Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 44/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa "D."
przeciwko E.G., Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Rejonowego w N. oraz "E."
Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 24 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa - Prezesa Sądu
Rejonowego w N.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 sierpnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Syndyk masy upadłości Przedsiębiorstwa „D.” wystąpił z powództwem
przeciwko komornikowi E.G. o zapłatę kwoty 872.428,68 zł z ustawowymi
odsetkami od daty zajęcia kwot, składających się na należność główną, do dnia
zapłaty. W toku procesu wezwano do udziału w sprawie w charakterze pozwanych
Skarb Państwa – Sąd Rejonowy w N. oraz „E.”.
Sąd Okręgowy w Z. wyrokiem z dnia 24 maja 2005 r. zasądził solidarnie od
pozwanej E.G. i Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w N. oraz od „E.” na rzecz
powoda kwotę 353.168,77 zł wraz z u stawowymi odsetkami od 28 października
2003 r. do dnia zapłaty.
Podstawę orzeczenia Sądu stanowiły następujące ustalenia faktyczne:
W dniu 19 grudnia 2001 r. Sąd Rejonowy w Z. otworzył postępowanie układowe
wobec Przedsiębiorstwa „D.” W dniu 20 grudnia 2001 r. Zarządca komisaryczny
tego przedsiębiorstwa zawiadomił komornika E.G. o otwarciu postępowania
układowego wobec powoda. W postępowaniu układowym uczestniczyli wierzyciele:
M.Ł., J.G. i H.F. Zarządca komisaryczny w dniu 8.07.2002 r. złożył w sądzie
wniosek o umorzenie układu i ogłoszenie upadłości. Sąd Rejonowy w Z. w dniu
10.07.2002 r. wydał postanowienie o umorzeniu postępowania układowego.
Orzeczenie to uprawomocniło się w dniu 18.07.2002 r. W dniu 12.07.2002 r.
wierzyciel H.F. złożył do komornika E.G. wniosek o wszczęcie postępowania
zabezpieczającego na podstawie dołączonego nieprawomocnego nakazu zapłaty
przeciwko powodowi. We wniosku znajdowała się wzmianka o tym, że Sąd
Rejonowy w Z. w dniu 10.07.2002 r. wydał postanowienie o umorzeniu
postępowania układowego. Podobnej treści wnioski niezwłocznie złożyli J.G. i M.Ł.,
dysponujący prawomocnymi tytułami wykonawczymi.
W dniu 15.07.2002 r. zostały doręczone powodowi zawiadomienia
o wszczęciu egzekucji na rzecz tych wierzycieli. W okresie od 12 do 18 lipca
2002 r. pozwana dokonała zajęcia rachunków bankowych powoda w ramach
prowadzonych postępowań egzekucyjnych na rzecz wymienionych wierzycieli,
3
natomiast w dniu 18 lipca 2002 r. na rzecz wierzyciela „K.” S.A. na kwotę 5.118,34
zł. Po dokonanych zajęciach pieniądze przelała na swoje konto. Pozwana
otrzymała prawomocne postanowienie Sądu Rejonowego w Z. z dnia 10 lipca 2002
r. o umorzeniu postępowania układowego w dniu 19 lipca 2002 r. około godz. 800
.
W tym samym dniu około godz. 1100
pozwana przelała na konta wierzycieli łącznie
kwotę 872.428,68 zł. Poszczególni wierzyciele otrzymali następujące kwoty:
M.Ł. kwotę 173.911,27 zł, która została zajęta w dniach 15, 16 i 17 lipca 20
02 r.
J.G. kwotę 518.885,81 zł, która została zajęta w dniach 12 i 15 lipca 2002 r.,
H.F. kwotę 174.513,26 zł, która została zajęta w dniu 15 lipca 2002 r. „K.”
S.A. kwotę 5.118,34 zł, która została zajęta w dniu 18 lipca 2002 r.
W dniu 19 lipca 2002 r. Sąd Rejonowy w Z. około godziny 1200
ogłosił
upadłość powoda. Pozwana dowiedziała się o powyższym około godz. 1400
tego
samego dnia Pozwana była ubezpieczona z tytułu odpowiedzialności cywilnej za
szkody powstałe przy wykonywaniu czynności związanych ze swoją działalnością
egzekucyjną w „E.” na kwotę 500.000 zł.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za zasadne w części, tj. do kwoty
353.168,77 zł wskazując, że odpowiedzialność pozwanej oparta jest na art. 23 ust.
