Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 czerwca 2007 r.
I PK 61/07
Przepis art. 322 k.p.c. ma zastosowanie w sprawie o wynagrodzenie za
pracę, jeśli przepisy określające jego wysokość zostały skonstruowane w spo-
sób uniemożliwiający sądowi ścisłe ustalenie wysokości wynagrodzenia.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka, Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 czerwca
2007 r. sprawy z powództwa Andrzeja B., Adama M., Henryka K. przeciwko Cemen-
towni „N.H.” SA w K. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wy-
roku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 6
lipca 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie wyrokiem z dnia 18 paź-
dziernika 2005 r. zasądził od pozwanej Cementowni „N.H.” SA w K. na rzecz, między
innymi: Andrzeja B. kwotę 13.459,98 zł wraz ustawowymi odsetkami: od kwoty
3.375,31 zł od dnia 30 maja 2002 r. do dnia zapłaty; od kwoty 3.354, 67 zł od dnia 30
maja 2003 r. do dnia zapłaty; od kwoty 3.365 zł od dnia 30 maja 2004 r. do dnia za-
płaty; od kwoty 3.365 zł od dnia 30 maja 2005 r. do dnia zapłaty; na rzecz Adama M.
kwotę 14.043,85 zł wraz ustawowymi odsetkami: od kwoty 3.195,39 zł od dnia 30
maja 2002 r. do dnia zapłaty; od kwoty 3.616,46 zł od dnia 30 maja 2003 r. do dnia
zapłaty; od kwoty 3.616 zł od dnia 30 maja 2004 r. do dnia zapłaty; od kwoty 3.616 zł
od dnia 30 maja 2005 r. do dnia zapłaty oraz na rzecz Henryka K. kwotę 10.371,73 zł
wraz ustawowymi odsetkami: od kwoty 2.508, 55 zł od dnia 30 maja 2002 r. do dnia
zapłaty; od kwoty 2.621,18 zł od dnia 30 maja 2003 r. do dnia zapłaty; od kwoty
2
2.621 zł od dnia 30 maja 2004 r. do dnia zapłaty; od kwoty 2.621 zł od dnia 30 maja
2005 r. do dnia zapłaty.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy ustalił, że Przedsiębiorstwo Państwo-
we Cementownia „N.H.” z siedzibą w K. w dniu 15 lutego 1995 r. przekształcone zo-
stało w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa. Następnie w dniu 5 maja
1995 r. Spółka ta przekształcona została w spółkę akcyjną działającą na zasadach
prawa handlowego i wpisaną do rejestru handlowego. U pozwanej obowiązuje proto-
kół dodatkowy [...] oraz załącznik do niego [...], dotyczący zasad premiowania pra-
cowników na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych, stanowiący w § 13, że
pracownikom Cementowni przysługuje premia z zysku (nagroda) za okres kalenda-
rzowy od 1 stycznia do 31 grudnia. Zasady przyznawania tej premii (nagrody) określa
obowiązujący od 1 stycznia 1983 r. regulamin Cementowni z dnia 27 kwietnia 1983 r.
wraz z aneksami nr 1 i 2. W myśl § 12 tego regulaminu ma on zastosowanie do po-
działu funduszu nagród za rok 1983 i lata następne. Wskazane wyżej regulacje pła-
cowe nie zostały wypowiedziane przez pozwaną mimo zmiany jej formy organiza-
cyjno-prawnej. W oparciu o powyższe regulacje powodowie domagali się wypłaty
premii (nagrody) z zysku za lata 2001 - 2004. Na podstawie zeznań świadków Sąd
Rejonowy ustalił także, że nagrody z zysku wypłacane były do 1995 r. i zazwyczaj
wynosiły one dla każdego pracownika 8,5% jego rocznego wynagrodzenia. Mając tak
ustalony stan faktyczny Sąd stwierdził, że żądania powodów są zasadne, bowiem
wskazane wyżej regulacje płacowe obowiązują nadal u pozwanej, skoro nie zostały
wypowiedziane zgodnie z przepisami prawa pracy. Zdaniem Sądu, zmiana formy
organizacyjnej pozwanej w żaden sposób nie wpłynęła na obowiązujące u niej zasa-
dy wynagradzania (wynikające z przytoczonych wyżej uregulowań płacowych). Nie
ma też podstaw do stwierdzenia, że wygasły one z mocy prawa. Sąd powołał się na
stanowisko zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1998 r., III ZP
14/98 (OSNAPiUS 1998 nr 24, poz. 705), iż przeznaczenie całości zysku na kapitał
zapasowy nie pozbawia pracowników roszczenia o nagrody. Dalej Sąd wywiódł, że
regulamin wypłacania nagród z zysku zawiera skonkretyzowane uprawnienia, które
dają podstawę do wystąpienia z roszczeniem o ten składnik wynagrodzenia i nagro-
dy te w istocie mają charakter premii rocznej. Jeśli zaś chodzi o wysokość
indywidualnych nagród, to zdaniem Sądu, stosować należy przyjętą praktykę, usta-
lającą ich wysokość na poziomie 8,5% rocznego wynagrodzenia pracownika.
