Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 448/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Gminy L.
przeciwko „P.” sp. z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w L.
z dnia 10 lipca 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 2.700 zł. (dwa tysiące siedemset złotych)
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy w L. oddalił powództwo Gminy
L. skierowane przeciwko „P." Spółce z o.o. o zapłatę kwoty 52.896,19 zł z ustawowymi
odsetkami oraz kosztami procesu, tytułem reszty opłaty za użytkowanie wieczyste
gruntu w roku 2005. Żądana kwota odpowiadała podatkowi VAT doliczonemu przez
powódkę do opłaty określonej w łączącej strony umowie.
Apelację powódki od tego wyroku oddalił w dniu 10 lipca 2006 r. Sąd Okręgowy
w L..
Rozstrzygnięcie zapadło na podstawie niespornego stanu faktycznego:
Powodowa Gmina L. jest właścicielką nieruchomości położonych w L. przy ul. Z.,
które na mocy umowy z 22 października 1996 r. oddała w użytkowanie wieczyste
pozwanej. Zgodnie z postanowieniami umowy pozwana została zobowiązana do
uiszczania opłaty rocznej w wysokości 3% wartości gruntu (§ 5 umowy).
Zmiana wysokości opłaty rocznej nastąpić mogła jedynie na skutek zmian
wartości gruntu niezabudowanego, w okresach nie krótszych niż jeden rok.
W momencie zawierania umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste
czynność ta nie podlegała opodatkowaniu podatkiem VAT. Strony nie uregulowały
umownie skutków ewentualnego przyszłego wprowadzenia tego rodzaju ciężarów.
W czasie trwania umowy, 11 marca 2004 r. uchwalona została nowa ustawa
regulująca opodatkowanie towarów i usług (Dz.U. nr 54, poz. 535), która objęła
obowiązkiem podatkowym także dostawę towarów i odpłatne świadczenie usług
dotyczących gruntów. Ustawa ta zaczęła obowiązywać w powyższym zakresie od
1 maja 2004 r.
W dniu 10 czerwca 2005 r. powodowa Gmina wystawiła pozwanej fakturę
VAT na opłatę roczną za 2005 rok. Wartość netto tej opłaty wyniosła 238.671,71
zł, co stanowiło umówione 3% wartości nieruchomości. Należność tą powódka
powiększyła o podatek VAT (22%) w wysokości 52.507,78 zł, uznając, że
w związku z wejściem w życie nowej ustawy o podatku od towarów i usług opłata
za wcześniej ustanowione użytkowanie wieczyste podlega od tej chwili
3
opodatkowaniu tym podatkiem na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy, a ciężar
daniny powinna ponieść pozwana.
Pozwana uiściła opłatę roczną bez doliczonego do niej podatku VAT. Jej
zdaniem podatek VAT, obowiązku naliczenia którego nie kwestionowała, powinien
być obliczony tzw. rachunkiem „w stu” i odprowadzony przez powódkę z opłaty
rocznej określonej w umowie, a nie doliczany do tej opłaty. Według pozwanej
wynika to z treści art. 29 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług oraz art. 3
ust. 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz.U. nr 97, poz. 1050 ze zm.).
Sąd Rejonowy podzielił zgodne stanowisko stron, że ustanowienie
użytkowania wieczystego stanowi świadczenie usług w rozumieniu art. 8 ust. 1 pkt
1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, co oznacza, że opłaty
za użytkowanie wieczyste przypadające w okresie obowiązywania tej ustawy
podlegają opodatkowaniu tym podatkiem. Uznał jednak skoro w chwili zawierania
umowy czynność nie podlegała temu opodatkowaniu, a strony nie określiły
umownie skutków pojawienia się obowiązku podatkowego w czasie trwania
długoterminowego stosunku prawnego, nie było dopuszczalne jednostronne
przerzucenie wprowadzonego ciężaru podatkowego na ostatecznego nabywcę
usługi. Umowa o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste została ukształtowana
przez równorzędne strony w ramach przysługującej im swobody kontraktowania.
