Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 117/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. W.
przeciwko A. Ż.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 czerwca 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 23 października 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 7 czerwca 2006 r. zasądził od pozwanego A.
Ż. na rzecz powoda M. W. kwotę 73 875 zł z odsetkami w wysokości 0,1% za każdy
dzień zwłoki za okres od dnia 1 grudnia 2003 r., a w pozostałym zakresie
postępowanie w sprawie umorzył, w następstwie cofnięcia pozwu.
Sąd ten ustalił, że w dniu 4 października 2003 r. strony zawarły umowę, na
mocy której powód zobowiązał się do pośrednictwa w nabyciu przez pozwanego
wskazanej w tej umowie nieruchomości, a pozwany do zapłaty prowizji w wysokości
2,5% wartości nieruchomości, w przypadku zawarcia umowy sprzedaży
nieruchomości lub dotyczącej jej umowy przedwstępnej. W dniu 5 listopada 2003 r.
współwłaściciele nieruchomości zawarli ze Szkołą Wyższą „M. C.” reprezentowaną
przez pozwanego A. Ż. przedwstępną umowę sprzedaży nieruchomości pod
warunkiem, że zostanie zmienione dotychczasowe przeznaczenie budynku na cele
usługowo-biurowo-szkoleniowe. Ze względu na to, że nie doszło do zmiany
przeznaczenia budynku umowa sprzedaży budynku nie została ostatecznie
zawarta. Pozwany złożył oświadczenie o uchyleniu się od oświadczenia woli
zawartego w umowie przedwstępnej, złożonego pod wpływem błędu, co do
przedmiotu tej umowy, w której nieruchomość oznaczono jako działkę nr 29/06 o
powierzchni 717 m2
, podczas gdy w rzeczywistości nieruchomość składała się z
dwóch działek o takiej łącznej powierzchni.
W ocenie Sądu Rejonowego pozwany był zobowiązany do zapłaty powodowi
kwoty dochodzonej pozwem, skoro doszło do zawarcia przedwstępnej umowy
sprzedaży nieruchomości, a błędne jej oznaczenie w akcie notarialnym co do
numeru geodezyjnego było wynikiem wyłącznie oczywistej omyłki i nie miało to
wpływu na ważność umowy przedwstępnej. Sąd Rejonowy uznał, że należność
dochodzona przez powoda stanowi karę umowną za wykorzystanie przez osobę
trzecią poinformowaną przez zamawiającego oferty przedstawionej przez
pośrednika.
3
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 października 2006 r. oddalił apelację
pozwanego, podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji oraz jego
ocenę prawną za wyjątkiem poglądu, że powód dochodził zapłaty kary umownej, a
zakaz stosowania w umowie postanowienia wpisanego do rejestru niedozwolonych
klauzul umownych wiąże tylko podmiot, którego dotyczyło orzeczenie będące
podstawą dokonania wpisu. Sąd Okręgowy uznał, że powodowi przysługuje
prowizja stanowiąca procentowe wynagrodzenie od wartości transakcji, ustalone w
umowie pośrednictwa w sprzedaży nieruchomości. Mimo uznania za trafne
stanowiska skarżącego, że wpisanie określonego postanowienia umownego do
rejestru niedozwolonych klauzul umownych wiąże się z zakazem jego stosowania
także przez inne podmioty stwierdził, że nie ma to znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy, bowiem niedozwolona klauzula umowna, na którą powoływał się pozwany,
ma inną treść niż kwestionowane postanowienie § 2 ust. 1 umowy zawartej przez
strony. Sąd drugiej instancji wyraził także pogląd, że roszczenie powoda nie uległo
przedawnieniu, gdyż miał do niego zastosowanie trzyletni termin przedawnienia
określony w art. 118 k.c.
Skarga kasacyjna pozwanego została oparta o obie podstawy wskazane
w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący
zarzucił obrazę art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami w zw. z art. 65 § 2 k.c., art. 535 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c., 46
k.c. i art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami, art. 80 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie, art.
23a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów,
art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c., art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 3531
, 3851
§ 1
i 3852
k.c. oraz art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami w zw. z art. 118 i 751 § 2 k.c. W ramach zaś podstawy
naruszenia przepisów postępowania zarzucono obrazę art. 47943
k.p.c. w zw. z art.
435 § 1 k.p.c. oraz art. 379 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 192 pkt 3 i 196 § 2 k.p.c.
W oparciu o te zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania, bądź uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu,
4
ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez
oddalenie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej pozwanego były w części nieuzasadnione.
