niezamierzony nieuregulowana, o której można było sądzić, że wymaga
ona stosownego uzupełnienia, ani uregulowany hipotetyczny stan faktyczny do niej
podobny. Należy zresztą nadmienić, że w wyroku o sygn. K 2/04, Trybunał nie
kwestionując samej zasady ograniczenia roszczeń zabużańskich, wskazał jednakże
ustawodawcy na niesprawiedliwość rozwiązania, polegającego na równym,
w stosunku do wszystkich kategorii osób pozbawionych własności nieruchomości
położonych poza obecnymi granicami państwa, ograniczeniu prawa do
rekompensaty. Taką „lukę” mógł w sposób adekwatny zapewnić tylko
ustawodawca, któremu Trybunał zasygnalizował określoną wadliwość legislacyjną.
Wreszcie godzi się zauważyć, że sąd powszechny nie mógłby stosować
„analogii” z przepisu, którego niezgodność z Konstytucją została stwierdzona, gdyż
oznaczałoby to z jednej strony oczywisty konflikt z normą konstytucyjną określającą
kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, z drugiej zaś strony pogwałcenie art. 190
ust. 1 Konstytucji, gdyż przepis wyeliminowany orzeczeniem TK z systemu
prawnego nie może wywołać już żadnych skutków prawnych.
W konsekwencji powyższych stwierdzeń, oddalając zarzut naruszenia
zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 3 ust. 1 u.z.w.n., należy przyjąć tezę, że sąd
powszechny jest, z mocy art. 190 ust. 1 Konstytucji RP, bezwzględnie związany
orzeczeniem przez Trybunał Konstytucyjny o utracie mocy obowiązującej przepisu
uznanego za niezgodny z Konstytucją. Skutkiem tego sąd powszechny stosuje do
oceny zdarzeń, które miały miejsce po utracie mocy prawnej przez dany przepis
prawa, taki stan prawny, który nie obejmuje przepisu uznanego za niezgodny
z Konstytucją. Wszelką „analogię” z przepisów uznanych za niezgodne z
Konstytucją w trybie przewidzianym w art. 190 Konstytucji należy zaś uznać za
naruszenie art. 178 ust. 1 Ustawy zasadniczej.
9
Należy także wskazać, że w dniu 13 kwietnia 2007 r. zapadła w sprawie III CZP
29/07 uchwała Sądu Najwyższego, zgodnie z którą zaliczania wartości
nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego ceny
sprzedaży nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa, nabywanych
w okresie od dnia 1 maja do dnia 7 października 2005 r. dokonuje się zgodnie
z zasadami określonymi w art. 13 ust. 2 u.r.p.r. W uchwale tej zatem przesądzono
o wstecznym działaniu ustawy nowej. W rozpoznawanej sprawie nie ma jednak
możliwości odniesienia się do tej uchwały, granice skargi kasacyjnej wyznaczają
bowiem jej wnioski i podstawy, wśród których nie ma zarzutu naruszenia prawa
materialnego poprzez niezastosowanie art. 13 ust. 2 u.r.p.r.
Mając na względzie powyższe, na podstawie art. 39814
k.p.c. skargę kasacyjną
należało oddalić.
db