Powinna więc być wykonywana zgodnie z treścią, w sposób odpowiadający
celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego,
ewentualnie ustalonym zwyczajom. Zmiana wysokości uzgodnionej opłaty rocznej
przewidziana została tylko w formie jej aktualizacji na podstawie przepisów ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tj. Dz.U. z 2004,
nr 261, poz. 2603 ze zm.). Art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach
nakazuje traktowanie cen jako należności brutto, a więc doliczenie do nich
podatku VAT następuje rachunkiem „w stu". Cenotwórczy charakter podatku VAT
przejawia się jedynie w tym, że sprzedawca uprawniony jest do skalkulowania
ceny zawierającej podatek VAT. O wysokości ceny ostatecznie decyduje
jednak treść umowy i cena ta nie obejmuje podatku VAT, jeżeli umowa nie
przewiduje tego podatku jako elementu ceny.
4
Zdaniem Sądu I instancji wprowadzenie w trakcie trwania umowy
obowiązku podatkowego mogłoby wpłynąć na wysokość należnej od pozwanej
opłaty jedynie wtedy, gdyby taki skutek wynikał ze zgodnej woli stron, bądź
wyjątkowo - w warunkach art. 3571
k.c. – został wprowadzony w drodze
orzeczenia sądu.
Ponadto przerzucenie w całości ciężaru podatkowego na pozwanego
kłóciłoby się, zdaniem Sądu, z zasadą równości stron, skoro powód ma
możliwość pomniejszenia ciążącego na nim zobowiązania podatkowego
o podatek naliczony.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu I instancji co do tego, że
jednoznaczne, umowne ukształtowanie wzajemnych obowiązków stron i nie zawarcie
w treści umowy klauzuli wprowadzającej możliwość jednostronnej modyfikacji opłaty
za użytkowanie wieczyste w okresie obowiązywania umowy - poza przewidzianą w § 5
aktualizacją tej opłaty w razie wzrostu wartości gruntu - powoduje, że brak jest podstaw
prawnych do uwzględnienia powództwa Gminy L.
Sąd II instancji nie stwierdził, iżby wyrok Sądu Rejonowego naruszył
Pierwszą bądź Szóstą Dyrektywę Rady Unii Europejskiej, co zarzucała powódka
w apelacji, wskazując na wynikającą z Szóstej Dyrektywy (tytuł XI) zasadę, że
podatek VAT jest wliczany w cenę towaru lub usługi i jego koszt ekonomiczny
ponosi nabywca. Wprawdzie bowiem przepisy prawa wspólnotowego, co do
zasady, obowiązują bezpośrednio w krajowym porządku prawnym, jednak
bezpośredni skutek przepisu prawa wspólnotowego, umożliwiający jednostce
powołanie się na ten przepis przed sądem państwa członkowskiego dotyczy
w zasadzie rozporządzeń oraz decyzji. Dyrektywy natomiast nie mogą nakładać
obowiązków na obywateli. Są adresowane do państw członkowskich, które
obowiązane są je implementować do systemu prawa krajowego i z reguły nie
wywierają bezpośredniego skutku. Jedynie wyjątkowo, gdy przepisy dyrektyw są
bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne, mogą być powoływane przez jednostkę,
jako podstawa jej roszczeń przeciwko państwu lub organom będącym emanacją
państwa, w sytuacji, kiedy państwo nie implementowało dyrektywy do prawa
5
krajowego, lub nie uczyniło tego należycie. Wskazywane przez skarżącą
dyrektywy nie mogły więc stanowić podstawy roszczeń powódki.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego w L. powódka
przywołała w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego:
- nie zastosowanie art. 354 § 1 k.c. i art. 65 § 2 k.c. przy dokonywaniu
wykładni umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste;
- nie zastosowanie art. 71 ust. 1 i 4, a także art. 72 ust. 1 w zw. z art. 67 ust.
