Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 czerwca 2007 r.
I PK 6/07
1. Przepis art. 442 § 1 zdanie drugie k.c. nie mógł stanowić podstawy
orzeczenia sądowego od daty ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 1 września 2006 r., SK 14/05 (Dz.U. Nr 164, poz. 1166; OTK-A 2006 nr 8,
poz. 97), mimo odroczenia utraty mocy obowiązującej tego przepisu.
2. Skład orzekający Sądu Najwyższego przestaje być związany zasadą
prawną, gdy w wyniku ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepis,
którego dotyczy ta zasada, traci domniemanie zgodności z Konstytucją RP.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Zbigniew Myszka, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 czerwca
2007 r. sprawy z powództwa Leona C. przeciwko Kompanii Węglowej SA w K. Od-
działowi Kopalni Węgla Kamiennego „J.” w R. o zadośćuczynienie, na skutek skargi
kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku z dnia 21 września 2006 r.
[...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowe-
go w Rybniku z 6 czerwca 2006 r. [...] i przekazał sprawę temu Sądowi Rejonowemu
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Leon C. wniósł o zasądzenie od Kompanii Węglowej SA w K. Oddziału
Kopalni Węgla Kamiennego „J.” w R. kwoty 40.000 zł wraz z odsetkami tytułem za-
dośćuczynienia.
W odpowiedzi na pozew pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości.
Pozwana przyznała, iż 17 lutego 2005 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny
w R. wydał decyzję stwierdzającą chorobę zawodową powoda, której wystąpienie
2
pozostaje w bezpośrednim związku z narażeniem na działanie pyłów zwłókniających,
co łączyło się z wykonywaniem pracy przez powoda u pozwanej. Skoro powód za-
przestał pracy w 1988 r. to należy stwierdzić, że od daty występowania zdarzeń na-
rażających powoda na zachorowanie minęło więcej niż 10 lat. Dlatego na mocy art.
442 § 1 k.c., powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r.,
III CZP 84/05, pozwana podniosła zarzut przedawnienia.
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2006 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Rybniku oddalił powództwo. Sąd Rejonowy ustalił, że powód był
zatrudniony kolejno jako robotnik pod ziemią, młodszy górnik i górnik w kopalni „J.”
od 26 stycznia 1962 r. do 16 lutego 1988 r. kiedy to przeszedł na emeryturę. Decyzją
z dnia 17 lutego 2005 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w R. stwierdził,
że u powoda występuje choroba zawodowa - pylica płuc, wymieniona w pozycji 2
wykazu chorób zawodowych stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 18 listopada 1983 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. Nr 65, poz.
294 ze zm.). Jak wynika z decyzji tego Inspektora, wystąpienie choroby pozostaje w
bezpośrednim związku z narażeniem na działanie pyłów zwłókniających, co łączyło
się z wykonywaniem pracy przez powoda u pozwanej. W dniu 8 czerwca 2005 r. lekarz
orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalił, iż uszczerbek na zdrowiu powoda wy-
nosi 30 % i w oparciu o to orzeczenie Zakład Ubezpieczeń Społecznych w R. wydał decy-
zję, w której ustalił prawo powoda do jednorazowego odszkodowania w wysokości 12.360 zł.
Sąd Rejonowy uznał, że poza sporem pozostaje, że dnia 17 lutego 2005 r. Pań-
stwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w R. wydał decyzję stwierdzającą chorobę zawodo-
wą u powoda, jednakże nastąpiło to 18 lat od dnia rozwiązania stosunku pracy. Dlatego też,
podzielając w pełni stanowisko całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale
z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP 84/05, iż „roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej
czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło
zdarzenie wyrządzające szkodę (art. 442 § 1 zdanie drugie k.c.) bez względu na to, kiedy
szkoda powstała lub się ujawniła”, Sąd Rejonowy oddalił powództwo.
Powód w apelacji zaskarżył powyższy wyrok w całości.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach - Ośrodek Zamiej-
scowy w Rybniku oddalił apelację wyrokiem z dnia 21 września 2006 r. [...]. Sąd Okręgowy
stwierdził, że apelacja nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż Sąd pierwszej instancji prze-
prowadził szczegółowe postępowanie dowodowe i wydał orzeczenie odpowiadające prawu.
Poza sporem jest, iż powód zaprzestał pracy w 1988 r., zaś choroba zawodowa została u
3
niego stwierdzona przez Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w R. w dniu 17
lutego 2005 r., tj. po upływie 18 lat. Sąd Okręgowy „w całej rozciągłości” podzielił sta-
nowisko jakie zawarł Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP
84/05, a na które powołał się Sąd Rejonowy w uzasadnieniu swojego wyroku.
Od powyższego wyroku powód wniósł skargę kasacyjną, w której zaskarżył
wyrok Sądu Okręgowego w całości, zarzucając mu naruszenie prawa materialnego,
tj. art. 442 § 1 k.c., przez błędną jego wykładnię wynikającą z przyjęcia, że roszcze-
nie powoda uległo przedawnieniu z upływem dziesięcioletniego okresu wskazanego
w zdaniu drugim tego przepisu liczonego od dnia ustania narażenia na działanie
czynników powodujących powstanie choroby zawodowej, podczas gdy przepis art.