3
Apelacja pozwanej od powyższego wyroku oddalona została przez Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z dnia 6 lipca
2006 r. W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku wskazał, że
ustalenia faktyczne co do zwyczajowej wysokości nagrody z zysku nie naruszają art.
233 § 1 k.p.c., jak też nie ma uzasadnienia zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Sąd
Okręgowy podzielił także pogląd Sądu Rejonowego o mocy obowiązującej załącz-
nika [...] do protokołu dodatkowego[...] do porozumienia o wprowadzeniu zakłado-
wego systemu wynagradzania pracowników Cementowni, który z mocy prawa, na
podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o zmianie ustawy - Kodeks
pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 113, poz. 547 ze zm.), prze-
kształcony został w zakładowy układ zbiorowy pracy. Chociaż układ ten nie został
zarejestrowany w rejestrze zakładowych układów zbiorowych, fakt ten pozostaje bez
wpływu na jego moc obowiązującą. Sąd Okręgowy nie zgodził się także z zarzutem
pozwanej odnośnie do naruszenia art. 87 Konstytucji RP, które miałoby polegać na
sprzecznym z obowiązującymi przepisami prawa pracy posłużeniem się praktyką
przy ustalaniu wysokości indywidualnej nagrody z zysku. Wywiódł, że w obecnych
realiach gospodarczych oraz wobec zmiany formuły organizacyjnej pozwanej zdez-
aktualizowała się procedura ustalania wysokości indywidualnej premii, lecz nie zwal-
nia to sądu od obowiązku ustalenia, w jakiej wysokości świadczenie jest należne. W
zakresie tego stanowiska Sąd Okręgowy odwołał się do wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 25 lutego 2005 r., I PK 307/03 (OSNP 2004 nr 24, poz. 416), w którym stwier-
dzono, że obowiązkiem sądu jest ustalenie treści norm prawnych zawartych w regu-
laminie wynagradzania, niezależnie od stopnia wadliwości i ułomności sformułowania
przepisów takiego regulaminu. Natomiast w przypadku niemożliwości ustalenia treści
takich norm sąd powinien ustalić pracownikowi należne wynagrodzenie. Jeżeli nie
ma możliwości oparcia się w tym zakresie na przepisach art. 78 i 80 k.p., sąd jest
uprawniony do ustalenia wysokości należnego wynagrodzenia w oparciu o wszystkie
okoliczności sprawy, w tym również - w oparciu o dotychczasową praktykę ustalania
wysokości premii.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiodła pozwana Cementownia
„N.H.” SA w K. zaskarżając wyrok w zakresie dotyczącym powodów Andrzeja B.,
Adama M. oraz Henryka K. i wniosła o uchylenie wyroku w tej części oraz uchylenie
poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego w tym samym zakresie oraz przeka-
zanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W podstawach
4
kasacyjnych skarżąca wskazała naruszenie przepisów prawa materialnego: tj. art. 87
Konstytucji RP oraz art. 9 § 1 k.p., poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zasto-
sowanie, a także naruszenie prawa procesowego - art. 322 k.p.c., które miało wpływ
na wynik sprawy. Uzasadniając podstawy kasacyjne skarżąca podniosła, że orze-
czenie Sądu Okręgowego nadało praktyce z przeszłości charakter źródła prawa, co
jest niedopuszczalne w świetle art. 87 Konstytucji RP, zgodnie z którym źródłami po-
wszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja,
ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia; jak również nie
jest to do zaakceptowania z uwagi na treść art. 9 § 1 k.p. Ten ostatni przepis, zda-
niem skarżącej, z uwzględnieniem Konstytucji, zawiera wyczerpujący i zamknięty
katalog źródeł prawa pracy. Jedynie norma prawna zawarta w powyższych źródłach
prawa może być podstawą dochodzenia przed sądem określonego roszczenia. Skar-
żąca podkreśliła, że jej zdaniem sąd nie ma uprawnień do określania wysokości
świadczenia w sytuacji, kiedy przepisy prawne nie zawierają postanowień pozwalają-
cych na ustalenie tej wysokości. W przypadku, gdy brak jest normy prawnej wskazu-
jącej wysokość świadczenia, sąd rozpoznający sprawę winien oddalić powództwo.