1 i art. 151 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami, a w konsekwencji nietrafne stanowisko, że kwota opłaty rocznej
za użytkowanie wieczyste od dnia 1 maja 2005 r. zawiera należny podatek VAT;
- błędną wykładnię art. 238 k.c. w zw. z art. 8 ust. 1 pkt 1 i art. 29 ust. 1
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług oraz art. 1 ust. 2 pkt
2 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach;
- nie zastosowanie Pierwszej i Szóstej Dyrektywy Rady Unii Europejskiej
przy dokonywaniu wykładni zastosowanych przepisów.
Podstawa naruszenia przepisów postępowania sprecyzowana została
w postaci zarzutu nieprawidłowego zastosowania art. 385 k.p.c. przy
jednoczesnym błędnym niezastosowaniu art. 386 § 1 k.p.c.
We wnioskach powodowa Gmina domaga się uchylenia zaskarżonego
wyroku w całości i wydania orzeczenia co do istoty sprawy poprzez zasądzenie od
pozwanego na rzecz powoda należności dochodzonych w pozwie wraz z kosztami
procesu; ewentualnie uchylenia tego wyroku w całości i przekazania sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Pozwana wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i przyznanie jej zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Stanowisko w sprawie w trybie art. 3988
§ 1 k.p.c. zajął także Prokurator
Generalny, który przychylił się do poglądu o braku podstaw prawnych do
automatycznego doliczenia do opłaty rocznej podatku VAT, a jednocześnie
opowiedział się przeciwko możliwości obciążenia tym podatkiem opłat związanych
6
z korzystaniem z użytkowania wieczystego ustanowionego przed dniem wejścia
w życie ustawy z 11 marca 2004 r., uznając taką interpretację przepisów ustawy
za sprzeczną z zasadami demokratycznego państwa prawa oraz zasadą nie
działania prawa wstecz. Prokurator Generalny wskazał na analogiczne stanowisko
przyjęte w tej kwestii przez Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale z 8 stycznia
2007 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowym problemem, rozważanym przez sądy obydwu instancji, było
zagadnienie wpływu, jaki na treść obowiązków stron cywilnoprawnej umowy
ustanowienia użytkowania wieczystego ma wprowadzenie po zawarciu tej umowy
nowych obowiązków publicznoprawnych, obciążających świadczenia wynikające
z tej umowy.
Było tak dlatego, że w dotychczasowym toku postępowania nie budziło
wątpliwości stron, ani sądów orzekających, iż opłaty roczne, uiszczane przez
użytkownika wieczystego kwalifikować należy jako opłaty za usługi w rozumieniu
art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług,
a konkretnie za trwale świadczone przeniesienie praw do wartości prawnej.
Analogiczny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia
z dnia 10 lutego 2006 r. (III CZP 1/06, Lex 180664). Postanowieniem tym Sąd
Najwyższy odmówił wprawdzie odpowiedzi na pytanie prawne o treści tożsamej
z zagadnieniem rozstrzyganym w niniejszej sprawie przez Sądy obydwu instancji,
jednak w motywach orzeczenia rozważył z punktu widzenia przepisów ustawy
z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, problem czy oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste jest dostawą towaru, czy też świadczeniem usług.
Uznając, że omawiana umowa dotyczy świadczenia usług w rozumieniu art. 8 ust.
1 pkt 1 ustawy, wskazał na jednolitą w tym zakresie praktykę organów
podatkowych oraz na to, że w wypadku potraktowania tej umowy jako dostawy
towaru, podlegającej opodatkowaniu na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy, podatek
VAT nie należałby się w ogóle od opłat rocznych płaconych za grunty oddane
w użytkowanie wieczyste przed wejściem w życie ustawy z 11 marca 2004 r.
z uwagi na regulację zawartą w art. 19 ust. 1 wspomnianej wyżej ustawy.