442 § 1 k.c. zdanie drugie w swej treści ograniczającej możliwość dochodzenia rosz-
czeń po upływie lat dziesięciu od daty zdarzenia jest przepisem niezgodnym z art. 2,
art. 64 ust. 2 i art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a zatem przy
uwzględnieniu zasady bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji wynikającej
z art. 8 ust. 2 Konstytucji nie powinien być uwzględniony przy ocenie czy roszczenie
powoda uległo przedawnieniu; a także art. 5 k.c., przez jego pominięcie i błędne nie-
zastosowanie przy ocenie zarzutu strony pozwanej co do przedawnienia roszczenia
powoda, w sytuacji kiedy zarzut ten pozostawał w wyraźnej sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego oraz podstawowymi zasadami porządku prawnego w demo-
kratycznym państwie prawnym, a w szczególności zasadą sprawiedliwości społecz-
nej (art. 2 Konstytucji) oraz prawem do wynagrodzenia szkody i dochodzenia swych
praw na drodze sądowej (art. 77 Konstytucji), przy uwzględnieniu równości praw (art.
32 i 64 ust. 2 Konstytucji ). Wskazując na powyższe podstawy wniesiono o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego jako
części kosztów procesu lub o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu
pierwszej instancji w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Są-
dowi pierwszej instancji przy uwzględnieniu kosztów postępowania apelacyjnego
oraz kasacyjnego jako części kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy. Sąd Okręgowy, podobnie jak
Sąd pierwszej instancji, uwzględnił zarzut przedawnienia roszczenia powoda o za-
4
dośćuczynienie, podzieliwszy pogląd wyrażony w uchwale pełnego składu Izby Cy-
wilnej Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP 84/05 (OSNC 2006 nr 7-8,
poz. 114). W uchwale tej Sąd Najwyższy przyjął, że roszczenie o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od
dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (art. 442 § 1 zdanie drugie
k.c.), bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub się ujawniła. W rozpoznawanej
sprawie powód dochodzi od byłego pracodawcy na podstawie przepisów prawa cy-
wilnego zadośćuczynienia z tytułu rozstroju zdrowia w postaci choroby zawodowej
wywołanej przez warunki pracy, przy czym zatrudnienie, a zatem narażenie na czyn-
niki chorobotwórcze, ustało 16 lutego 1988 r. Za zdarzenie wyrządzające szkodę w
rozumieniu art. 442 § 1 k.c. - co do tego nie ma sporu - winno być uznane narażenie
na wpływ czynników chorobotwórczych w toku wykonywania pracy, co sprawia, że
termin biegu przedawnienia należy liczyć od dnia rozwiązania stosunku pracy, cho-
ciaż choroba zawodowa została stwierdzona dopiero w 2005 r. W uchwale z 17 lute-
go 2006 r. Sąd Najwyższy dostrzegając wątpliwości, jakie może budzić przyjęty po-
gląd „w aspekcie konstytucyjnej zasady sprawiedliwości”, uznał - między innymi - że
niekorzystnym skutkom przewidzianym w art. 442 § 1 zdanie drugie k.c. można za-
pobiec przez zastosowanie klauzuli nadużycia prawa podmiotowego z art. 5 k.c. Sąd
Okręgowy nie rozważał podniesionego zarzutu przedawnienia w tej płaszczyźnie,
chociaż okoliczności sprawy winny były go do tego skłonić. Zarzut przedawnienia
został bowiem zgłoszony wobec roszczenia powstałego na skutek wystąpienia
szkody na osobie a ten rodzaj szkody w prawie cywilnym i w prawie konstytucyjnym
ma szczególny wymiar. Zarzut podniósł pracodawca będący dużym organizmem go-
spodarczym przeciwko swemu długoletniemu pracownikowi. Powód świadczył ciężką
pracę górnika przez 26 lat. Już tylko nierozważenie podniesionego zarzutu przedaw-
nienia w aspekcie jego zgodności z zasadami współżycia społecznego powoduje
konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku w efekcie uznania za zasadną podsta-
wy skargi odnoszącej się do art. 5 k.c.