1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji w jego
brzmieniu z lipca 2002 r., a więc z okresu, kiedy powódka dokonywała czynności
egzekucyjnych. Zgodnie z tym przepisem komornik ponosi odpowiedzialność za
szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności, nie normując jednocześnie
rodzaju tej odpowiedzialności. Ta w tym czasie była uregulowana w art. 415 k.c.,
wobec czego przedmiotem badania Sądu była wina pozwanej oraz zakres szkody
spowodowany jej działaniem.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwana nie powinna zgodnie z obowiązującymi ją
przepisami wszczynać postępowania egzekucyjnego wobec powoda w czasie
pomiędzy 12 lipca a końcem dnia 17 lipca 2002 r., gdyż orzeczenie o umorzeniu
postępowania układowego było wówczas nieprawomocne. Zgodnie
z obowiązującym wtedy art. 29 prawa o postępowaniu układowym – po otwarciu
postępowania układowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu,
4
albo umorzenia postępowania, nie może być dokonywana spłata długów objętych
postępowaniem. Nie może być również w tym czasie wszczęta lub prowadzona
dalej przeciwko dłużnikowi egzekucja w poszukiwaniu wierzytelności objętych
postępowaniem układowym. Postępowanie egzekucyjne wszczęte wcześniej
powinno zostać zawieszone. Z uwagi na treść tego przepisu, wszystkie dokonane
przez pozwaną zajęcia, za wyjątkiem zajęcia dokonanego w dniu 18 lipca 2002 r.
na kwotę 5.118,34 na rzecz „K.” S.A., były bezprawne. Pozwana wiedziała o
toczącym się postępowaniu układowym oraz o tym, że przynajmniej do dnia 18
lipca 2002 r. orzeczenie o umorzeniu tego postępowania nie mogło być
prawomocne.
Sąd Okręgowy uznał, że wielkość szkody wskazanej w pozwie winna zostać
pomniejszona o kwotę 5.118,34 zł, którą pozwana wyegzekwowała bez naruszenia
prawa i dlatego za podstawę wyliczeń przyjął kwotę 867.310,34 zł oraz uznał, że
szkoda wyrządzona powodowi winna zostać zmniejszona o wartość, jaką
uzyskaliby wierzyciele przy braku działania pozwanej w toku postępowania
egzekucyjnego. Wedle wyliczeń powoda wierzyciele ci byliby zaspokojeni w
59,28%, gdyby zgłosili swoje wierzytelności w postępowaniu upadłościowym i
dlatego dokonał odpowiedniego pomniejszenia szkody. W wyniku tych wyliczeń
Sąd Okręgowy zasądził kwotę 353.168,77 zł, odsetki zasądził od dnia wezwania do
zapłaty odszkodowania. Sąd przytoczył art. 23 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji jako podstawę prawną solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa i art. 822 k.c., jako podstawę prawną
odpowiedzialności „E..”
Od powyższego wyroku obie strony wniosły apelację. Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 10 sierpnia 2006 r. sprostował oczywistą niedokładność pisarską
zawartą w zaskarżonym wyroku dotyczącą oznaczenia statio fisci poprzez
zastąpienie słów „Sądowi Rejonowemu w N. i Sądu Rejonowego w N.” słowami
„Prezesowi Sądu Rejonowego w N. i Prezesa Sądu Rejonowego w N.” oraz
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził solidarnie od pozwanych: E.G.,
Skarbu Państwa – Prezesa Sądu Rejonowego w N. oraz od „E.” dalszą kwotę
514.141,57 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia 28 października 2003 r. do dnia
5
zapłaty z tym, że odpowiedzialność „E.” ograniczył do kwoty 500.000 zł, oddalił
apelację pozwanych.
W ocenie Sądu Apelacyjnego błędne było wnioskowanie Sądu pierwszej
instancji, że wierzyciele z wniosków których pozwana podjęła czynności
egzekucyjne w okresie od 12 do 17 lipca 2002 r. zostaliby w 59,28% zaspokojeni
z funduszy masy upadłości, dlatego szkoda jaką wyrządziła pozwana swoim
bezprawnym działaniem ograniczona winna być tylko do kwoty 353.168,77 zł.