7
Decydujące znaczenie dla przyjętej koncepcji miał zatem sposób interpretacji
przepisów ustawy o podatku od towarów i usług przez organy podatkowe, z czym
należy się zgodzić, skoro zagadnienie, czy określona czynność podlega
opodatkowaniu należy do kompetencji organów podatkowych, dokonujących
stosownych ustaleń w postępowaniu podatkowym.
Wprawdzie w doktrynie i orzecznictwie od dawna (por. np. uchwałę 7
sędziów Sądu Najwyższego z 13 października 1951 r., C 427/51, OSNCK
1953/1/1) przyjmuje się dopuszczalność incydentalnego rozstrzygnięcia przez sąd
zagadnienia z innej dziedziny, nawet takiego, do wypowiadania się o którym sąd
ten nie byłby władny, gdyby stanowiło podstawowy przedmiot sprawy, o ile jest to
zagadnienie prejudycjalne dla rozpoznawanej sprawy cywilnej i nie wymaga
wydania konstytutywnego orzeczenia przez inny właściwy organ, jednak
uprawnienie to ma swoje granice i nie powinno wykraczać poza problemy
cywilnoprawne, tyle że wyłączone przez przepisy szczególne z drogi sądowej.
Interpretacja przepisów podatkowych mająca na celu ustalenie, czy
w rozpatrywanym wypadku istnieje obowiązek podatkowy zagadnieniem
cywilnoprawnym nie jest, a zatem wiążące rozstrzyganie tej kwestii wykracza poza
kompetencje sądu, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w niepublikowanym
wyroku z 24 czerwca 1993 r. (I CR 10/93), w którym wyjaśnił, że sprawa
podatkowa nie jest sprawą cywilną, toteż rozstrzygniecie kwestii dotyczącej bytu
zobowiązania podatkowego lub obowiązku podatkowego nie należy do sądów
powszechnych także wtedy, gdy stanowi tylko przesłankę orzeczenie co do istoty
sporu. Spójność systemu organów stosujących prawo wymaga, by rozstrzygnięcia
wpadkowe, odnoszące się do kwestii z zakresu nie objętego kompetencją sądu,
uwzględniały wyniki wykładni przepisów dokonanej przez organy, których oceny są
wiążące w danej dziedzinie, a co najmniej mają ważkie znaczenie dla
obowiązującej praktyki.
Tymi zasadami kierował się Sąd Najwyższy w cytowanym wcześniej
postanowieniu z 10 lutego 2006 r. Te same przesłanki ma na uwadze przy
rozstrzyganiu niniejszej sprawy, lecz tym razem są one źródłem odmiennych
wniosków. Nie można bowiem pominąć faktu, że problem opodatkowania opłat
rocznych za użytkowanie wieczyste, ustanowione zanim zaczęła obowiązywać
8
ustawa z 11 marca 2004 r., stał się przedmiotem rozważań poszerzonego składu
Naczelnego Sądu Administracyjnego. Sąd ten podjął w dniu 8 stycznia 2007 r.