W skardze tej zarzucono naruszenie art. 58 § 2 k.c. jedynie w odniesieniu do
wysokości zastrzeżonej w umowie wysokości odsetek. Jednocześnie brak było
innych zarzutów wskazujących na istnienie przesłanek dla stwierdzenia
nieważności umowy, na którą wcześniej pozwany się powoływał. Stąd zarzut
naruszenia art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (dalej ustawa gruntowa) w zw. z art. 65 § 2 k.c. w wyniku
przyjęcia, że pośrednikowi przysługuje prowizja na podstawie nieważnej umowy,
był w tej sytuacji oparty wyłącznie o twierdzenie, że umowa była nieważna. Tak
skonstruowany zarzut był nieuzasadniony. Nieuzasadniony był także zarzut
dotyczący błędnej wykładni art. 535 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c., art. 46 k.c. i art. 4
ust. 3 ustawy gruntowej związany z kwestionowaniem oceny Sądu, że przedmiotem
umowy była cała nieruchomość, a nie nieruchomość stanowiąca działkę
ewidencyjną nr 29/6. Sąd Okręgowy przyjął zasadnie, że opis przedmiotu umowy
w akcie notarialnym nie ograniczał się do podania powierzchni nieruchomości i jej
numeru geodezyjnego. Powołano w nim oznaczenie nieruchomości z odwołaniem
się do prowadzonej dla niej księgi wieczystej i z tego względu usprawiedliwiona
była ocena, że przedmiotem umowy przedwstępnej była cała nieruchomość, dla
której prowadzona była księga wieczysta, a pominięcie jednego z nr działek
wchodzących w skład tej nieruchomości było wynikiem omyłki notariusza.
Bezpodstawny był jednocześnie zarzut niewłaściwego zastosowania przez Sąd
drugiej instancji art. 80 prawa o notariacie, gdyż przepis ten nie był stosowany
przez sąd, lecz notariusza, który sporządził umowę i uznał, że zachodzi podstawa
do sprostowania jej treści.
Nie znajdował uzasadnienia także zarzut błędnej wykładni art. 180 ust. 1 pkt
1 ustawy gruntowej w zw. z art. 118 i 751 § 2 k.c., w zakresie przyjętego przez Sąd
okresu przedawnienia roszczenia wynikającego z umowy pośrednictwa w obrocie
nieruchomościami. W ocenie skarżącego dla roszczeń z tytułu wynagrodzenia
5
pośrednika powinien mieć zastosowanie art. 751 pkt 1 k.c., gdyż dla umowy
pośrednictwa w obrocie nieruchomościami w zakresie nieuregulowanym w ustawie
gruntowej należy stosować odpowiednio przepisy o umowie zlecenia. W kwestii tej
należało mieć na uwadze, że łącząca strony umowa pośrednictwa w obrocie
nieruchomościami jest umową nazwaną, uregulowaną w art. 179-183 ustawy
gruntowej. W uzasadnieniu wyroku z dnia 20 grudnia 2005 r. (V CK 295/05) Sąd
Najwyższy wskazał, że charakter tej umowy zbliża ją najbardziej do umowy
agencyjnej i mogą mieć do niej odpowiednie zastosowanie przepisy art. 758 i nast.
k.c., a nie przepisy o umowie zlecenia. Z kolei w uzasadnieniu wyroku z dnia
12 stycznia 2007 r. (IV CSK 267/06) Sąd Najwyższy podkreślił, że umowa
o pośrednictwo w obrocie nieruchomościami, będąca umową nazwaną, zawiera
wiele cech charakterystycznych jedynie dla tej umowy i stwierdził, że roszczenia
z niej wynikające, pozostające w związku z prowadzeniem działalności
gospodarczej, podlegają trzyletniemu przedawnieniu przewidzianemu w art. 118
k.c. Uwzględniając powyższe należało przyjąć, że brak jest podstaw dla stosowania
art. 751 pkt 1 k.c. w zakresie przedawnienia roszczeń pośrednika o wypłatę
wynagrodzenia przysługującego mu na podstawie umowy o pośrednictwo w obrocie
nieruchomościami.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania bezzasadny był
zarzut nieważności postępowania na skutek pozbawienia możności obrony praw
przez Grażynę W. w wyniku niezawiadomienia jej jako nabywcy roszczenia
o toczącym się postępowaniu i uniemożliwienie jej przystąpienia do sprawy
w charakterze powoda. Zgodnie z brzmieniem art. 192 pkt 3 k.p.c. zbycie w toku
sprawy rzeczy lub prawa objętego sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy.
Zbycie wierzytelności przez powoda nie stanowiło zatem przeszkody do dalszego
prowadzenia sprawy pomiędzy stronami. Skarżący pominął jednocześnie, że
zawiadomienie innej osoby o toczącym się procesie na podstawie art. 196 § 1 k.p.c.
następuje na wniosek powoda, co w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca.
Zasadnie skarżący zarzucił natomiast naruszenie art. 23a ust. 2 ustawy
z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jednolity; Dz.