Dalej skarżąca wywiodła, że wprawdzie Sąd Okręgowy nie powołał się wprost na
przepis art. 322 k.p.c., to jednak zastosował zasadę z niego wynikającą. Jej zdaniem,
przepis ten nie może stanowić samodzielnej podstawy prawnej dochodzenia rosz-
czenia i może być brany pod uwagę dopiero po wskazaniu podstawy materialno-
prawnej. Ponadto przepis ten nie ma zastosowania do przedmiotu niniejszego sporu,
bo dotyczy ściśle określonych i wymienionych w nim roszczeń i nie są nimi roszcze-
nia o wynagrodzenie za pracę. Uzasadniając wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej
do rozpoznania pozwana wskazała na istnienie istotnego zagadnienia prawnego,
dotyczącego stosowania przepisów art. 87 ust. 1 Konstytucji RP i art. 9 § 1 k.p., a
mianowicie, czy stanowią one zamknięty katalog źródeł prawa w tym sensie, że tylko
wyłącznie normy prawne zawarte w tych aktach mogą stanowić prawną podstawę
realizacji roszczeń na drodze sądowej, tak co do zasady jak i wysokości roszczenia.
Kolejnym zagadnieniem prawnym sformułowanym we wniosku jest pytanie, czy wo-
bec braku normy prawnej pozwalającej na ustalenie wysokości wynagrodzenia, sąd
rozpoznający sprawę jest władny określić tę wysokość w oparciu o istniejącą w prze-
szłości praktykę w zakresie wysokości przyznawanych świadczeń oraz czy dopusz-
czalne jest ustalenie tej wysokości wyłącznie w oparciu o art. 322 k.p.c.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie wywodzi skarżąca, że art. 87 Konstytucji RP w ust. 1 i 2 wskazuje źró-
dła powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. Są nimi: Kon-
stytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty
prawa miejscowego będące źródłami powszechnie obowiązującego prawa na obsza-
rze działania organów, które je ustanowiły. W myśl natomiast art. 9 § 1 k.p. źródłami
prawa pracy są: przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wyko-
nawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także po-
stanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień
zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku
pracy. Tylko te akty prawa mogą stanowić materialnoprawną podstawę dochodzenia
określonych roszczeń na drodze postępowania sądowego i pogląd ten nie budzi wąt-
pliwości zarówno w doktrynie jak i judykaturze. Każde więc rozstrzygnięcie sądu
musi mieć oparcie w przepisie prawa materialnego, stanowiącego źródło powszech-
nie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast, jeśli chodzi o wy-
sokość zasądzonego roszczenia, to jest ona wynikiem zastosowania przez sąd obo-
wiązujących norm prawa materialnego, jak też i sprawności procesowej strony w
zakresie postępowania dowodowego. Zatem to podstawa prawna żądania musi mieć
umocowanie w źródłach powszechnie obowiązującego prawa, natomiast nawet wa-
dliwy sposób ustalenia wysokości roszczenia w wyroku sądu nie jest równoznaczny z
zerwaniem tego umocowania.