Stanowisko takie – zdaniem Sądu Apelacyjnego – nie zasługuje na aprobatę, gdyż
majątek dłużnika w postaci środków na jego rachunkach bankowych, po ogłoszeniu
upadłości, stanowi masę upadłości, z której w toku postępowania upadłościowego
następuje proporcjonalne zaspokojenie wierzycieli. Wskutek bezprawnych działań
pozwanej majątek dłużnika został uszczuplony o kwotę 867.360,64 zł. Sprzeczne
z prawem działania komornika podejmowane były wyłącznie w interesie kilku
wierzycieli, a skutkiem tych działań było pokrzywdzenie pozostałych wierzycieli.
Jak wynika z oświadczenia syndyka, w dacie upadłości nie było na koncie
powoda żadnych środków, zaś do częściowego zaspokojenia pozostałych
wierzycieli, którzy uczestniczyli w postępowaniu upadłościowym doszło wyłącznie
na skutek sprzedaży przedsiębiorstwa upadłego. Postępowanie upadłościowe do
tej pory nie zostało zakończone, dlatego – zdaniem Sądu Apelacyjnego – dowolne
było ustalenie przez Sąd pierwszej instancji, że wierzyciele na rzecz których
komornik dokonał zajęcia rachunków bankowych powoda zostaliby zaspokojeni
w takiej wysokości jak zostało to przedstawione na podstawie teoretycznych
wyliczeń syndyka dokonanych na żądanie sądu. Gdyby w masie upadłości znalazły
się środki wyegzekwowane przez komornika inaczej z pewnością przedstawiałby
się plan podziału funduszy masy upadłości, więc w ocenie Sądu Apelacyjnego brak
jest racjonalnych podstaw do uznania, że wierzytelności te zostałyby zaspokojone
w 59,28%.
Mając na względzie, że w czasie powstania szkody obowiązywał jeszcze art.
769 k.p.c. Sad Apelacyjny uznał, że na podstawie tego przepisu w związku z art. 23
ustawy o komornikach sądowych, komornik solidarnie ze Skarbem Państwa
obowiązani są do naprawienia szkody. Odpowiedzialność „E.” S.A., ograniczona do
6
sumy ubezpieczenia, na jaką opiewała umowa ubezpieczenia pozwanej E.G.,
znajduje swoje źródło w treści art. 822 k.c.
Zastępując słowa „Sąd Rejonowy w N.” słowami „Prezes Sądu Rejonowego
w N.” Sąd Apelacyjny miał na względzie, że Skarb Państwa w myśl art. 38 w zw. z
art. 33 k.c. działa poprzez swoje organy, zaś organem uprawnionym do
reprezentacji Sądu Rejonowego jest Prezes tego Sądu (art. 21 § 1 pkt 1 ustawy z
dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych).
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany Skarb
Państwa zastępowany przez Główny Urząd Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa zarzucił naruszenie art. 361 § 2 k.c. przez jego błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że na ustalenie wysokości szkody nie ma wpływu
wysokość korzyści, jaką powód uzyskał w wyniku zdarzenia wyrządzającego
szkodę i tym samym mylne zrozumienie i zastosowanie zasady pełnego
odszkodowania oraz poprzez niewłaściwe zastosowanie tego przepisu, polegające
na zaprzeczeniu związku między ustalonym faktem zmniejszenia się zobowiązań
powoda a określoną w art. 361 § 2 k.c. wysokością poniesionej przez niego straty.
W skardze kasacyjnej zarzucono także naruszenie przepisów postępowania – art.
67 § 2 k.p.c., poprzez przyjęcie, że w niniejszej sprawie uprawnionym do
reprezentowania Skarbu Państwa jest wyłącznie Prezes Sądu Rejonowego w N.,
które to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a nawet może
stanowić przyczynę nieważności postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Szkoda poniesiona przez powoda na skutek bezprawnej egzekucji
przeprowadzonej przez komornika na rzecz niektórych tylko wierzycieli ma dość
szczególny charakter. Nie ulega wątpliwości, że egzekucji dokonano w granicach
ustalonych tytułami wykonawczymi zobowiązań dłużnika i w jej wyniku dług wygasł.
W konkretnym przypadku istota szkody polega na tym, że powód na skutek
bezprawnego działania komornika został pozbawiony możliwości zaspokojenia
wszystkich swoich wierzycieli w stopniu wynikającym z prawa upadłościowego.