uchwałę (I FPS 1/06, PP 2007/3/46), w której stwierdził, iż opłata roczna z tytułu
użytkowania wieczystego gruntów, ustanowionego przed dniem 1 maja 2004 r.,
gdy taka czynność nie podlegała podatkowi od towarów i usług, po wejściu w życie
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług ani nie zawiera
w sobie należnego podatku, ani też nie powinna być powiększona o taki podatek
na podstawie przepisów tej ustawy. Innymi słowy – nie podlega opodatkowaniu
podatkiem VAT. W uzasadnieniu Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że
użytkowanie wieczyste stanowi wprawdzie prawo na rzeczy cudzej, ale daje
użytkownikowi wieczystemu uprawnienia do dysponowania tą rzeczą w sposób
zbliżony do praw właściciela, czym w istotny sposób różni się od ograniczonych
praw rzeczowych, stanowiąc pośrednie ogniwo pomiędzy tymi prawami,
a własnością. Zgodnie z treścią art. 233 § 1 k.c. użytkownik wieczysty może
w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez
umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu jednostek samorządu
terytorialnego lub ich związków w użytkowanie wieczyste korzystać z gruntu
z wyłączeniem innych osób. W tych samych granicach użytkownik wieczysty może
swoim prawem rozporządzać. Również kolejne przepisy kształtują uprawnienia
użytkownika wieczystego na wzór uprawnień właściciela. Ponadto czas trwania
użytkowania wieczystego jest bardzo długi (art. 236 § 1 i 2 k.c.). Wszystkie te
elementy wskazują, zdaniem NSA, że oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste
stanowi przeniesienie prawa do rozporządzania tym gruntem jak właściciel. Sąd ten
zwrócił uwagę, że definicja dostawy towaru, zawarta w art. 7 ust. 1 ustawy
o podatku od towarów i usług, celowo oderwana została od pojęcia przeniesienia
własności w cywilistycznym tego słowa znaczeniu, a art. 5 (1) Szóstej Dyrektywy
Rady Nr 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. „w sprawie harmonizacji przepisów
prawnych państw członkowskich w zakresie podatku obrotowego - wspólny system
podatku od towarów i usług, jednolita podstawa opodatkowania" (implementowany
w początkowej części art. 7 ust. 1), stanowiący, iż "dostawa towarów" oznacza
przeniesienie prawa do dysponowania rzeczą jak właściciel, należy rozumieć
szeroko, analizując ekonomiczną istotę transakcji, a nie jej charakter prawny.
9
Odwołując się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości NSA
podkreślił, że art. 5 (1) Szóstej Dyrektywy Rady kładzie nacisk na faktyczne
dysponowanie rzeczą, a nie na zbycie prawa.
Z tych przyczyn NSA opowiedział się za stanowiskiem, że oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste stanowi dostawę towarów, o której mowa w art. 7 ust. 1
ustawy o podatku od towarów i usług, a nie świadczenie usług, do którego odnosi
się art. 8 ust. 1, a ze względu na bliskie podobieństwo prawa użytkowania
wieczystego do prawa własności nie było konieczne odrębne wymienianie tego
prawa w definicji dostawy towarów zawartej w art. 7 ust. 1 tej ustawy.
Konsekwencją przyjętego poglądu stał się wniosek, analogiczny do
wyrażonego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10 lutego 2006 r., że
w wypadkach, kiedy grunt został oddany w użytkowanie wieczyste przed dniem
wejścia w życie ustawy z 22 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, kiedy tego
rodzaju czynność nie podlegała daninie, nie ma podstaw do pobierania tego
podatku od opłat rocznych płatnych po wejściu w życie nowych przepisów.
Istotna jest także uzupełniająca argumentację Naczelnego Sądu
Administracyjnego, sprowadzająca się do wniosku, że nawet w wypadku uznania, iż
oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste jest świadczeniem usług, to usługa ta
wykonana została w momencie ustanowienia prawa. Jeżeli więc prawo powstało
przed wejściem w życie ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług,
to nie można - bez wyraźnej woli ustawodawcy - rozciągnąć na nie obowiązku
podatkowego wprowadzonego późniejszą ustawą.
Uchwała powyższa podjęta została w trybie art. 187 ustawy z dnia
30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U.
nr 153, poz. 1270 ze zm.) i jest wiążąca w sprawie, której dotyczy, zaś zmiana
wyrażonego w niej stanowiska wymaga specjalnej procedury, polegającej na
ponownym przekazaniu problemu prawnego odpowiedniemu, poszerzonemu
składowi NSA.
W tej sytuacji można zasadnie przyjąć, że stanowisko NSA ujęte
w powyższej uchwale wpłynie nie tylko na sposób załatwienia sprawy, w której
10
uchwała została wydana, ale narzuci kierunek wykładni, zmieniający
dotychczasową praktykę organów podatkowych.