Skarżąca zarzuca w sposób całkowicie bezpodstawny brak podstawy prawnej
w rozstrzygnięciu Sądu Okręgowego. Wbrew temu stanowisku jest nią załącznik [...]
do protokołu dodatkowego [...] dotyczący zasad premiowania pracowników Cemen-
towni na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych, a konkretnie zawarty w nim §
13 oraz przepisy regulaminu wypłat nagród (premii) z zysku pracowników Cemen-
towni „N.H.” w K. z dnia 27 kwietnia 1983 r. - co wyraźnie wynika z uzasadnienia
orzeczenia. Trafnie wskazał Sąd Okręgowy, iż uregulowania te, będące zakładową
umową zbiorową, na podstawie działu jedenastego Kodeksu pracy, z dniem 26 listo-
pada 1994 r., przekształciły się z mocy prawa, na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z
dnia 29 września 1994 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 113, poz. 547 ze zm.), w zakładowy układ zbiorowy pracy,
stanowiący źródło prawa pracy w myśl art. 9 § 1 k.p. Zatem stanowisko pozwanego,
6
że wobec braku przytoczenia przez Sąd Okręgowy podstawy prawnej rozstrzygnię-
cia, jedynym możliwym do rozważenia przepisem w tej kwestii jest art. 322 k.p.c., jest
całkowicie nieuprawnione. Co najwyżej można jedynie rozważać, czy ustalenie wy-
sokości zasądzonych roszczeń nastąpiło w oparciu o ten przepis, mimo nieprzywoła-
nia go w uzasadnieniu orzeczenia. W tym miejscu, odnosząc się do podstaw kasa-
cyjnych oraz do sformułowanego zagadnienia prawnego, wskazać należy, że błędny
jest pogląd skarżącego, iż art. 322 k.p.c. nie ma zastosowania do spraw z powódz-
twa pracownika o wynagrodzenie za pracę. Umieszczenie tego przepisu w części
ogólnej Kodeksu postępowania cywilnego nie oznacza, że nie dotyczy on spraw z
zakresu prawa pracy - w tym także spraw z powództwa pracownika przeciwko praco-
dawcy o zapłatę wynagrodzenia. Istnieje bowiem generalna zasada, że przepisy za-
warte w części ogólnej mają zastosowanie do postępowań odrębnych, chyba że
określone kwestie uregulowane są w sposób odmienny w części szczególnej lub
konkretne uregulowania z części ogólnej są wprost wyłączone przepisami odrębny-
mi. Stanowisko, iż przepis art. 322 k.p.c. ma zastosowanie również w sprawie o
wynagrodzenie za pracę, jeśli przepisy określające jego wysokość skonstruowane
zostały w sposób uniemożliwiający sądowi ścisłe ustalenie wysokości wynagrodze-
nia, wyrażony już został w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., I
PKN 465/99 (OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 345). Sformułowano w nim pogląd, po-
dzielany przez Sąd Najwyższy rozpoznający niniejszą sprawę, iż sprawa o wynagro-
dzenie za pracę jest sprawą o dochód; dochód przysługujący pracownikowi w postaci
zapłaty za świadczoną na rzecz pracodawcy pracę w ramach stosunku pracy, a jeśli
tak, to brak możliwości ścisłego udowodnienia wysokości żądania lub istnienie nad-
miernej trudności w udowodnieniu tejże wysokości, uprawnia i zarazem zobowiązuje
Sąd do zasądzenia odpowiedniej sumy według swej oceny, opartej na rozważeniu
wszystkich okoliczności sprawy. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 22 listopada 2001 r., I PKN 691/00 (OSNP 2003 nr 21, poz. 513.). Niemoż-
ność ścisłego ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracę często jest wynikiem wa-
dliwie sformułowanego przepisu. Ułomność przepisu powoduje trudności w jego wy-
łożeniu, nawet za pomocą wszystkich reguł interpretacyjnych, co w praktyce przekła-
da się na trudności w udowodnieniu należnej wysokości wynagrodzenia za pracę.