Poza tą kwestią, na tle okoliczności rozpoznawanej sprawy wyłoniły się istotne
zagadnienia prawne wymagające rozważenia. U podstaw zaskarżonego wyroku legł
pogląd wyrażony w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego odno-
szący się do wykładni art. 442 § 1 zdanie drugie k.c. Uchwała podjęta w takim skła-
dzie ma moc zasady prawnej (art.61 § 6 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.), wiąże zatem składy orzekające Izby
5
Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego w tym
sensie, że jeżeli którykolwiek skład zamierzałby odstąpić od zasady prawnej uchwa-
lonej w Izbie Cywilnej winien wystąpić o podjęcie uchwały przez obie Izby (art. 62 § 3
tejże ustawy). Sąd Okręgowy orzekał jednak już po wydaniu wyroku przez Trybunał
Konstytucyjny, w którym przyjęto, że art. 442 § 1 zdanie drugie Kodeksu cywilnego
przez to, że pozbawia pokrzywdzonego możliwości dochodzenia odszkodowania za
szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zdarze-
nia wyrządzającego szkodę, jest niezgodny z art. 2 i art. 77 ust. 1 Konstytucji Rze-
czypospolitej Polskiej (wyrok z dnia 1 września 2006 r., SK 14/05 OTK-A 2006, nr 8,
poz. 97). Zgodnie z punktem II podpunkt 1 tego wyroku, art. 442 § 1 zdanie drugie
k.c. w części, do której odnosi się stwierdzona w punkcie I niezgodność z Konstytu-
cją (to znaczy w zakresie szkód na osobie), traci moc obowiązującą 1 stycznia 2008
r. Przed upływem tego terminu, 10 sierpnia 2007 r., wejdzie w życie nowelizacja Ko-
deksu cywilnego dokonana ustawą z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy - Ko-
deks cywilny (Dz.U. Nr 80, poz. 538). Ustawą tą został wprowadzony do Kodeksu
cywilnego art. 4421
, a art. 442 został uchylony. W paragrafie 1 artykułu 4421
utrzy-
mano dotychczasowe rozwiązania w zakresie długości i sposobu liczenia biegu ter-
minów przedawnienia zawarte w art. 442 § 1. W myśl nowego przepisu, roszczenia o
naprawienie szkody z deliktu przedawniają się z upływem trzech lat od dnia, w któ-
rym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej napra-
wienia (termin liczony a tempore scientiae), jednakże (tak jak w dotychczasowym
zdaniu drugim art. 442 § 1) termin przedawnienia nie może być dłuższy niż lat dzie-
sięć od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (termin liczony a
tempore facti). Natomiast zgodnie z nowym przepisem art. 4421
§ 3 k.c., w razie wy-
rządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może zakończyć się wcześniej niż z
upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o
osobie obowiązanej do jej naprawienia (co oznacza powrót do reguły liczenia terminu
a tempore scientiae). Ustawą nowelizującą został ponadto wydłużony z 10 do 20 lat
termin przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej na skutek prze-
stępstwa liczony od dnia jego popełnienia (art. 4421
§ 2 k.c.).
Istotne znaczenie dla oceny zasadności rozpoznawanej skargi ma jednak pro-
blem skutku wyroku Trybunału Konstytucyjnego dla orzeczenia w kwestii podniesio-
nego zarzutu przedawnienia. W dniu wydania zaskarżonego wyroku art. 442 § 1
zdanie drugie k.c. miał moc obowiązującą, chociaż w sposób niepodważalny stwier-
6
dzona została jego niezgodność z Konstytucją. W opinii Sądu Najwyższego w skła-
dzie rozpoznającym tę sprawę mimo odroczenia przez Trybunał Konstytucyjny utraty
mocy obowiązującej przepisu art. 442 § 1 zdanie drugie k.c., przepis ten nie mógł
stanowić podstawy orzeczenia. Orzeczenia sądowe nie mogą bowiem opierać się na
prawie, co do którego stwierdzona została niezgodność z Konstytucją. Takie stano-
wisko Sąd Najwyższy zajmował już wielokrotnie (por. np. wyrok z 23 stycznia 2007 r.,
III PK 96/06, niepublikowany, wydany również na tle problemu wynikającego z wyro-
ku Trybunału Konstytucyjnego z 1 września 2006 r.). Nie można zaakceptować sytu-
acji, w której na skutek wydania orzeczenia opartego o prawo niezgodne z Konstytu-
cją, postępowanie sądowe niemal natychmiast po jego zakończeniu musiałoby zo-
stać wznowione na podstawie art. 4011
k.p.c. Zdaniem Sądu Najwyższego wydanie
orzeczenia ze świadomością, iż jest ono obarczone wadą prowadzącą do konieczno-
ści wznowienia postępowania naruszałoby konstytucyjnie gwarantowane prawo do
sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Takie postępowanie nie byłoby zrozumiałe i kłóciłoby
się z nakazem sprawiedliwego, rzetelnego rozpoznania sprawy i udzielenia należnej
każdemu efektywnej ochrony prawnej. Rozważania te prowadzą do wniosku, że Sąd
Okręgowy nieuwzględniwszy stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodno-
ści z Konstytucją art. 442 § 1 zdanie drugie k.c. w części odnoszącej się do szkód na
osobie naruszył ten przepis. Trzeba przy tym dodać, że wyrok Trybunału Konstytu-
cyjnego z 1 września 2006 r. uchylił związanie Sądu Najwyższego zasadą prawną
wynikającą z uchwały z dnia 17 lutego 2006 r. Mimo odroczenia utraty mocy obowią-
zującej przez przepis, którego wykładni dotyczyła zasada prawna, wyrok Trybunału
Konstytucyjnego stworzył nowy stan prawny. Związanie wykładnią ustępuje w razie
odjęcia przepisowi prawnemu domniemania jego zgodności z Konstytucją. W tym
wyraża się prymat Konstytucji nad ustawami, który - co oczywiste - Sąd Najwyższy
respektuje.
Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu a sprawa przekazaniu
do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
========================================