Tych konsekwencji nie można przeoczyć. Przy tym pogląd prawny
zaprezentowany przez NSA jest spójny, uwzględnia podkreślany w piśmiennictwie
i orzecznictwie, specyficzny, parawłaścicielski charakter praw użytkownika
wieczystego do gruntu i kładzie nacisk na kierunki wykładni dyrektyw, regulujących
opodatkowanie obrotu jednolicie we wszystkich krajach Unii Europejskiej.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsza
sprawę przyjmuje powyższą wykładnię art. 7 ust. 1 ustawy o podatku od towarów
i usług, uznając, odmiennie niż w orzeczeniu z 10 lutego 2006 r., że oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste stanowi w rozumieniu tej ustawy dostawę towarów, a nie
świadczenie usług.
Taki pogląd prawny powoduje, że zagadnienia sporne między stronami
w toku postępowania w niniejszej sprawie i stanowiące przedmiot zarzutów
kasacyjnych straciły znaczenie, bowiem ich źródłem było przekonanie stron i Sądów
orzekających, że opłata roczna za użytkowanie wieczyste ustanowione przed
wejściem w życie ustawy z 11 marca 2004 r. podlega opodatkowaniu.
Zarzut naruszenia przez sądy obydwu instancji przepisów ustawy o podatku
od towarów i usług okazał się więc uzasadniony, aczkolwiek z innych zupełnie
przyczyn, niż wskazane w skardze kasacyjnej i z konsekwencjami nie
uzasadniającymi uwzględnienia żądań skarżącej.
Dalsze zarzuty powódki dotyczą kwestii wykładni umowy oraz ważkiej
problematyki wpływu zmian w systemie podatkowym na treść stosunków
cywilnoprawnych, celowe będzie więc odniesienie się do tej kwestii, jakkolwiek
z zastrzeżeniem, że w świetle wcześniejszych rozważań, uwagi te mają charakter
jedynie pomocniczy.
Zagadnienie wpływu zmian w przepisach o podatku od towarów i usług na
treść umów cywilnoprawnych, dotyczących opodatkowanych czynności było już
kilkakrotnie przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego pod rządami ustawy
z 11 marca 2004 r., a także po rządami poprzednio obowiązujących przepisów
regulujących opodatkowanie podatkiem VAT. Najbardziej zbliżone tematycznie są
11
dwa orzeczenia pochodzące z 2006 r. Jednym z nich jest powołane już wcześniej
postanowienie z dnia 10 lutego 2006 r., w którym Sąd Najwyższy stwierdził, iż
opłaty z tytułu użytkowania wieczystego są ustalane w umowie zawartej pomiędzy
właścicielem gruntu a użytkownikiem wieczystym i bez zmiany tej umowy mogą one
ulec zmianie tylko w sytuacji przewidzianej w art. 77 ust. 1 ustawy o gospodarce
nieruchomościami, a zatem wówczas, jeżeli wzrośnie wartość nieruchomości
oddanej w użytkowanie wieczyste. Wprowadzenie podatku VAT uzasadniałoby
podniesienie opłaty rocznej tylko wówczas, gdyby wpłynęło na wzrost wartości
nieruchomości.