Taka wadliwość przepisu nie oznacza, że nie określa on w ogóle wysokości wyna-
grodzenia za pracę. Stanowisko przedstawiane w skardze, iż istnienie norm niepo-
zwalających na ustalenie wysokości wynagrodzenia w sposób ścisły jest równo-
7
znaczne z brakiem unormowań w tym zakresie, co w konsekwencji prowadzi do ko-
nieczności oddalenia powództwa, pozbawiałoby ochrony prawa do wynagrodzenia za
pracę. Wystarczyłaby bowiem niejasna regulacja co do wysokości składnika wyna-
grodzenia mającego charakter roszczeniowy, z której nie dałoby się w żaden sposób
wywieść dokładnego znaczenia normy prawnej, aby pozbawić pracownika możliwo-
ści dochodzenia go na drodze sądowej.
W niniejszej sprawie Sąd ustalając wysokość należnej nagrody z zysku odwo-
łał się do uprzedniej praktyki, obowiązującej jeszcze w przedsiębiorstwie państwo-
wym, wychodząc z założenia, że zdezaktualizowała się procedura określenia nagro-
dy z zysku, co prowadzi do niemożności ustalenia jej wysokości. Co do trafności tego
stanowiska można mieć wątpliwości w świetle przepisów dotyczących tego świad-
czenia. To, iż o podziale zysku decydują aktualnie inne organy pozwanej wobec
przekształceń jej formy organizacyjnej, nie oznacza, że również sposób podziału na-
gród z zysku wskazany w regulaminie się zdezaktualizował. Punktem wyjściowym
jest bowiem ustalenie kwoty „czystego zysku”, która dzieli się na część „A” - 90% i
„B”- 10%, wedle zasad wynikających z § 4. Część „A” funduszu nagród w odróżnie-
niu od części „B” podlega podziałowi między pracowników wedle obiektywnych i
sprawdzalnych kryteriów zawartych w § 4 i 5. Ponieważ przepisy te zawierają pod-
dające się kontroli przesłanki pozytywne i negatywne przyznania świadczenia, ten
składnik wynagrodzenia ma charakter roszczeniowy. Co zaś do wysokości, to stwier-
dzić należy, że treść § 4 nie pozostawia wątpliwości co do możliwości obliczenia
jednakowego dla wszystkich pracowników procentu nagrody indywidualnej, bo wyni-
ka on ze stosunku kwoty funduszu nagród przeznaczonego do podziału z części „A”
do sumy wynagrodzeń indywidualnych stanowiących podstawę naliczenia nagrody z
zysku. Potrzebne są zatem dwie wielkości: 90% zysku oraz suma rocznych wyna-
grodzeń pracowników, które są łatwe do ustalenia. Dalszą operacją jest tylko ustale-
nie indywidualnej nagrody poprzez przemnożenie rocznego indywidualnego wyna-
grodzenia pracownika przez uzyskany wcześniej procent. Przy czym zwrócić należy
uwagę na uregulowania § 4 dotyczące wyłączenia niektórych składników wynagro-
dzenia przy obliczaniu tej nagrody, czego nie uwzględnił Sąd, włączając do sumy
rocznego wynagrodzenia chociażby godziny nadliczbowe, czy ekwiwalent za węgiel.
Nie było zatem potrzeby sięgania do ustalonej praktyki, w szczególności, jeśli mia-
łaby ona nie odpowiadać do końca treści tych uregulowań. Powyższe uchybienia
jednakże mogłyby być wzięte pod uwagę tylko w ramach zarzutu naruszenia prawa
8
materialnego - przepisu § 4 regulaminu wypłat nagród (premii) z zysku pracowników
Cementowni „N.H.” w K. z dnia 27 kwietnia 1983 r., którego to zarzutu skarżący nie
sformułował. Sąd Najwyższy na mocy art. 39813
§ 1 k.p.c. rozpoznaje skargę kasa-
cyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach jej podstaw, co powoduje brak moż-
liwości ingerencji w zaskarżone orzeczenie, mimo istnienia ewentualnych uchybień,
wykraczających poza zakres podstaw kasacyjnych.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
========================================