Wierzyciele na rzecz których pozwana Komornik E.G. wyegzekwowała łącznie
kwotę 867.360,34 zł otrzymali więcej, niż mogliby otrzymać w wyniku postępowania
7
upadłościowego, zaś powodowi zostało mniej na zaspokojenie innych wierzycieli.
Uszczuplenie kwoty dla innych wierzycieli stanowi szkodę powoda.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego cała wyegzekwowana kwota
867.360,34 zł nie jest szkodą, gdyż, gdyby nie przeprowadzono egzekucji,
wierzyciele na rzecz których kwotę tę wyegzekwowano i tak otrzymaliby część
swoich należności w postępowaniu upadłościowym. Oczywiście Sąd Apelacyjny
ma rację, że przesłanką uzyskania zaspokojenia byłoby zgłoszenie wierzytelności
w toku postępowania upadłościowego i umieszczenie ich na liście wierzytelności.
Jednakże biorąc pod uwagę zasady doświadczenia życiowego, nieprawdopodobne
jest, aby wierzyciele, których zaspokoił komornik, przy braku zaspokojenia nie
zgłosiliby swoich wierzytelności do postępowania upadłościowego.
Nieprawdopodobna jest bowiem sytuacja, w której wierzyciele mając świadomość,
że w masie upadłości znajduje się znaczny majątek, nie chcieliby uzyskać
zaspokojenia.
Szkodą poniesioną przez powoda jest różnica między wyegzekwowaną
przez komornika kwotą 867.360,34 zł, a kwotą którą wierzyciele egzekwujący
otrzymaliby w postępowaniu upadłościowym. Ustalenie tej ostatniej kwoty na
podstawie dowodów przedłożonych przez strony i zasad doświadczenia życiowego
było rzeczą Sądu meriti. Ponieważ Sąd Apelacyjny tego ustalenia nie poczynił,
uznać należy za zasadny zarzut skargi kasacyjnej co do naruszenia art. 361 § 2
k.c.
Usprawiedliwiony jest także zarzut naruszenia art. 67 § 2 k.p.c. Skarb
Państwa jako osoba prawna nie ma swoich własnych organów. Stosownie do art.
67 § 2 k.p.c. za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej
jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie
lub organ jednostki nadrzędnej.
W konkretnej sprawie problem wynika z tego, że odpowiedzialność Skarbu
Państwa na podstawie art. 769 k.p.c. (obecnie na podstawie art. 23 ust. 3 ustawy
o komornikach sądowych i egzekucji) wiąże się nie z działalnością państwowej
jednostki organizacyjnej, ale z działalnością komornika, który nie należy do
stationes fisci. Trzeba więc poszukiwać istniejących związków między komornikiem
8
a jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa. Komornik działa przy sądzie
rejonowym (art. 1 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji), a czynności
nadzorcze w stosunku do niego podzielone są między prezesów sądów
rejonowych, okręgowych i apelacyjnych i Ministra Sprawiedliwości. Biorąc pod
uwagę treść art. 67 § 2 k.p.c. można uznać, że w sprawach dotyczących solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa z komornikiem czynności procesowe powinien
podejmować za Skarb Państwa organ sądu.
Stosownie do art. 22 § 3 ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych
prezes sądu okręgowego wykonuje czynności administracji sądowej w stosunku do
sądów rejonowych na obszarze właściwości sądu okręgowego oraz sprawuje
nadzór - nad działalnością tych sądów. Wydaje się więc, że prezes sądu
okręgowego jest właściwym organem do podejmowania czynności za Skarb
Państwa w tego rodzaju sprawach. Tak też wynika z przeważającej praktyki Sądu
Najwyższego (np. wyroki z 16 maja 2002 r., IV CKN 1061/00 (niepubl.),
z 4 września 2002 r., I CKN 926/00 (MOP 2002, nr 19 s. 68), z 27 listopada
2002 r., I CKN 1309/00 (OSNC 2004 nr 1, poz. 12), z 21 listopada 2003 r., V CK
56/03 (MOP 2006, nr 11, s. 598), z 25 listopada 2003 r., II CK 280/02 (LEX nr
82264), z 6 lutego 2004 r., II CK 401/02 (niepubl.), z 9 września 2004 r., II CK
510/03 (niepubl.), z 19 października 2005 r., V CK 213/05 (LEX nr 187070),
z 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 62/06 (LEX nr 191171).
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.