Kwestię wpływu zmian wysokości podatku na treść umowy cywilnoprawnej
omawia także późniejsza uchwała z 21 lipca 2006 r. (III CZP 54/06, Wokanda
2006/12/6), dotycząca wprawdzie umowy o roboty budowlane, lecz zawierająca
rozważania o ogólniejszym zakresie. W uchwale tej Sąd Najwyższy rozważał, czy
ustawowa zmiana stawki VAT na roboty budowlane z 7% na 22%, uzasadnia
podwyższenie wynagrodzenia uzgodnionego w umowie o roboty budowlane,
zawartej przed wprowadzeniem nowej stawki. Analiza art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy
z 5 lipca 2001 r. o cenach i przepisów ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od
towarów i usług doprowadziła do wniosku, że przepisy te nie przesądzają
o wysokości wynagrodzenia za dokonanie czynności cywilnoprawnej. Art. 3 ust. 1
pkt 1 ustawy o cenach określa jedynie, że umówiona cena traktowana jest jako
należność uwzględniająca podatek VAT i podatek akcyzowy, natomiast ustawa
o podatku od towarów i usług ustala, że wysokość podatku obliczana jest od
wysokości świadczenia, nie reguluje natomiast zasad partycypacji każdej ze stron
transakcji w tym podatku, pozostawiając to umowie zainteresowanych. Zmiana
wysokości podatku nie może więc automatycznie wywoływać zwiększenia
umówionego wynagrodzenia. By osiągnąć zmianę tego świadczenia - strony, o ile
wcześniej nie uzgodniły w umowie sposobu postępowania w takiej sytuacji –
musiałyby dokonać korekty postanowień umownych. W wypadku umowy o roboty
budowlane Sąd Najwyższy, dostrzegając negatywne konsekwencje ekonomiczne
przyjętego poglądu, wskazał na możliwość poszukiwania rozwiązania
w analogicznie stosowanych przepisach art. 629 i 632 § 2 k.c., nie wykluczając
12
ewentualności wystąpienia o dokonanie przez sąd zmiany wysokości świadczenia
na podstawie art. 3571
k.c.
Przytoczone wnioski i argumenty pozostają aktualne. W świetle zasady
swobody umów, stanowiącej podstawę gospodarki rynkowej, ingerencja w treść
postanowień umownych dokonanych przez równorzędnych partnerów musi mieć
wyraźne źródło ustawowe. Tymczasem ani ustawa o gospodarce
nieruchomościami, ani ustawa o podatku od towarów i usług nie regulują skutków
wprowadzenia nowych obciążeń podatkowych dla rozmiaru obowiązków
wynikających z wcześniej zawartych, lecz nadal wykonywanych umów
cywilnoprawnych. Zmiana treści tych obowiązków wymaga zatem zgodnej woli
stron, a w braku porozumienia między nimi, wykorzystania instrumentów prawnych
moderujących skutki nieprzewidzianych zdarzeń zachodzących w czasie realizacji
umowy.
Przechodząc do oceny zarzutów powódki związanych z prawidłowością
wykładni umowy stron należy zauważyć, że Sąd II instancji nie stwierdził, jakoby za
własne przyjmował wszystkie wnioski prawne Sądu I instancji. Przeciwnie, sposób
konstrukcji uzasadnienia wskazuje na to, że Sąd Okręgowy podzielił część
argumentów Sądu Rejonowego, które wyraźnie sprecyzował. Sąd Okręgowy
stwierdził mianowicie, że sposób w jaki opłata została ustalona pomiędzy stronami
i sposób jej uiszczania wynika wprost z umowy zawartej 22.10.1996 r. Wyrażona
przez ten Sąd akceptacja argumentacji Sądu Rejonowego następuje po
przytoczeniu części argumentów, wśród których brak wzmianki o woli traktowania
opłaty jako należności brutto. Przyjęciu takiej wykładni umowy sprzeciwia się
zresztą całość argumentacji prawnej, gdyby bowiem Sądy obydwu instancji uznały,
że strony uregulowały w umowie kwestię ukształtowania opłaty jako należności
brutto, zbędne byłyby dalsze rozważania. Takie postanowienie nie byłoby
sprzeczne z prawem, w szczególności z przepisami ustawy z 29 kwietnia 1985 r.
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tj. Dz.U. z 1991 r., nr 30,
poz. 127 ze zm.), bowiem nie stanowiłoby obniżenia opłaty poniżej stawek
ustawowych, lecz określenie, która ze stron umowy będzie ponosić dodatkowe
ciężary. Rozważania Sądu II instancji opierają się jednak na założeniu, że tego
13
rodzaju ustaleń strony nie poczyniły. Nie doszło zatem do zarzucanego naruszenia
art. 65 § 2 k.c. ani art. 354 § 1 k.c.