U. z 2003 r., Nr 86, poz. 804 ze zm. - dalej uokik) w powiązaniu z zarzutami
naruszenia art. 3851
§ 1 i 3852
k.c. i art. 47945
k.p.c. Zarzuty te były związane
6
ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, który uznał wprawdzie za uzasadnione
stanowisko pozwanego, że wpisanie określonego postanowienia umownego do
rejestru niedozwolonych klauzul wiąże się z zakazem jego stosowania przez
wszystkie podmioty, a nie tylko ten podmiot, którego dotyczyło orzeczenie będące
podstawą dokonania wpisu, jednakże uznał, że okoliczność ta nie ma znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy, gdyż niedozwolona klauzula umowna, na którą powołał się
pozwany miała inną treść niż postanowienia umowy łączącej strony. Wobec
stanowiska skarżącego kwestionującego to zapatrywanie, istota zagadnienia
sprowadza się do oceny, czy za klauzulę niedozwoloną umieszczoną w rejestrze
o jakim mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., należy uznać wyłącznie klauzule o takiej
samej treści, jak niedozwolone klauzule zawarte w rejestrze, czy też także klauzule
o treści zbliżonej, których stosowanie wywiera jednak taki sam skutek, jak klauzula
wpisana do rejestru klauzul niedozwolonych.
Oceniając powyższe zagadnienie należy mieć na uwadze, że art. 23 ust. 2
uokik uznaje stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do
rejestru postanowień umów uznanych za niedozwolone (dalej rejestru) za jedną
z praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Ochrona zbiorowych
interesów konsumentów wymaga, aby w postępowaniu w sprawie o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolony, toczącym się w szczególnym trybie,
kontrola wzorca umowy miała charakter abstrakcyjny. Zakazanie stosowania
określonego wzorca umowy przez sąd (art. 47942
§ 1 k.p.c.) i jego wpisanie do
rejestru ma służyć ochronie interesów wszystkich konsumentów, a wyrok ma od
chwili wpisania do rejestru (art. 47943
k.p.c.) skutek także wobec osób trzecich (por.
także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC
2005, nr 2, poz. 25). Tymczasem stosowanie w obrocie klauzul o treści zbliżonej do
klauzuli wpisanej do rejestru, która mimo innego brzmienia wywołuje takie same
skutki jak klauzula wpisana do rejestru może godzić w interesy konsumentów,
w takim samym stopniu, jak stosowanie klauzuli identycznej co wpisana do rejestru.
Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 13 lipca 2006 r.
(III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35), w której stwierdził, że stosowanie
postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za
niedozwolone i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., może
7
być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą
zbiorowe interesy konsumentów. W uzasadnieniu tej uchwały podkreślono, że
akceptacja odmiennego poglądu zachęcałaby do obchodzenia art. 3851
k.c. i art.
47945
k.p.c. i prowadziła do podważenia skuteczności systemu mającego służyć
ochronie zbiorowych interesów konsumentów. Zachodziłaby konieczność
wytaczania kolejnych powództw w sprawach, w których niedozwolone
postanowienia wzorców umów różnią się nieznacznie sposobem ich sformułowania
i powodowało wpisywanie do rejestru bardzo podobnie sformułowanych klauzul, co
utrudniałoby korzystanie z rejestru i zmniejszało jego jasność i przejrzystość.
Podzielając te argumenty związane z wykładnią celowościową art. 23a ust. 2 uokik
Sąd Najwyższy uznał za trafne stanowisko skarżącego, że za niedozwoloną
klauzulę umowną w rozumieniu tego przepisu może być uznana klauzula nie tylko
identyczna co do treści z klauzulą wpisaną do rejestru, ale także klauzula o treści
zbliżonej, której stosowanie wywiera taki sam skutek, jak stosowanie klauzuli
wpisanej do rejestru. Z tego względu zasadne były zarzuty skargi kasacyjnej
kwestionujące stanowisko Sądu drugiej instancji, który uznał za niecelowe
dokonanie oceny postanowień umowy łączącej strony pod kątem uznania ich za
naruszające interesy konsumenta z uwagi na powołany przez pozwanego wyrok
dotyczący uznania wzorca umowy za niedozwolony, z tego względu, że
niedozwolona klauzula umowna wpisana do rejestru miała inną treść niż
postanowienie umowy zawartej przez strony.
Usprawiedliwiony był również zarzut skargi kasacyjnej dotyczący
niewłaściwego zastosowania przepisów prawa materialnego w zakresie
rozstrzygnięcia o wysokości odsetek zasądzonych na rzecz powoda w wysokości
0,1% w stosunku dziennym. Zasądzając odsetki w tej wysokości, (co stanowi około
36,5% w skali rocznej), Sąd poprzestał na stwierdzeniu, że do tej wysokości zostało
przez powoda ograniczone powództwo dotyczące odsetek od dochodzonej
należności głównej. Tymczasem postanowienie umowy zastrzegające wygórowane
odsetki może być uznane za nieważne w części, w jakiej zasady współżycia
społecznego, w okolicznościach sprawy, ograniczają zasadę swobody umów w tym
zakresie (art. 58 § 2 i 3 k.p.c. oraz art. 3531
k. c.). Zwrócił na to uwagę Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r. (II CKN 1097/00, OSNC 2004, nr 4,
8
poz. 55), co w okolicznościach rozpoznawanej sprawy wymagało rozważenia tym
bardziej, że obowiązek zapłaty odsetek umownych obciążał konsumenta wobec
przedsiębiorcy.
Wobec zasadności części zarzutów zawartych w skardze kasacyjnej
pozwanego podlegała ona uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.