Skarżący nie ma też racji, gdy twierdzi, że zaskarżony wyrok zapadł
z pogwałceniem art. 71 ust. 1 i 4, a także art. 72 ust. 1 w zw. z art. 67 ust. 1 i art.
151 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami oraz
art. 1 ust. 2 pkt 2 ustawy o cenach. Okoliczność, że opłata zapłacona przez
pozwaną została określona w umowie bez uwzględnienia podatku VAT była
niesporna, jednak z tego faktu nie wynika, która ze stron powinna ponieść ciężar
wprowadzonej później daniny, w sytuacji, kiedy nie zostało to uregulowane przez
ustawodawcę. Sugerowana przez powódkę wykładnia przepisów implementujących
Pierwszą i Szóstą Dyrektywę Rady, prowadząca do wkroczenia w treść zawartej
przez strony umowy cywilnoprawnej i nałożenia na pozwaną obowiązku
nieprzewidzianego dla niej ani w umowie, ani w przepisach podatkowych byłaby
niedopuszczalną ich nadinterpretacją. Przede wszystkim skarżąca nie precyzuje,
jakie konkretnie przepisy dyrektyw miałyby uzasadniać podwyższenie opłaty
rocznej, powołując się na ogólne założenia dotyczące konstrukcji podatku od
wartości dodanej, ukierunkowane na ukształtowanie regulacji podatkowych.
Przepisy te nie odnoszą się do stosunków między cywilnoprawnymi kontrahentami
występującymi w układzie horyzontalnym i nie mogą służyć nałożeniu na takie
podmioty nowych obowiązków. Wprawdzie założenie prowspólnotowej interpretacji
prawa krajowego w celu zapewnienia jednolitości rezultatów implementacji dyrektyw
nakazuje traktowanie ich jako norm wyznaczających sposób wykładni przepisów
wewnętrznych państw członkowskich, lecz jedynie w granicach z tych przepisów
wynikających, nie zaś contra legem.
Brak również było przesłanek do uwzględnienia zarzutu naruszenia
przepisów procesowych, które powódka sprecyzowała jako wadliwe zastosowanie
art. 385 k.p.c. przy jednoczesnym błędnym niezastosowaniu art. 386 § 1 k.p.c.
Do naruszenia powyższych przepisów mogłoby dojść, jak wynika
z ustalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego (por. np. postanowienie z 12 marca
2002 r., IV CKN 1657/00, Lex 54373) gdyby nastąpiło oddalenie apelacji, błędnie
uznanej przez sąd II instancji za bezzasadną, co może nastąpić jedynie w razie
14
naruszenia przez ten sąd prawa materialnego lub innych niż art. 385 k.p.c.
przepisów postępowania. Naruszenie wymienionego przepisu nie może zatem
stanowić samodzielnego zarzutu kasacji. O jego naruszeniu można mówić dopiero
w razie wykazania naruszenia prawa materialnego lub innych przepisów
postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy,
w wyniku czego doszło do niezasadnego oddalenia apelacji. Taka sytuacja
w rozpatrywanej sprawie jednak nie wystąpiła.
Podobnie uchybienie art. 386 § 1 k.p.c. przez jego nie zastosowanie
wymagałoby wykazania przesłanek przemawiających za zmianą orzeczenia Sądu I
instancji w postępowaniu apelacyjnym, co także odnosi się do uzasadnionych
zarzutów natury merytorycznej. W sytuacji, kiedy Sąd Okręgowy słusznie uznał
apelację powódki za bezzasadną, nie było podstaw do stosowania art. 386 § 1
k.p.c.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna powódki podlegała oddaleniu
na podstawie art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 k.p.c.